“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının əməkdaşı Aida Eyvazlı olduqca maraqlı bir əhvalatı qələmə alıb. Bu barədə o, Yakutsk səfəri zamanı məluçmatlandırılıb. Bəzən həyatda əsla inanılmayan hadisələr baş verir. Hər bir hadisəni yüzlərlə digər hadisə şərtləndirir. 3 yaş yarımlıq uşağın 12 gün meşədə - vəhşi heyvanların əhatəsində tək-tənha yaşaması, çəyirtkələrlə, giləmeyvələrlə qidalanıb sağ qalması və nəhayət xilasedicilər tərəfindən aşkar olunması hadisəsini sizlərə nəql edirik.

Bu ilin 26 dekabrında 14 yaşı tamam olacaq  Karina balet məktəbində oxuyur, dərs əlaçısıdır.  Onunla görüşəndə çalışdım, 10 il öncə  yaşadığı inanılmazları yadına salmayım. Amma sən demə, qız o cəhənnəm əzablı 12 günü hələ də unutmayıbmış.

2014-cü ilin avqust ayının əvvəlinə kimi Yakutiyanın Olekminsk rayon mərkəzindən 100 kilometr məsafədə yerləşən Tayqanın ortasında bataqlıqlar və meşələrlə əhatə olunmuş Olom kəndi həqiqətən də kimsənin yadına düşmürdü. Bu kəndin yerli sakinlərinin əksəriyyəti iş və yeni həyat, yeni gün axtarışında kəndi tərk edib getmişdilər. Bir kənd qalmışdı, bir sobasından tüstü çıxmayan boşalmış taxta evlər, bir də ki, bu kəndə yaşayan 8 qoca. Onlar da Tanrınnı ümidinə qalıb ömürlərinin axırını gözləyirdilər.

Nə vaxtsa bu kənd çox böyük kənd olub. Dağılmış yurd yerləri, yol üstündə göyə işarə kimi ucalan tək-tək sərgələr də kəndin uzaq keçmişində burada çoxlu insanların yaşamasından xəbər verirdi. Elə ki qar əridi, yollar açıldı, yazdan payızın əvvəlinə qədər doğmaları gəlib bu qocaları yoxlayır, qış tədarükü üçün ərzaqlarını gətirirdilər.

Olomda nə tibb məntəqəsi, nə poçt, nə də rabitə qovşağı var idi.  Kənddə yaşayan əli iş tutan yaşlılar da bir-iki baş mal-qaranın qayğısına qalırdılar. Çünki onların güzəranı bu heyvanlardan asılı idi.  Dekabr ayının ortalarında isə  torpaq və qar dondumu, şaxtalar çoxaldımı,  kənd camaatı göldəki balıqları tutub, yaza qədər bu balıqla qidalanırdılar.

Ot biçini başladığından  qocaları unutmayan gənc qohum-əqraba, oğul-uşaq, nəvə-nəticə gəlib ot biçinində iştirak edirdilər.

Talina da üç yaş yarımlıq qızı Karinanı hər il olduğu kimi, yenə nənə və babasının yanına yay tətilinə gətirmişdi.  Qara gözləri butaya bənzəyən nəticəni nənə və baba həqiqətən çox sevirdilər. Talinanın babasının əli-ayağı iş tuturdu.  Nənəsi isə elə ancaq yemək bişirib, həyət bacada gəzə bilirdi. 

Həmin gün iyul ayının 29-da səhər yeməyini yeyib nəvə -bala birlikdə ot biçininə yollandılar.  Talina bilirdi ki,  yaxın kənddə yaşayan keçmiş əri gəlib qızını öz evinə aparacaq.  Karinanın atası ilə görüşməyinə bu evdə kimsə maneçilik yaratmırdı.  Günorta atası gəlib Karinayla görüşdü. Uşağı götürüb evinə aparmaq istəyəndə xəbər gəldi ki, yenə ətrafdakı meşələrdə güclü yay yanğını başlayıb.  Bütün kəndlərdən kişilər səfərbər olub, meşəni söndürməyə getdilər.  Alovu vaxtında söndürməsələr gəlib yaşayış evlərini də ağuşuna alacaqdı. Yüz illərdir ki, Tayqa meşələri belədir. İsti yayda yanğın başlayır, günahsız və dilsiz-ağızsız heyvanlar,  boy-boy ağaclar yanıb külə dönür. Bəzən isə bu dəli yanğın alov-alov kəndlərə, mal tövlələrinə keçib, insanların illər boyu yığdığı, qurduğu təsərrüfatlarını, evlərini  külə döndərir. Maraqlı orasıdır ki, təbii fəlakətlə üzləşən şaman inanclı Tayqa insanları təbiətin yanğın müharibəsinə, Tanrının Yerə göndərdiyi qəza kimi baxır, bunu qanunauyğunluq kimi qəbul edirlər. Nə Tanrıya, nə Tayqaya, nə də Günəşə asi olmurlar. Belə dəli alovların söndürülməsi bəzən 15 gün çəkir. Nikolay da kəndin adamlarına  qoşulub yanğını söndürməyə getdi.  Karina mətbəxə keçib nənəsindən şirniyyat almaq istədi. Nənə yenə pəncərənin altındakı taxçanın üstündə yumaq kimi büzüb yatmışdı...

Karina  “Karaçan” (balaca it balasına yakutlar “karaçan”deyirlər, küçük böyüyəndən sonra, ona ad verirlər.) -deyə çağırdığı küçüklə birlikdə darvazadan çıxıb  cığırla kənddən üzü meşəliyə tərəf yol aldı... Karaçanla qaçdı-qovdu oynadı, çiçək yığdı, çəyirtkələrin çiçəkdən-çiçəyə, otların üstündə hoppanmasına baxdı...  Kəndə qayıtmaq istəyəndə yolu tapmadı... Uzaqlarda tüstü görünürdü, qışqıran kişilərin səsi eşidilirdi... Meşə alov-alov yanırdı...

Səs gələn tərəfə gedirdi... Lakin  yollar, çığırlar elə bil ki, ayaqlarına dolaşırdı. Bir tərəfdən də Karaçan zingildəyə-zingildəyə onun ayaqlarına dolaşırdı, sanki demək istəyirdi ki, gəl dalımça mən səni evimizə aparacam... Bir kolluğun yanında yorulub oturdu...  Göydəki ulduzlar da o qədər yaxın idi ki... Uşaq bilmədi neyləsin... Həm susuzluqdan, həm də aclıqdan qarnında qurultular əmələ gəlmişdi.  Ağlaya-ağlaya Karaçana sarıldı. Üşütməsi keçdi. Karaçanın bədənin istisinə isindi, gözünə yuxu getdi...

Səhər Günəşin şəfəqləri üzünə dəyəndə gözlərini açdı. İlk sözü ”Ana” oldu. Nə qədər çağırdısa, anası səsinə səs vermədi. Yenə üşüyürdü. Ətrafına baxdı, Karaçan gəlib, onun üz-gözünü yaladı. .. Bir qədər sonra küçük ağzında tutduğu  çəyirtkəni onun qarşısına atdı.  Balaca qızcığaz heç nə başa düşmədi.  Küçük özü çəyirtkəni yeməyə başladı. Karina mat-mat küçüyə baxırdı...

...Olom kəndi yaxınlığındakı yanğını digər kəndlərin sakinləri və mərkəzdən gələn könüllülər birlikdə 3 gün ərzində söndürdülər. Səhər tezdən Karinanın atası Nikolay  meşədən birbaşa qızının yanına gəldi. Evdəkilərdən Karinanı soruşanda, hər kəs təəccübünü gizlətmədi: “Məgər Karina səninlə getməyib ki?”- deyə soruşanda,  ata: “Mən buradan birbaşa yanğını söndürməyə getdim. Karina nənəsi ilə evdə qaldı”,-deyə cavab verdi.

29 iyul 2014-cü ildə günortadan sonra kənddə balaca Karinanı görən olmamışdı.  Qızın atası və qonşu kənddəki sakinlərin köməyi ilə Mərkəzə 3 yaşlı uşağın meşədə itməsi ilə bağlı xəbər göndərildi.  Yönü-yöntəni, yolu-çığırı olmayan Olom kəndinə hər vaxt maşın sürmürdülər. Axtarışa könüllülər və  qonşu kənd sakinləri də qoşuldular. Rayon mərkəzindən tibb personalı da daxil olmaqla, bir helikopterdə Xüsusi Təyinatlı Xilasedicilər də gəlib  kəndin mərkəzində endilər.  Xilasedici axtarış qrupu və axtarış itləri, könüllülər qızcığazı axtarmağa başladılar. Axtarış bir neçə gün idi ki, davam edirdi... Lakin bütün səylər boşa çıxırdı.

Bu yerlərin insanları belə hesab edirlər ki, Tanrının yaratdığı bütün canlıların ruhu var.  Meşələri, ormanları isə İççi ruhu qoruyur. Bu ruhu ta qədimdən Aan Alaxçın Xatun adlandırırlar. İççi ev sahibinin ocağını, yurd yerini, meşələri, tarlaları, quşları və heyvanları qoruyan ruhdur.

Kənddə yaşayan qocalar Karinanın itməkliyini bilən kimi evlərində şirin kökələr, qoğallar, peçenyelər bişiridilər, kəndin yaxınlığındakı ağacların altında ocaq qalayıb, ətrafına süd, kumıs, araq çilədilər. Ətrafdakı ruhları ət, xama, kumıs, spirtli içkilərə qonaq etdilər. Ev bişmişlərini ocağın kənarına qoyub, İççi Ruhdan uşağın sağ-salamat evə dönməsini təmin etmək üçün alqış etdilər. Sonda da hamısı birlikdə “Uruy!”, “Ayxal!”-dedilər.

Onlar hər bir ağacın  canının olmasına, onları hiss etməsinə çox inanırlar. Və alqışlarının tezliklə Karina olan yerlərə çatıb, onu qoruyacağına inanırdılar. Aan Alaxçın Xatun harada olsa, balaca qızcığazı tapıb yedirəcəkdi. Hər biri  Aan Alaxçın Xotunun ruhunu da köməyə çağırdılar:

“Yerin əzəlinin sahibi Aan Alaxçın Xatının ruhu,

Gəl, bizim tərəflərdə gəl, gülümsə!

Ağacların-otların ruhları,

Yaşıl otların ətəyindən axan sular,

Əl-ələ verən oğlanların,

Bəzəkli paltarlarda oynaşan qızların ruhu,

Gedin Karinanın hörüklərini dartın,

7 qız, 7 oğlan, bərli-bəzəkli balacalar,

Bizim qızın yanında olun!

Ona heyvanlardan, otlardan, Göy səmadan

Günəşdən, yağışdan, küləkdən

Xəta toxunmasın, onu öz balan kimi qoru Aan Alaxçın Xatın!”.

... Karina  onsuz da say bilmədiyindən, günləri saya bilmirdi.  Lakin hər gün bir qadın gəlib onu çağırır, ətrafdakı giləmeyvələri göstərirdi. O indi artıq Karaçan iti ilə birlikdə çəyirtkə yeməyi də öyrənmişdi. Lakin çəkmələri bataqlıqda batmışdı. Bataqlıq onu içərisinə çəkəndə küçük paltarını buraxmamışdı. Birtəhər canını bataqlıqdan çıxara bilmişdi. İndi sanki bataqlıqların, cığırların da dilini öyrənmişdi... Axşam Günəş batdımı, özü ağacların oyuğunda otları yığıb, özünə yatmağa yer düzəldirdi. Avqust ayında Tayqada axşamlar temperatur  +10 dərəcəyə düşür. Üşüsə də, ancaq küçüyün bədəninin istisinə isinirdi.  Balaca küçük də ondan uzağa getmirdi. Bu otları qırmağı da ona həmin qadın deyirdi.

Hərdən başının üstündən helokopterlər keçirdi. Əlini qaldırıb onlara əl etsə də, onu görmürdülər.

Fövqəladə Nazirliyin və Xüsusi Təyinatlıların axtarış qrupları ərazinin 30 kilometrdən çox hissəsini addım-addım axtarmışdılar. Hər kolun arxasına, yarğanlara, dərələrə baxmışdılar. Bataqlılqarı eşələmişdilər. Lakin qızın izinə-tozuna rast gəlmirdilər.

Möcüzə axtarışın 9-cu günü baş verdi. Kənddəkilər dedilər ki, Karinanın sevdiyi balaca iti kəndə qayıdıb. Bu həyətdə küçüyün varlığını ev sahibləri yalnız bu gün xatırladılar. Yəni bütün diqqət uşağın axtarışına yönəldiyindən, küçük kimsənin yadına düşmürdü. Küçüyün həyətdə olub-olmamasına kimsə əhəmiyyət belə verməmişdi. Həyətə yığışanlar yağışda-suda islanmış itin ac olduğunu, taqətdən düşdüyünü sezdilər.

İtin birdən-birə peyda olması xilasedici axtarış qrupunun ümidlərini artırdı.  Xilasedicilər itin gəldiyi səmtdən axtarışı davam etdirməyə başladılar. Axtarış itlərinə küçüyün izini versələr də, axtarış itləri onun izini götürə bilmədilər. Sən demə axtarış itlərini küçüklərin izinə və iyinə öyrətmirlər ki, onlara həvalə edilən axtarışdan yayınmasınlar.

Helikopterdə olan xilasedici heyət aşağıda bir böyük qonur ayı və iki balasını da gördülər. Onlara ayılara atəş açmamaq tapşırığı verildi. Havaya atəş açmaqla ayıları ərazidən qovdular. Belə fikirləşdilər ki, ayı bu ərazidə qızcığaza rast gəlib və onu parçalayıb.

Daha iki gün keçdi. Axtarış qrupu Karinanın yaşadığı evin ətəyində axan çayın kənarındakı palçıqlıqda təxminən 15 sm uzunluqda uşaq izinə rast gəldilər. Bu yarıqurumuş  palçıqdakı iz birmənalı şəkildə Karinaın ayaq izləri idi. Lakin çayın o biri üzündə izə rast gəlmək olmadı. İz yenə də itdi.

Balaca qızcığazın hələ də sağ olmasını güman edən xilasedicilərdən biri   kolluqların, qamışlıqların ətrafını axtarırdı. Qamışlığın və sıx otluğun yanından ötərkən gözünə oradan uzanan bir əl sataşdı. Axtarışda könüllü kimi iştirak edən  Artyom Borisov özünü itirmədi.  Balaca qızcığaz qamışların içərisində sakitcə oturmuşdu.  Böcəklərin-həşəratların dişdədiyi əlləri, ayaqları və sifəti yara tökmüşdü. Onun qorxduğu gözlərindən və baxışlarından məlum idi.  Uşaq özü su istədi. Artyom dərhal onu qucağına götürdü... Uşaq qov kimi yüngül idi... Heç elə bil ki, çəkisi yox idi. Artyom axtarış heyətini köməyə çağırdı.  Qızcığaz su və yemək istədi.  Artyom uşağı qollarının arasında tutub ağlayırdı...

Axtarış xilasedici qrupun üzvləri özlərini yetirdilər, həm sevindilər, həm də Artyom kimi ağlaşdılar. Bu bir möcüzə idi. 12 gündən sonra, 9 avqust 2014-cü ildə  3 yaş yarımlıq uşaq sağ-salamat tapılmışdı. Düz 12 gün idi ki, bu uşaq təkbaşına  ucsuz-bucaqsız Tayqa meşəsində tək dolanmışdı...

Karinaya əvvəlcə isti çay verdilər. Sonra təxlyə edib, Olom kəndinə gətirdilər. Karina  Karaçanı görəndə dedi: “Mən meşədə Karacan ilə gəzirdim... O məni qucaqlamışdı ki, üşüməyim... O məni qoruyurdu...”.

Elə həmin günü  hələ 4 yaşı tamam olmayan Karina Çikitovanı anası ilə birlikdə  helikopterdə Yakutsk Mərkəzi Şəhər xəstəxanasına apardılar. Ana və uşaq bir neçə həftə reablitasiya şöbəsində saxlandılar. 12 gün ağacların, otların, yağışın altında qalan balaca qızcığaz sətəlcəm olmuşdu. Öz çəkisini üç dəfədən çox itirmişdi.  Ümumi zəifliyi var idi.  Bir neçə həftəlik reabilitasiyadan sonra Karina Çikitova anası ilə birlikdə yenidən Kayaçıdakı evlərinə qayıtdılar.

Az müddət keçəndən sonra isə, yakutiyalı yazıçı Viktorya Qabışeva “12 gün Tayqadakı Karina” adlı sənədli povestini qələmə aldı.

O, Karinanı danışdırmağa cəhd etsə də, Karina bu söhbətlərə qayıtmaq istəmirdi. Təkcə onu deyirdi ki, meşədə bir nənə daima onu qoruyur, giləmeyvələrin yerini göstərir, otları qırıb yataq düzəltməyi öyrədirdi. Bir də ki, su istəyəndə ona su verirdi... Və bir də ki, Karaçan ondan ayrılmırdı...”.

Sənədli povest işıq üzü görəndən sonra Yakutiya Fondunun sədri Albina Çerepanovanın nəvəsi Nikolay da bu kitabı oxuyur. Nənəsinə Karina ilə tanış olmaq istədiyini bildirir. Bir nənə üçün ən gözəl arzu nəvəsini sevindirməkdir.  Ölkədə böyük hörmətə malik olan işgüzar xanım Albina Çerepanova Viktoriya Qabışevanın  köməkliyi ilə Çikitovlar ailəsini tapır. Təsadüfən həmin vaxt Talina qızını təkrar müayinəyə gətiribmiş. Albina xanım ailə ilə tanış olan kimi uşağın sağlamlığının zəif olduğunu görüb, onu əvvəlcə sanatoriyaya yazdırır. Sanatoriyada sağlamlığı nisbətən bərpa edilir. Həkimlər belə məsləhət görürlər ki, uşaq tez-tez həkim nəzarəti altında olmalıdır.

Albina Çerepanova belə qərara gəlir ki, bu qızı əgər Tanrı Tayqa meşələrində qoruyub saxlayıbsa, o da uşağa sahib çıxıb, himayədarlıq etməlidir. Özünün xeyriyyəçilyi, himayədarlığı ilə obasına-elinə kömək edən xanım Albina, uşağı öz evinə gətirir. Anası Talina üçünsə Okleminsk şəhərində iş yeri tapır.

Albina Çerepanova Karinanı Yakutsk şəhərindəki Yakut Xoreoqrafiya  məktəbinin  balet sinfininə yazdırır.  Bu ilin 26 dekabrında 12 yaşı tamam olacaq  Karina balet məktəbində də, dərslərində də əlaçıdır. Bir çox beynəlxalq müsabiqələrin laureatıdır.

2016-cı ildə Yakutsk şəhərinin Platon Oyunski adına Hava limanında heykəltəraş Nikolay Çoççasov Karinanın əhvalatını yaşatmaq, Tayqanın və yakutların ruhunun necə  güclü olduğunu dünyaya çatdırmaq üçün bürüncdən  “Qızcığaz və it” heykəlini ucaltdı. Yakutiya Hava limanına enən və buradan yola düşən  bütün qonaqlar simvolik olaraq “Qızcığaz və it” heykəlinin yanında xatirə fotosu çəkdirirlər.

Karinanı vahiməli Tayqada  heyvanlardan, həşəratlardan qoruyan balaca küçüyə Karina sonradan “Nayda” adı verib. O yenə də tətil günlərində Okleminsk şəhərində yaşayan anasını və qardaşını, həm də Naydanı görməyə gedir. Kənddəki evdə onun gəlişinə ən çox sevinən isə Nayda olur.  Saxa yakutları əbəs yerə deyil ki, belə bir söz işlədirlər:  Mələklərin hər zaman qanadı olmur, onlar bəzən yumşaq, isti tüklü və quyruqlu da olurlar”.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.09.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Sizlər üçün çağdaş yazıçı və şairlərimizin ən yaxşı ədəbi nümunələrini seçərək təqdim edəcəyik.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

POEZİYA

SALAM SARVAN

YATAĞIMIZ ÇAY YATAĞI

Yenə sıxılır ürəyim,

səninçün darıxıram.

Gözümü dikib tavana

sənə, sənə baxıram.

Burda tənhayam, qorxuram,

bilməm sığınım kimə.

Bir kimsə yanıma gəlmir,

hamı gəlir üstümə...

Bəlkə orda həyatımdan

sən də çıxaçıxdasan.

Yaxın gəl, bir görüm məndən

nə qədər uzaqdasan.

Amma axı bir yerdəyik,

ağrı sənsən, dözən mən...

Yatağımız çay yatağı –

axan sənsən, üzən mən.

SƏNİ  VURMAĞA  DA  QALXMAZ  ƏLLƏRİM

Buludlar tozdurmu, belə qopublar

yağışın yol keçib axdığı yerdən?

İlahi, indicə bir gül çıxacaq

dağ öz ürəyini sıxdığı yerdən.

Səni vurmağa da qalxmaz əllərim

atılsa üzünə ləçək tellərin...

Səndən vəfalıymış sənin yolların,

hələ də keçirlər baxdığım yerdən.

Ax,birinbilirsənsəndə, birinyox:

dahayıxılıram, heçxəbərinyox...

Gördümki  tutmağabaşqayerimyox,

tutdumyıxılmağaqorxduğumyerdən.

AMMA YAŞAYA BİLMİRƏM...

Bir az iş-güc qatır başı,

bir az da yazı-pozu:

sənsiz yaşaya bilirəm,

narahat olma, “Qızım”.

Amma yaşaya bilmirəm, bilmirəm.

Bir az səndən zəhləm gedir, bir az da özümdən.

Narahat olma, “Qızım” –

sənsiz yaşamaq mümkünmüş deyə

yavaş-yavaş düşürsən gözümdən.

İçirəm-kövrəlirəm, kövrəlirəm-içirəm...

Narahat olma, “Qızım” –

öldürdüyün gündən bəri yavaş-yavaş dirilirəm:

o dünyadan bu dünyaya hər gün bir az köçürəm.

Amma yaşaya bilmirəm, bilmirəm...

Hərdən züm-zümə edirəm, hərdən də ulayıram...

Narahat olma, “Qızım” –

yavaş-yavaş sağalıram iflicdən,

məsələn, artıq səni xatırlayanda başımı bulayıram.

Amma yaşaya bilmirəm, bilmirəm...

Narahat olma, “Qızım” –

mən şəhərdə gəzəndə

insanlar bir adamlıq kənardan keçirlər,

sanki yanımda yeriyirsən deyə.

DƏHŞƏTLİ ŞEİR

Qırışların arasından yavaş-yavaş axır qan,

mənsə əlimlə silirəm üz-gözümün tərini.

Nəsə yazıb o dərzi qız iynəsiylə kürkümə:

oxuyuram sətir-sətir bu tikiş yerlərini.

Yavaş-yavaş axır qan,

get-gedə qızarır dan...

Adamlar göyə açıb boş ovcunu hələ də,

qopur yalvarış dolu dualar dillərindən.

Bir uşaqsa gül tutub

Tanrıya  uzatdığı balaca əllərində.

Yavaş-yavaş çıxır can...

Və heç nəyi olmayan bu yalqız oğlu yalqız

ayrılıq məqamında götürüb gedir ancaq

yarıyacan çəkdiyi siqarı külqabıdan.

Hə, bu da sonuncu an:

yarat məni, Yaradan.

HƏYAT EŞQİ

Yavaş-yavaş ötür yaşım...

Və getdikcə durulur

avar çəkməyə açılan qolları

qucaq sanmaq aldanışım.

Amma hələ də içimdə

dənizdə boğulmuş adamın meyitini

suyun üzərinə çıxaran həyat eşqi var.

Sənsə gözünün qırağıyla

əlindən buraxdığın adamın arxasınca baxırsan

havaya şar buraxan bir uşaq marağıyla...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.09.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

27.

ABİTURİYENTİN UĞUR FORMULU     

Təbii ki, yeniyetməliyin, ilk gəncliyin ilk ən böyük sınağı abituriyent olub ali təhsil məktəblərinə imtahan verməkdir. Əksər xalqlar kimi bizim azərbaycanlılar da mental xüsusiyyətlərdən irəli gələrək oxumağa, təhsilə həmişə önəm veriblər. Tarix boyu təhsillilərin, savadlıların statistikası bizim ölkədə yüksək olub. Məktəbə getməyən, təhsil almayan insanlardan hər eldə-obada birini taparsan, ya tapmazsan. Bizdə hətta belə bir adət də var: valideynlər gəlin köçürdükləri qızlarının cehizləri arasında ali məktəb diplomunun olmasının da qeydinə qalırlar. Düzdür, Azərbaycan BMT-nin təhsil səviyyəsinin indeksi reytinqinə (education index) görə ilk onluğa düşmür (1. Avstraliya; 2. Danimarka; 3. Yeni Zelandiya; 4. İrlandiya; 5. Norveç; 6. Niderland; 7. Almaniya; 8. ABŞ; 9. Böyük Britaniya; 10. Kanada), amma YUNESKO-nun nisbi savadlılıq statistikası cədvəlində bizim ölkəmiz SSRİ dönəmində təməli qoyulan məcburi təhsil qaydaları hesabına 99.5% savadlılıq göstəricisi ilə dünya üzrə 13-cü pillədə qərarlaşıb (Maraqlıdır ki, ilk pillələrdə yalnız postsovet və postsosialist ölkələri qərarlaşan bu siyahıda education index onluğunu təşkil edən Avstraliya yalnız 23-cü, Kanada 26-cı, Danimarka 29-cu, Almaniya 32-ci, ABŞ isə hətta 44-cü yerdədir).

Orta məktəbi bitirib ali məktəbə daxil ola bilməmək bizim ölkədə bir gənc üçün böyük faciə, onun valideynləri üçünsə böyük bədbəxtçilik hesab olunur. Ali məktəbə daxil olmaq üçünsə zəruri şərtlər arasında yüksək mütaliə vərdişlərinə malik olmaq əsas yer tutur. Rasional və sürətli qaydada oxumaq, bu oxuduqlarını əzbərləmədən, effektiv qaydada yadda saxlaya bilmək sənin imtahanda yüksək bal toplamağının təməlidir.

Ali məktəbə qəbul olmaq istəyirsən? Gecə və gündüz oxumalısan, hazırlaşmalısan, repetitor yanına getməlisən, sınaq imtahanları verib gücünü sınamalısan. Bu hazırlıq müddətində gündəlik həyat rejimini dəyişib fərqli rejim qurmalısan. Hətta ən xırda detal belə sənin özünü yolunda fəda etdiyin uğuruna xidmət etməlidir. Hafizəni və şüuru gücləndirən qidalardan, təbii otlardan, vitamin və preparatlardan istifadə etməlisən, oxuduğun materialı daha yaxşı qavramaq üçün məlum üsullardan, sınaqlardan çıxmış psixoloji testlərdən, təmrinlərdən bəhrələnmisən.

Gəlin, çox sadədən başlayaq. Zaman az, oxunacaq, mənimsəniləcək biliklər çox. Dərslikləri öz axarı ilə, bədii ədəbiyyat oxuyurmuş kimi oxusanız imtahanlaradək tam hazırlıqlı olmağa zamanınız təbii ki, yetməyəcək. Bəs onda nə etməli? Əlbəttə ki, sürətli-effektiv oxu qaydalarına riayət etməli. Bu barədə o qədər çox metodika, kurslar, treninqlər var, saymaqla qurtarmaz. Tam dərinə getmədən gəlin professor Əlibala Məhərrəmzadənin araşdırdığı bir neçə çox vacib qaydalara nəzər yetirək:

A. Diqqət və yaddaş

Mətn oxuyarkən ən vacib iki proses bunlardır: Diqqətlə oxumaq və oxuduğunu yaddaşa ötürmək.

Xüsusən biliklər almaqçün oxuyan zaman hədsiz diqqətli olmaq lazım gəlir. Amma beynimizi məşğul edən nəsnələr daim fikrimizi başqa səmtə yönəldir, biz əksərən mexaniki oxuyuruq, oxuduğumuz şüurumuza çata bilmir, yaddaşa da həkk olunmur. Heç kəsə sirr deyil ki, zehni əməyin məğzi konsentrasiya oluna bilməkdir. Ali məktəbə qəbul olunmaqçün hazırlıq mərhələsi, şübhəsiz, zehni əmək növüdür. «Mənim gələcək uğurumun yolu bax bu mətni oxuyub mənimsəməkdən keçir», «mən mütləq bunu öyrənməliyəm», «tam diqqətlə, tam səylə, tam məsuliyyətlə oxumalıyam» cümlələri ilə fikrini tam oxuduğun mətnə yönəldib, fikrini dağıda biləcək hər şeydən kənarda, ideal bir şəraitdə oxumağa çalışmalısan.

B. İnteqral alqoritm

Sürətli oxumada ən vacib olanı həqiqətən də sürətlə, tutalım, bir səhifəni bir neçə saniyə ərzində oxumaq deyil. Prosesin ən vacib olanı mövzunun mahiyyətini dərk etməyə yönəli seçdiyiniz proqramın düzgün olması, nəticədə də informasiyanın optimal və effektiv alınmasıdır.

Siz əlinizə bir kitab götürəndə heç vaxt öncədən planlaşdırmırsınız ki, onu necə, hansı ardıcıllıqla, sürətlə, intervallarla oxuyacaqsınız. Nəticədə mahiyyət etibarı ilə həmin kitabı aşağı tempdə, astagəlliklə oxumalı olursunuz.

Amma düşünmək lazımdır ki, oxunmanın istənilən texnikası və sürəti mütləq halda oxucunun öz qarşısına qoyduğu məqsəd və vəzifələrə tabe olmalıdır. Məhz qarşına müvafiq proqram qoymaq, onun hər bir bölümündən lazımi anda çevikliklə istifadə etmək sürətli oxumaq məharətini şərtləndirir.

C. Antireqressiya və antiartikulyasiya

Bəzən biz mətni oxuyanda bir sətri bitirən kimi gözümüz sətrin əvvəlinə – onu təkrar oxumaya yönəlir. Bu, mütaliədə ən geniş yayılmış qüsurdur və reqressiya adlanır. Düzdür, sətrin, cümlənin təkrar oxunmasının resipasiya adlı oxuduğun cümlədəki fikri daha dərindən mənimsəmək növü də var. Bu təmrin, əlbəttə ki, çox zəruri və vacibdir. Amma reqressiya isə boş vaxt itkisi, gözə verilən əlavə yükdür. İstənilən halda bu vərdişdən yaxa qurtarmaq zəruridir.

Məhsuldar oxumağımıza mane olan daha bir faktor oxuma zamanı artikulyasiya adlanan ağızın, dilin, udlağın hərəkətliliyidir. Biz öz-özümüzə oxuyanda bəzən istər-istəməz bu orqanlarımıza güc tətbiq edirik. Bəziləri, hətta ucadan oxuyaraq bu gücün təsirini ikiqata, üçqata çatdırırlar. Amma istənilən halda mətn effektivlik üçün tam səssiz oxunmalıdır. Artikulyasiya oxunanı mənimsəmək üçün orqanlarımıza təsir edən bəlli əngəldir. Məşq edin, lap dilinizi dişinizlə tutub saxlayın, amma sakit, mütləq sakit oxuyun!

D. Vertikal oxumaq

Ənənəyə görə oxumaq üçün çox kiçik görmə bucağı lazım olur, gözlər soldan sağa hərəkət edir, ən yaxşı halda 2-3, daha kiçik olarsa 4 söz gözümüzün, necə deyərlər, əsarəti altında olur. Məhz bu sahənin məhdud olması nəticəsində bir sətri oxumaq üçün gözümüz bir neçə həmlə edib bir neçə dəfə dayanmalı olur. Bunu bütöv bir səhifəyə şamil etsək, maraqlı bir mənzərə yaranar. Deməli, biz hər sətirdə üç dayanacaq etməklə 30 sətrlik bir kitab səhifəsini 90 həmləyə oxuya bilirik.

Amma gəlin indi sözbəsöz yox, frazalarla oxumağa çalışaq. Yəni gözün görmə bucağını böyüdüb bir həmlədə daha çox söz oxuyaq. Bu, təkcə oxuma sürətini artırmır, həm də özündə oxuduğunun daha yaxşı mənimsənildiyini ehtiva edir. Pedaqogikada tam olaraq isbatlanıb, mətnin daha böyük fraqmentlərlə oxunması onun məzmununun daha aydın dərk edilib qavranmasına gətirib çıxarır. Gözün görmə bucağı artdıqca onun oxumağa sərf etdiyi enerjisi də azalır, buna ayrılan vaxt da qısalır. Və bu vərdiş get-gedə oxuma zamanı gözün tam püxtələşməsinə səbəb olur, soldan-sağa artıq bütöv sətri nəzarəti altına almağa müvəffəq olan göz tədricən mətni horizontal yox, vertikal oxumağa başlayır. Nəticədə, 90 həmləyə oxuduğun bir səhifəni bu dəfə sətir sayı qədər, yəni 30 həmləyə oxuya bilirsən. Həm vaxta 3 dəfə qənaət edirsən, həm də qavrama məhsuldarlığın 2 dəfə artır.

E. Məğzi tutmaq

Psixologiyada «Mətni dərk etmək» termini var, «dərk etmək», «anlamaq» anlayışları «oxumaq» anlayışının məntiqi nəticəsi olmalıdır. Öz mövcud biliklərindən istifadə edərək oxunulan mətnin həyatla inikası arasındakı məntiqi əlaqəni tuta bilmək, bax budur əsas məsələ. Mürəkkəb olmayan mətni oxuyanda «qəbul etmək» və «anlamaq» anlayışları ani olaraq bir-birilərini tamamlayırlar. Mövcud biliyimizin müxtəlif detalları aldığımız yeni bilgilərin təəssüratıyla zənginləşir.

Amma biri də var, mürəkkəb, öncədən bilik bazamızda heç bir izi olmayan mətni oxumaq, bu zaman qavramaq prosesimiz konkret olaraq çətinlik çəkir. Bax bu məqamda istifadə edilə biləcək ən vacib vasitə mətnin əsas mənasına güc verməkdir. Mətni hissələrə bölür, məna baxımından qruplaşdırır, ən vacib olan hissəni müəyyənləşdirir, onu təkrar-təkrar diqqətdə saxlayırıq. Psixologiyaya görə, yeni mətnin dərk edilməsi şüurumuzdakı istənilən uyğun «materialdan» istifadə ilə asanlaşa bilər. Bu, əlavə detallar, ştrixlər, ikinci dərəcəli sözlər, müxtəlif hadisələr, qaynaqlar ola bilər. Bir sözlə, istənilən şüur assosiasiyası bizim dayağımıza çevrilə bilər.

Deməli, mətnin məzmununu qısa məntiqi formulalara çevirib hər formulanın nüvəsi olan əsas fikri müəyyənləşdirib bunu öz şüurumuz və bilik bazamıza transfer etməklə (bunu, haradasa filtrasiya prosesi kimi də izah edə bilərik) biz mətni başadüşməni tam mahiyyəti ilə reallaşdıra bilərik, dərketmə qabiliyyəti əldə edərik!

Əziz dostlar. Demək,

- diqqətlə;

- sürətlə;

- artikulyasiyaya (ağızın, dilin, udlağın hərəkətliliyinə) yol vermədən;

- vertikal;

- məğzi tutmaqla;

- nəticə qorxusunu dəf etməklə oxuyur, oxuduqca düzgün rejim və qidalanma qaydalarına əməl edirsiniz, sonucda mütləq uğurlu nəticə əldə edəcəksiniz.

Növbəti: 28.Fasiləsiz təhsil anlayışı

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.09.2024)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Salam əziz izləyicilərimiz, yeni rubrikamız haqqında gözəl rəylərinizdən anladıq ki, bu rubrikamız da çox sevilib.

Bu gün də poeziya aləmində öz sözünü söyləyən bir şairimiz qonağımızdır.

O şair söyləyir ki:

Çiyinlər öyrəşib həmişə yükə,

Baharı daşıyıb, qışı daşıyıb.

Sevdası, qovğası özündən yekə

Ağıllı, ağılsız başı daşıyıb.

Çiyinlər öyrəşib həmişə yükə,

Yorulmaz yollarda dəvələr kimi.

Gedərik yol boyu tər tökə-tökə,

Gedər çiynimizdə dünyanın qəmi.

Gedərik dayanıb, dinşəyib bir az,–

Torpağın qarğışı tutana kimi,

Çiynimiz tabuta çatana kimi

Boyumuz uzanar, ömür uzanmaz.

Çiynimiz tabuta çatıb dayanar,

Yox olar dünyanın nağılı birdən,

Hardasa baxtımız yatıb dayanar,

İtirrik ümidi, ağılı birdən.

Yapışar yollara ayaqlarımız,–

Torpaq ilğım kimi çəkər adamı.

Çatlayar qəfilcə dodaqlarımız,

Bir anlıq unudar adını hamı.

Bir qorxu qıvrılıb yatar ürəkdə,

Açıb ağartmarıq ancaq heç kimə.

Sevinci hamıyla bölə bilsək də,

Dərd var–bölünəsi deyilmiş demə.

Yaxın olanmazmış heç vaxt özgəsi,

Hər kəsin bir mərhəm kədəri varmış.

Hərənin çiynində bir qəm heyvəsi,–

Hərə öz dərdini tək aparırmış. 

(Saqif  Qaratorpaq)

Bəli, rubrikamızın qonağı dəyərli şairimiz  Saqif Qaratorpaqdır.

-Əziz Saqif bəy, dünyanı sözlə anlamaq və anlatmaq şairlərin sənətkarlıq xüsusiyyətləridir. Saqif bəyin öz orijinal üslubu, mövzu rəngarəngliyi şeirlərində özünü aşkar şəkildə göstərir.

Saqif bəy, izləyicilərinizə 

"Bir şeirin hekayəti"- ni söyləyərmi? 

-Salam Ülviyyə xanım, yeni rubrikanızı çox bəyəndim və bol-bol uğurlar arzu edirəm.

"Bir şeirin hekayəti" üçün isə "Durna " şeirimin tarixinə nəzər salaq.

Mən həmişə qəribə yuxular görürəm. 2022-ci ilin may ayının son günləri idi. Səhərə yaxın qeyri-adi bir yuxu gördüm. Dan yeri yenicə ağarmışdı, eyvanda dayanmışdım. Qəfildən göy üzündə, cənub tərəfdə bir dəstə durna göründü. Heyrətləndim... Axı, durnaların qayıdan vaxtı deyildi, may ayı idi. Durnalar bizim evə sarı uçurdular... Bir az keçmiş durna qatarı evimizə yaxınlaşdı, durnalar evin damına qondular. Amma qəribəsi bu deyildi, bir durna qatardan ayrılıb, eyvana doğru uçdu və... özünü sinəmə çırpdı... Mən yuxudan oyandım və bu şeiri yazdım.

DURNA

                 Bir yaz gecəsi yuxuma 

                 Bir durna qonaq gəlmişdi...

Sən niyə ayrıldın qatardan belə,

Hardan uçub gəldin yuxuma mənim.

Sən niyə sinəmə çırpdın özünü,

Baxmadın azıma-çoxuma mənim.

Axı, mən kiməm ki? Söz şəkli çəkən...

Min ildi əsirəm qələmin üstdə.

Könlümdə qopubdu Nuhun tufanı,

Çıxıram sahilə ağ gəmi üstdə.

Sən necə bildin ki, yanıb qanadım,

Elə o zamandan göyə həsrətəm.

Ömrümün-günümün səhmanı itib,

Nə vaxtdı sevgidən qalmışam yetim.

Necə yaşayarıq ikimiz belə?

Bizimki tutarmı? Sən-quş, mən-adam...

Bir gün göylər üçün darıxacaqsan,

Açılanda səhər, düşəndə axşam.

Sən hardan bildin ki, uça bilmirəm,

Gəlmisən dərdimə əlac etməyə.

Neyləyim, mənim ki qanadım yoxdu,

Bir gün havalanıb sənnən getməyə.

Quşlar uçub gedir... sən də dayanma,

Orda səndən ötrü darıxır yuvan.

Gün gələr mənim də qanadım çıxar,

Uçaram, uçaram lap yanınacan...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.09.2024)

2024-cü ildə dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin anadan olmasının 530 ili tamam olur. Bununla əlaqədar Türkiyənin Qazi Universiteti, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Türk Kültürünü Araştırma İnstitutu və Türkiyədəki Azərbaycan Səfirliyinin nəzdindəki Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin təşkilatçılığı ilə Ankarada “Beynəlxalq Füzuli Simpoziumu” keçiriləcəkdir. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzindən verilən məlumata görə, Beynəlxalq Simpoziumda dahi şair Məhəmməd Füzulinin həyatı, yaradıcılığı, əsərləri, onun Türk mədəniyyətində yeri, Türk dili və ədəbiyyatına təsirinə dair akademik səviyyədə məruzələr olacaq, Füzuli yaradıcılığına dair aparılmış tədqiqatlar təqdim olunacaq və müzakirə ediləcəkdir. Beynəlxalq Simpoziumda Azərbaycan və Türkiyədən Füzulişünas alimlər, tədqiqatçılar, universitet müəllimləri və tələbələri iştirak edəcəklər. 

Türkiyədəki Azərbaycan Səfirliyinin nəzdindəki Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi tərəfindən hazırlanmış və Məhəmməd Füzuliyə həsr edilmiş ədəbi-bədii, musiqili kompozisiya təqdim ediləcəkdir. Azərbaycanlı müğənni, Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin solisti, IV Muğam Müsabiqəsinin qalibi Almaxanım Əhmədli Füzuliyə həsr olunmuş musiqiləri və “TRT Türkü” radio kanalının “Azerbaycan rüzgarı” verilişinin aparıcısı Səidə Ömər dahi şairin şeirləi ifa edəcəklər.

Qeyd edək ki, dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin 530 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən Sərəncam imzalanmışdır. Sərəncamda Prezident İlham Əliyev Məhəmməd Füzulini anadilli poeziyanın mükəmməl nümunələrini yaratdığını, Azərbaycan bədii dilini daha da zənginləşdirərək yeni zirvəyə yüksəltdiyini qeyd edib. Prezident İlham Əliyev Məhəmməd Füzulini Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti tarixinin iftixarı adlandırıb. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.09.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Narıngül Nadirin “Adsız oğlan“ hekayəsini təqdim edir.

Bilmirəm indi bunu xatırlamaq kimə gərəkdir və nə əhəmiyyəti var?..  O, mənim sevgilim, dostum deyildi, heç qohumum da deyil...

Yəqin ki, o oğlan məni indi görsə tanımaz, tanımaz bir az böyük çıxıre... heç kim olduğumu xatırlamaz. Amma gülüşü indiki kimi yadımdadır, qəribə bir gülüş idi. Təbəssümü dodaqlarından başlayıb bütün sifətinə yayılırdı. Dünyaya ərk eləmək, yaxud meydan oxumaq, günəşə göz vurub gülümsəmək kimi bir şey... Onu bu müddət ərzində bir neçə dəfə xatırlamışam. Bir dəfə Bakıya ilk gəlişim haqqında hekayə yazanda, bir də ara-sıra şəhərə ilk gəldiyimdə yaşadığım yerlərdən keçəndə. Hər dəfə də xatırlayan kimi həmişəki mənasız, bir qəpik əhəmiyyəti olmayan bir sual yenə də beynimi tıqqıldadır: görəsən, onun adı nə idi? Əhməd, Cəmil, Murad? Bəzən o köhnə yerlərdən keçəndə adını xatırlamağa çalışsam da, heç nə alınmır. Səsin görüntüsü yoxdur ki, göz yaddaşında ilişib qalsın. Əslində heç fərqi də yoxdur. Guya nə anlamı var ki... Amma hər halda, adı var idi axı. Özü də dəfələrlə yanımda səsləndirmişdi.

İndi yay  tətilindəyəm, boş vaxt tapan kimi, daha doğrusu, darıxdığımdan klaviaturanın qarşısına keçib nələrsə yazmağa çalışıram. Yəqin ki, siz məndən yaxşı bilərsiz, yazmağa ki, başladın, keçmişə qayıtmamaq mümkün deyil.

O gün şəhərin küçələrində xeyli gəzişdim. Pis çıxmasa belə deyərdim ki, o ki var, avaralandım. Köhnə qəbiristanlıq yerindən keçəndə onu xatırladım.

Qəbiristanlıq sözünü işlətdim deyə birdən elə bilərsiniz ki, söhbət dünyasını dəyişmiş birindən gedir. Əsla elə deyil. Söhbət açdığım adam yəqin ki, sağdır. Ona görə yəqin ki, deyirəm ki, qəfil ölüm- itimləri, qəzaları nəzərə almasaq və yaşını hesablasaq, güman ki, sağdır, haralardasa yaşayır.

Demək, Bakıya təzə gəldiyim vaxtlardır. Təzə deyəndə lap dəqiqi hardasa 20 gün olar. Ta Bakını necə görmüşəm, şəhər ilk dəfə gözümdə necə şəkillənib, hansı hissləri keçirmişəm, nələri düşünmüşəm, bunu yazıb başınızı çox ağrıtmaq istəmirəm. Həm çox uzunçuluq olar, həm də ilin-günün bu vaxtında niyə sentimentallıq edim ki?..  Demək, Bakıya gəlib ata ocağı kimi şəhərdə ən yaxın qohum sayılan, ərk yeri olan xalaqızıgilin evinə sığınmışam. Universitetə qəbul imtahanı verməliyəm. Mənim zamanımda Bakının yeganə universitetində oxumaq hamının arzusuydu, indi bilmirəm, deyəsən adiləşib. Həm də indi universitetlər də çoxalıb, o vaxtlar institut adlanan ali məktəblər indi universitet adlanır. Nə isə, həm ali məktəbə qəbul olunmaq, həm də şəhərdə yaşamaq istəyim olduqca böyükdür. Şəhərdə yaşamaq  arzumdan  da yazmıram, yazsam xeyli vaxt aparar, odur ki, bu dəfə  onun üstündən də keçirəm.

Nə isə mətləbə keçim, ta söhbəti uzadıb sizi bezdirməyim...

Axşam xalaqızıgildə səhər imtahana getmək məsələmi, daha doğrusu, universitet yolunu necə getmək məsələmi xeyli müzakirə etdikdən sonra ümumilikdə qərara alırıq ki, sabah imtahana özüm tək gedəcəm. Əslində, bu qərara səs verməyən də var. Xalaqızının əri belə fikirləşir ki, tək getsəm yolda azıb qala bilərəm, şəhər də qazan kimi qaynayır, hər cür adamla doludur, ağıllısı var, axmağı var. Mən isə 3-4  dəfə  universitetə getdiyimdən ürəklənmişəm və dönə-dönə israr edirəm ki,  gedərəm, özü də lap rahatca gedərəm, yəni mənə görə işinizdən qalmayın. Nə var ki, avtobusun nömrəsini bilirəm, sonuncu dayanacaq universitetin qarşısıdır. Universitet də orda, düz Elmlər Akademiyası metrosunun yanındadır. Nə çətin işdir ki? Qayıdanda yolu əks tərəfə keçib yenə həmin avtobusa minirəm, gəlib ağ darvazalı  köhnə zavodu keçib düşürəm. Vəssəlam! Şəhərə gələndən ağ darvazalı zavod nişangah yerimdir. Köhnə, mazut iyi verən zavoddur. Mağazaya, dükan -bazara gedəndə ağ darvazasını tapıram, vəssəlam. Ağ darvazalı zavod yerindədirsə, adam şəhərdə niyə azsın ki?..

Adətən öz sözünün üstündə durmağa israrlı olan, adamlarla həmişə bir ton  yuxarıdan danışmağı sevən xalaqızının ərini birtəhər razı salırıq. Amma burasını da deyim ki, xalaqızının ərinin bir ton yuxarıdan danışmağa haqqı da var. Qohum- əqrabadan kənddən kim şəhərə gəlirsə ona tapşırırlar. Yəni o vaxt tapşırardılar, söhbətin əlbəttə indiyə dəxli yoxdur. Həm də tərsliynə baxmayaraq yaxşı adamdır. O ki deyirlər, hər nəslin bir hörmətlisi, ağsaqqalı olur, bax bu da onlardandır. Şəhərə üz tutan evsizlərin, köməksizlərin pənahıdır, kəndə gələndə qohumlar başına dolanırlar, hərə bir tərəfə çəkir. Nə isə, bu mövzunu da qoyaq bir kənara...

Bayaq dedim axı, universitetə artıq üçüncü dəfədir ki, gedirəm. İki imtahanı verib yaxşı qiymət almışam, indi üçüncüdür, bundan sonra daha biri qalıb. Bizim dövrümüzdə ali məktəbə  4 imtahan verirdilər, ballar toplanırdı, sonra ümumi müsabiqə olurdu. Kim çox bal toplayırdısa, o qəbul olunurdu, qalanlar ümidlərini gələn ilə bağlayırdılar.

Səhər evdən çıxanda xalaqızının əri sonuncu sözünü deyir:

-Bax ha, diqqətli ol ki, azıb qalmayasan.

Mən də qətiyyətlə söz verirəm ki, arxayın ol, azmaram.

Evin qarşısındakı dayanacaqda  şad-xürrəm avtobusa minib düz universitetin qarşısında düşürəm.

İmtahandan çıxan kimi universitetin həyətinə toplaşan adamlar başıma yığışır.

Yerbəyerdən suallar yağdırırlar:

- Nə oldu, necə oldu, nə soruşdular? Məmmədov İlqarı gördünmü? Bizim qızı necə? Əliyev Kənan neynirdi? 

Adamların  aşırı  canfəşanlığına həmişə gülməyim gəlib, indi də ürəyimdə gülürəm. Elə bil uzun müddət yatıb həbsxanadan çıxmışam, bunlar da məndən otaq yoldaşlarımı soruşurlar. Nə isə, birtəhər onlardan qurtulub yolu əks istiqamətə keçərək doğma avtobusumu tapıram. Yerimi rahatlayaraq  başımı aynaya söykəyib xəyala dalıram.

İmtahanı yaxşı versəm də, istədiyim qiyməti ala bilməmişəm. Mən 5 gözləyirdim. İmtahn götürən qara, enlisifət qadın hər vəhclə qiymətimi kəsməyə çalışırdı və sonda elə də etdi. Bu an, yəni söhbət o andan gedir, ona nifrət edirəm, ta bağışlayın məni, hələ ürəyimdə yüngülcə söyürəm də. Hərçənd ki, ömrümdə dilimə söyüş gətirmərəm. Sonralar, mənə dərs deyəndə də onunla ulduzum barışmadı, bir-birimizə nifrət edə-edə 4 ili başa vurduq.

Başımı avtobusun aynasına söykəyib düşünürəm ki, əgər o biri imtahandan da 4 alsam, yəqin ki, müsabiqədən keçməyim çətin olacaq. Amma necə olursa-olsun, şəhərdə qalacağam, ölsəm də kəndə qayıdan deyiləm. Belə bir az yekəxanalıq kimi çıxmasın, o kəndə sığışmıram, darıxıram orda. Ora mənlik deyil. Qəbul olunmasam, işə düzəlib işləyərəm, gələn il sənədlərimi yenidən verərəm. Gələn il də alınmasa, o biri il. Dünya dağılmayıb ki?.. Burasını da deyim ki, inadkarlıq cəhətdən zəif deyiləm. Bir şey beynimə düşdüsə əl çəkmirəm.

Beləcə xeyli yol gəlirəm və birdən ayılıram. Baxıram ki, avtobus mənə tanış olmayan binaların arasıyla şütüyür. Tez qabağa  keçib sürücüdən ağ darvazalı zavodu soruşuram, sürücü sürəti azaltmadan arın-arxayın tüklü üzünü qaşıyır, tələsmədən bildirir:

-Sən oranı çoxdan keçib getmisən, burda düş geri qayıt, iki dayanacaq geri qayıtmalısan.

Sürücü səbrlə izah edə-edə yolu bir xeyli də ötüb keçir.

Xalaqızının ərinin sözlərini xatırlayıram: “Diqqətli ol ki, azıb qalmayasan”.

Avtobusdan düşüb özümü tarazlayıram və yolun kənarıyla geri qayıdıram. Böyük, enli  yoldur, maşınlar ara vermədən şütüyür. Kənarda bir adamlıq səki var, bəzi döngələrdə o da bitir, yox olur. Görünür, bu yolla ancaq maşınlar hərəkət edir. Az qala divara sürtünə -sürtünə yeriyirəm. Əhlikef sürücülərin bəziləri sürəti azaldaraq dilxoşluq edir, başlarını pəncərədən çıxarıb mənə sataşırlar. O zaman dəbdəydi belə şeylər. Bilmirəm, indi də küçədə qızlara sataşırlarmı? Sataşsalar da daha yəqin ki, məzmun dəyişib. O zaman başqaydı... Məsələn, iri ZİL maşınından biri başını çıxardıb irişir: “gözəlsən e gözəl”,“bəh-bəh incəbel gözəl piyada gedir”.  Başqa birisi: “sənə əziyyət olar piyada getmək, gəl gedək” və yaxud,  “asta yeri, ayağını daş əzər” və s. və ilaxır.

Bir tərəfdən ünvanı tapa bilməmək qorxusu, həyəcan, sürücülərin  atmacaları, bir tərəfdən  də isti... Əməlli- başlı tərləmişəm, paltarım bədənimə yapışıb.

Xeyli piyada yol gedirəm, az qala küçənin başına çatıram. Amma mənim axtardığım ağ darvazalı zavod yerində yoxdur. Əgər  o zavod tapılmasa, axtardığım ev dünyasında tapılan deyil! Buralarda olmalıydı axı... Elə bil heç yerli-dibli olmayıb. Nə qədər baş sındırıram, istiqaməti düz tuta bilmirəm. Küçədə bir nəfər adam da yoxdur söz soruşmağa. Artıq özümdən şübhələnirəm. Bəlkə qayıdanda avtobusun nömrəsini düz oxumamışam, fikirli-fikirli qaçıb minmişəm. Özümü  o ki var danlayıram: “Axmaq, qanmaz, yaddaşsız! Hələ bu ağılla universitetdə oxumaq istəyirsən. Bir ünvanı yadında saxlaya bilmirsən. Monqol...”

Daha irəli getmirəm, dayanıb gözləyirəm. Aha, qarşıdakı döngədən çıxan oğlan mənə tərəf gəlir. Gəlib çatanda düz qarşısında dayanıram, birbaşa yolunu kəsirəm.  Ortabab, yaraşıqlı oğlandır, yəqin ki, məndən 5-6 yaş böyük olar. İndiki kimi yadımdadır, əynində ağ köynək var, yuxarıdan 3 düyməsi açıqdır. Qollarını yarıya qədər çırmalayıb. Qara  şalvar geyinib, hələ tuflisinin rəngi də yadımdadır. Ağıllı sifəti var, adam beləsindən nəsə pis hərəkət gözləmir. Bəlkə də Allah yetirib bunu mənə. Qırımımdan görür ki, sözlü adamam, dayanıb nə deyəcəyimi gözləyir.

Birbaşa axtardığım ünvanı soruşub vəziyyəti başa salıram.

Oğlan məni başdan-ayağa süzür, bir qədər duruxur, çətin bir riyazi məsələni həll edirmiş kimi fikirləşir, sözlərimi təkrarlayır:

-Ağ qapılı zavod... Yanında balaca həyət evləri. Sonra o tərəfə doğru  istiqamət...

Onun belə çox fikirləşməyinə görə ünvanı tapa bilməyəcəyindən qorxuram. Həm də qorxuram  ki, birdən çıxıb gedər, tək qalaram bu çölü-biyabanda. Tez dillənirəm:

-Balaca evlərdir,  köhnə, bozarmış hasarları var, divarlardan üzümlər sallanıb.

Oğlan  diqqətlə üzümə baxıb gülümsünür. Təbəssümü çox qəribədir. Gülüşü  dodaqlarından başlayıb bütün sifətinə yayılır. Dünyaya ərk eləmək, yaxud meydan oxumaq, günəşə göz vurub gülümsəmək kimi bir şey...

Birdən qoluma toxunur.

-Gedək,  deyəsən tanıdım, irəlidədir.

Sakitcə onun ardınca düşüb  dabanbasma gedirəm. Oğlandan, daha doğrusu dabanından elə yapışmışam ki, indi lap dünyanın o başına da getsə ardınca gedəcəm, başqa əlacım yoxdur. Yol gedə-gedə durmadan  ünvanı başa salıram:

- Ağ darvaza, iri çənlər, balaca həyət evləri...

Oğlan məni ardınca çəkib aparır, bir adam güclə yeriyə bilən dar səki ilə gedirik. Yoldan ötən maşınlar bu dəfə vıyıltı ilə yanımızdan keçib gedirlər. Küçənin başına kimi gedirik. Ağ darvazadan bir nişan yoxdur ki, yoxdur! Nəfəsimizi dərib yenidən irəliləyirik. Nəhayət uzaqdan zavod görünür. Başı göyə ucalan enli, qara boruları da var. İrəli keçib addımlarımı yeyinlədirəm. Oğlan da arxamca gəlir. Zavodun qarşısına çatırıq. Yox, bunun qapısı ağ deyilmiş, boz mavi rəngdədir. Oğlan bildirir ki, bu ərazidə bir neçə zavod var. Köhnə neftayırma zavodlarıdır, hamısı da bir-birinə bənzəyir.

Küçəni o biri üzə keçməli oluruq. Yolu  keçəndə oğlan əlimdən bərk- bərk yapışır, məni maşınlardan qoruyur. Ürəyimə heç nə gətirmirəm. Eləcə dost kimi, himayədar kimi əlimdən tutub. Küçənin o üzündə əlimi geri dartıram. Deyəsən xoşuna gəlmir, amma etiraz da eləmir. Tərslikdən hava dəhşət istidir, sanki göydən od yağır, həm də çox yorulmuşuq. Bir qədər aralıda altında köhnə taxta oturacaq olan yaşıl  yarpaqlı ağac görünür. Oğlan bu dəfə qolumdan tutub ağaca tərəf çəkir. Bu yerdə ağlıma xoşagəlməyən fikirlər gəlir. Nə qədər olmasa tanımadığım adamdır. Amma etiraz da edəmmirəm. Ağacın kölgəsindəki ensiz balaca oturacaqda diz-dizə söykənib əyləşirik. Diz-dizə əyləşməyimdən bir qədər narahat oluram. Bir tərəfdən də oğlan oğrun-oğrun məni süzür, sıxılıram. Nəfəsimizi dərib sərinlənirik. Oğlan ehmalca  əlimi ovcuna alır. Bu dəfə sərt hərəkətlə əlimi geri çəkirəm və  qaşqabağımı töküb ayağa qalxıram. Oğlan da ciddiləşir:

-Bəlkə yaxşı fikirləşəsən, başqa nə vardı evinizin yaxınlığında?

Daha heç nəyi  yadıma sala bilmirəm. Ağlamaq istəyirəm.

Yenidən bərabər addımlayırıq. İkimiz də susmuşuq. Oğlan qaşqabaqlı görünür, məndən irəli düşüb gedir. Üzünü mənə çevirmədən soruşur:

-Sənin adın nədir?

Adımı söyləyirəm. Sonra o adını deyir: Əhməd, Cəmil, Murad... Nəsə anlaya bilmirəm. Bir tərəfdən külək başlayıb, o biri tərəfdən  sanki qulaqlarım tutulub. İrəlidə  köhnə bir qəbiristanlıq görünür. Yadıma düşür ki, bu qəbiristanlığın yanından bir-iki dəfə  keçmişəm. Sevindiyimdən az qalıram qaçıb köhnə başdaşlarını qucaqlayım.

-Görmüşəm, bu qəbiristanlığı, görmüşəm, buradan keçmişəm, ev o biri üzdədir-ucadan dillənirəm. Oğlan da mənimlə bərabər sevinir, üzü işıqlanır.

-Aha, görmüsənsə deməli buralardadır, indicə tapacağıq.

Qəbiristanlığa tərəf yeriyirik. İri, xırda, düz, əyri başdaşları uzaqdan adamın üzünə  dirənir. Başdaşlarının bəziləri yerə yıxılıb, bəziləri yarıyıxılıdır. Amma məlum olur ki, qəbiristanlığın o biri küçəyə çıxışı yoxdur. Deyəsən, heç başqa yerə də çıxış yoxdur burdan...

Oğlan barmaqlarını qatlayıb hesablayır, əməli-başlı baş işlədir:

-Deməli, qəbiristanlığın o biri tərəfindən keçmisən, sonra geri qayıtmısan. Sonra... Bəs niyə tapa bilməyək axı? Əgər sən deyən yerdədirsə, elə buralarda olmalıydı.

Qəbiristanılığın yanında bir qədər o tərəf -bu tərəfə fırlanırıq.

Birdən qəbirlərin arsından yaşlı, arıq, beli əyilmiş bir kişi çıxır, daha doğrusu, peyda olur. Kim bilir, bəlkə də nə vaxtsa ölmüşdü, elə indicə dirilib. Kişi iri, bulanıq gözlərini üzümüzə zilləyir, sonra birdən biədəb söyüşlərlə bizi söyməyə başlayır:

-Əxlaqsızlar, pozğunlar, dingildəşməyə sanki  yer tapmırlar. Qəbiristanlığı xəlvət görüblər, gəlib burda görüşürlər. Sizin...

Yaman pərt oluruq. Oğlan  kişiyə yaxınlaşıb  başa salmaq istəyir ki, məsələ o deyən kimi deyil. Kişi daha da qızışır, səsini ucaldır. Oğlan da əsəbləşib səsini qaldırır.

Bu anda bir milis işçisi bizə yaxınlaşır. Bilmirəm  bu adamsız yerdə o hardan çıxdı?  Necə xəbər tutdu? Hələ də qaranlıqdır mənə. Kişi  milisi görüb daha da bərkdən söylənir, haqqımızda, daha doğrusu  oğlanın haqqında vəkalət qaldırır:

-Sevgilisini yanına salıb bayaqdan burda yüz hoqqadan çıxır. Səhər-səhər də  ikisini qovmuşam, indi də bunlar... Mənə bura nəzarət etməyi tapşırıblar, işimiz gücümüz budur, axşamacan adam qovuruq burdan. Əxlaq deyilən bir şey də olmalıdır  axı...

Milis oğlanı kənara çəkir. Burasını deməyi az qala unutmuşdum. O vaxtlar  polisə milis deyirdilər, indi polis deyirlər. Nə isə, milis oğlanı kənara çəkir. Bəlkə də ikisi yaşıd olarlar. Amma burada milis hökmlüdür, hakimdir. Sualları o verir.

-Adın nədir sənin?

Oğlan əsəbi səslə, hirslə özünü  təqdim edir:

-Əhməd, Cəmil, Murad...

Yenə də əməlli-başlı eşidə bilmirəm. Milis deyəsən bizi məntəqəyə aparmaq istəyir, az qalır ürəyim qırılıb yerə düşsün. Özüm də belə şeylərdə yaman qorxağam.

Oğlan getmək istəmir. Əsəbləşir, əl- qolu ilə nə isə danışır, mübahisə edir, milisi başa salmağa çalışır, hərdən qoluna da girir. Kənara çəkilib  danışırlar. Oğlan məni göstərib nə isə deyir,  bəlkə də məntəqəyə sonra gələcəyini bildirir. Deyəsən, sonda   razılaşırlar.

Gözücu qəbiristanlıq tərəfə baxıram. Kişi yoxa çıxıb, görünür  “vəzifəsini” yerinə yetirib gözdən itib.

Yenə də yanaşı yeriyirik. Oğlan  xeyli pərt görünür, qaşlarını düyünləyib, dodaqlarını bir-birinə sıxıb. Yəqin ki, baş verənlər heysiyyətinə toxunub. Onun ürəyini almağa çalışıram. Bu boyda şəhərdə bu an təkcə güvənc yerim odur.  Qəbiristanlıq gözətçisinin qarasınca söylənirəm, dinmir. Sonra milisin nə dediyini soruşuram,  cavab vermir. Eləcə qaşqabaqlıdır. Üzündə tutqun kölgələr dolaşır. Bu saat razıyam əlimdən tutsun, istəyir heç buraxmasın, lap qoluma girsin. Təki bircə dəfə gülümsəsin. Qəsdən qolumu qoluna toxundururam, əhəmiyyət vermir. Bir qədər ondan irəli keçirəm, dayanıb üzünə gülümsünürəm, yenə də əhəmiyyət vermir. Özümü böyüklərin ciddiyə almadığı uşaq kimi hiss edirəm. Küsülü adamlar kimi yeriyirik. Bir qədər getdikdən sonra uzaqdan başqa bir zavod görünür.

-Odur, oradır, - qışqırıram. 

Addımlarımızı yeyinlədirik.

-Oradır, yüz faiz oradır, evimizi də görürəm.

Oğlan da zavodu görür, rəngi açılır. Gülümsünür. Təbəssümü dodaqlarından başlanıb sifətinə yayılır. Dünyaya ərk eləmək, yaxud meydan oxumaq, günəşə göz vurub gülümsəmək kimi bir şey...  Əlimdən tutur. Bu dəfə əlimi geri çəkmirəm, eləcə əl-ələ tutub gedirik.

-O biri imtahanda gəlib səni özüm aparacam. Saat 9-da evin yanındakı dayanacaqda gözləyəcəm. Qayıdanda da özüm götürəcəm.

Dinmirəm.

Birdən  zavodun qarşısında var-gəl edən xalaqızının ərini görürəm. Üz- gözündən hirsli və narahat olduğu görünür. Özümü itirirəm. Əlimi oğlanın əlindən çəksəm də artıq gecdir. Oğlan bir şey anlamır, əyilib qulağıma nəsə demək istəyir.

Xalaqızının əri başımızın üstünü alır.

Əvvəl mənə təpinir:

-Bu vaxta kimi harda qalmısan? Bu oğlan kimdir?

-Azmışdım...

Sonra oğlanın qarşısına keçir, qəzəblə onu süzür. Adın nədir sənin?

-Əhməd, Cəmil, Murad...

Həyəcandan  yaxşı anlaya bilmirəm.

-Bu qızı hardan tanıyırsan?

-Yolu azmışdı, kömək etmək istədim.

Xalaqızının əri kükrəyir.

-Mənə gəlmə, mən səninçün dünənki uşaq deyiləm. Şəhərdə böyümüş adamam. Yolu azmışdı, ürəyin dözmədi qızın əlindən tutdun, əl-ələ verib gəlib  buranı tapdınız...

Az qalıram deyim ki,  elədir, eləcə dediyin kimidir.

Xalaqızının əri sakitləşmir:

-Bu qızı yiyəsiz görmüsən?

Ürəyim bərk-bərk döyünür. Şəhərdə qalmaq, yerləşmək ərəfəsində xalaqızının ərinin yanında inamını itirmək də az iş deyil. Hələ bunun kəndə xəbər çatmağı, hökm çıxarılmaq filan da ola bilər. Az qalıram havalanım.

Xalaqızının əri oğlanın yaxasından yapışır. Sifəti o qədər qəzəblidir ki, əyilmiş görünür, baxmağa qorxuram. Gözlərimi yumuram. Nə isə tıqqıltı, xışıltı, sillə səsləri eşidirəm. Lap hind filmlərindəki kimi... Düşünürəm ki, dəhşətli davanın ortasında oğlan qəflətən irəli atılıb xalaqızının ərinin yaxasından yapışacaq, qaldırıb yerə çırpacaq. Film davam edəcək. Sonra oğlan mənim əlimdən tutur, kaskadyorlar kimi divarın o üzünə atılırıq. Çıxıb gedirik dünyanın o biri üzünə.

Gözlərimi  açıram. Sakitlikdir, üzü-üzə dayanıblar. İkisinin də paltarı əzik-üzük və tozludur.  Oğlan gözlənilmədən xalaqızının ərinin qarşısına keçir:

-Bağışlayın, üzr istəyirəm. Təsadüfən  belə alındı... Üzr istəyirəm.

Oğlan özünü nədəsə günahkar bilir, yaxud da xalaqızının ərini yumşaltmaq istəyir. Bəlkə də məni düşünür, vəziyyətdən çıxartmağa çalışır. Hərçənd ki, bu versiya sonralar ağlıma gəlib.

Deyəsən xalaqızının əri də xeyli yumşalıb. İrəli düşüb evə tərəf gedir və mənə əmr edir:

-Gəl ardımca!

Dönüb  gözucu oğlana baxıram.

Oğlan yolu o biri üzə keçməyə hazırlaşır. Son anda baxışırıq. O, yenə də gülümsünür. Gülüşü dodaqlarından sifətinə yayılır, dünyaya ərk etmək, yaxud da meydan oxumaq, günəşə baxıb gülümsəmək kimi bir şey...  Anidən mənə əl edir və uzaqlaşaraq gözdən itir. Mən onu bir daha görmürəm.

Bu hadisədən sonra bir müddət onu xatırlayıram, Ağ darvazalı zavodun qarşısından, evin yaxınlığındakı dayanacaqdan keçəndə gözüm axtarır. Hələ deyəsən bir müddət fikir çəkib qüssələnirəm də. Sonra tamamilə unuduram.

Amma hərdən yaddaşımın  hansısa küncünə qonmuş, artıq çoxdan toz basmış, lazımsız, dəbdən düşmüş  lent kimi kənara atılmış  o hadisəni xatırlayanda yenə də ağlımdan  mənasız bir fikir keçir: görəsən o oğlanın adı nə idi? Əhməd, Cəmil, Murad?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.09.2024)