Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

 

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir:

 

ANAR, “ÇİNAR ÖMRÜ”

 

1935-ci ildə Rəsul Rza “Çinar” şeirini yazmışdır.

 

Gecə keçmiş, ulduzlar ağ, göy, qara...

Söykənmişəm qocaman bir çinara.

Gecə qara.... durdum, düşündüm bir az,

Dedim: – Nədən ulu çinar yıxılmaz?

Birdən çinar dilə gəldi, dedi: – Bax!

Bu torpaqda dərindən kök salaraq,

Hər tərəfə uzatmışam qolumu,

Övladlarım bürüyüb sağ-solumu.

Belə məğrur dayanmağa haqlıyam,

Mən kökümlə bu torpağa bağlıyam.

 

Bu şeir ədəbiyyatımızda çinarı vətənin, xalqın, torpağın timsalı kimi mənalandıran ilk şeirdir. Eyni zamanda, Rəsul Rzanın iyirmi beş yaşında yazdığı bu şeirdə rəmzi şəkildə sanki onun bütün gələcək ömür yolunun dəqiq və canlı mənzərəsi çəkilmişdir.

Qırx iki il sonra, 1977-ci ildə altmış yeddi yaşındaykən “Çinar ömrü” şeirini yazır:

 

Bir belə çinar ömrü olsun,

deyirəm, ömrüm...

Bir ömür ki,

kimsəyə əziyyəti dəyməmiş olsun.

Bir ömür ki,

heç kəsə baş əyməmiş olsun.

Bir ömür ki,

həm yoxuşu şərəfli,

həm dözümlü enişi,

Bir insan ömrü –

Kişi ömrü, kişi!

 

Rəsul Rza ömrü yalnız şərəfli, dözümlü, heç kəsə baş əyməmiş kişi ömrü olduğuna görə deyil, həm də dəyişən dövranların, zamanların ərzində öz varlığını, mənini, təməl dəyərlərini qoruyub saxladığı üçün Çinar ömrüdür. İyirmi beş yaşın Çinarından qoca yaşların Çinar ömrünə qədər uzanan, dönmədən, azmadan, sapmadan qət edilmiş bir həyat yoludur. Bu insan və sənətkar ömrünün ilk çılğın gənclik çağıyla müdrik ahıllıq dövrü arasındakı fərq – Çinarın pöhrəsiylə, fidanıyla Ulu Çinar arasındakı fərq kimidir. Çinar pöhrəsi böyüyür, qol-budaq atır, kölgəsi genişlənib meydan olur, amma o dönüb vələsə, palıda, qarağaca çevrilə bilməz. Çinar olub, Çinar kimi qalıb qocalır. Lakin pöhrə çinar da, Xan çinar da yarpaqlarından tanınır – yarpaqlarının biçimi eynidir, dəyişmir, körpəliyində də, cavanlığında da, qocalıq çağında da...

 

***

1910-cu il mayın 19-da Göyçayda Mirzə İbrahim Məmmədxanlı və Məryəm xanımın ailəsində doğulan Rəsul Rza Azərbaycan ədəbiyyatına danılmaz yeniliklər gətirmiş, çağdaş şeirimizdə tamamilə yeni bir yol açmış və bu yolla ömrünün sonuna qədər ardıcıl addımlamış şairdir. Təbii ki, bu yolu bəyənmək də olar, bəyənməmək də. Bu, zövq məsələsidir. Bu yolu qəbul etmək də olar, etməmək də. Bu da meyil, səviyyə, marağın yönüylə bağlıdır. Bu yolla getmək də olar, getməmək də. Bu da istək və şübhəsiz, bacarmaq məsələsidir. Çünki tək istək azdır, bu yolla getməyi bacarmaq da lazımdır.

Hətta bu yolla gedib bu yolla getdiyini inkar etmək də mümkündür. Bu da insaf məsələsidir. Amma istər məzmun zənginliyi, mövzuların üfüq genişliyi, istər forma, vəzn, ritm, intonasiya, obrazlar sistemi, deyim tərzi, söz təzəliyi, ifadə orijinallığı, qafiyələrin, təşbehlərin bənzərsizliyi baxımından Rəsul Rza yaradıcılığının unikallığını ədəbi vicdanı olan heç kəs inkar edə bilməz.

Bu yolda qarşısına çox çətinliklər çıxdı, çox maneələri dəf etməli oldu. Amma vaxt, zaman özü hər şeyi tənzim etdi, tənzim edir və tənzim edəcəkdir.

Yenilik – yenilməzdir. Yalnız üslubda, bədii ifadə vasitələrində deyil, ümumən ictimai və milli şüurda yenilik. Fikir, düşüncə yeniliyi. Yaşamaq yeniliyi...

Və yenilik yenilməz olduğuna görə onun uğrunda mübarizə də yorulmazlıq, usanmazlıq və dözüm istəyir. Rəsul Rza poeziyasının təməl sözlərindən biri “DÖZÜM” sözüdür. Bu sözü tapıb, “səbir”, “təhəmmül” kəlmələrinin yerinə işlədərək kitablarının birinə ad qoyub. Və bu söz ən çox Rəsul Rzaya yaraşır, çünki ömrü boyu zamanın rüzgarına qarşı gedib – ÜZÜ KÜLƏYƏ (bu da şeirinin və kitabının adıdır). “Mən torpağam” şeirində yazdığı “Mən bulağam, tapşırıqla axmıram!” devizinə həmişə sadiq qalıb.

 

***

Rəsul Rza yalnız doğuluş və ölüm tarixinə, yaradıcılıq illərinə görə deyil, sənətçi varlığının bütün mahiyyəti etibarilə XX əsr şairidir, yəni əsrin bütün təzadlarını, yüksəlişini, ümidlərini, eyni zamanda, ümidlərin tar-mar olmasını, dövrün dərdlərini, faciələrini, xəyal qırıqlığını yaşamış və əsərlərində gah birbaşa açıq, gah da içində ömür sürdüyü şəraitin yasaqlarına görə, örtülü şəkildə, dolayısıyla – Ezop diliylə əks etdirmişdir.

 

***

Çox əhatəli mövzunu bir qədər daraldacaq olursaq, şeirimizdə yenilik əyləmlərinin ən parlaq örnəyi – türk sərbəst şeirinin yaranması, inkişafi, bu yolda qarşılaşdığı çətinliklər, müqavimət və əngəllər, bu yolun yolçularının öz sənət anlayışları, estetik idealları uğrunda cəsur, yorulmaz və sonucda zəfər çalan mübarizələridir.

Rəsul Rza istedadının nəticəsidir ki, bir şair kimi həm özünü, həm də sərbəst şeiri poeziyamızda təsdiq etmişdir.

Bütlər yıxılandan, ideallara inam qırılandan, uzaq gəncliklərində tapındıqları bir çox həqiqətlər bərbad olandan sonra bu aldanışların acısını yazmaq üçün tale Rəsul Rzaya daha artıq möhlət verdi – 71 illik ömrünün son gününəcən qələmi əlindən qoymadı, həm özünün, həm çağdaşlarının, nəsildaşlarının, həm də cəmiyyətin, quruluşun ziddiyyətli, müsibətli, əzab və iztirab dolu yolundan, ayrı-ayrı insanların faciələrindən, nakam bəxtindən neçə-neçə əsər yazdı (“Qızılgül olmayaydı”, “Ömür keçdi, gün keçdi”, “Rekviyem”, “İnsan”, “Ömürdən səhifələr”, “İnsan şəkli”, “Səhifələrin yaddaşından”, “Yazıq sənə, Rəsul Rza” və b.).

Bu xəyal qırıqlığı, həyatdan küskünlük, bezginlik ovqatı Rəsul Rzanın bir çox şeirlərində – ictimai mənası birbaşa ifadə olunmayan, amma bədbinlik motivləri canına, qanına hopmuş şeirlərində də ifadə edilmişdir. Doğrudan da, ömrünün müəyyən illərindən, itkilərindən, mənəvi sarsıntılarından sonra günün hər bir çağı – axşamı da, səhəri də, gündüzü də şair üçün mənasızlaşır, yalnız ümidsiz, üzücü bir gözləməyə, intizara çevrilir:

 

Deyirlər,

axşamlar kədər gətirir.

Deyirlər,

can sıxır qaranlıq gecə.

Deyirlər… deyirlər…

Gündüzlər necə?

Gündüzlər

səbirsiz gözləyirik ki,

bir axşam olsun,

bir gəlsin gecə.

 (1959)

 

Bu, bəlkə də Rəsul Rzanın ən bədbin, ən ümidsiz şeiridir.

Ancaq belə hüznlü sonluğu olan mənəvi təkamülün, ümidsiz intizarla nəticələnən yaradıcılıq yolunun işıq, bahar, gənclik, ümid və mübarizə eşqiylə dopdolu başlanğıcı da, həyat şövqüylə çağlayan ibtidası da olub axı... Əsrin ikinci yarısında qaranlıq gecənin, kədərli axşamın üzücü gözləmələriylə yaşanılan ömrün iyirminci illərin sonu – otuzuncu illərin əvvəllərində bol günəşli səhəri də olub...

1931-ci ildə “İnqilab və mədəniyyət” jurnalında (№3-4) çıxmış “Bolşevik yazı” tək Rəsul Rzanın deyil, ümumiyyətlə, Azərbaycan poeziyasının o illərdə ən məşhur şeirlərindən biridir.

Bu şeir ruhu etibarilə iyirminci illər Azərbaycan şeirinin səciyyəvi örnəyi olmaqla bərabər, eyni zamanda, Rəsul Rzanın heç kəsə bənzəməyən dəstxətinin ilk parlaq nümunəsidir.

Şeiri diqqətlə və bugünün qərəzli, konyunktur nəzəriylə deyil, obyektiv gözlə oxuduqda əsas mətləbin heç də yalnız otuzuncu illərin şüarçılığından ibarət olmadığını görürsən. Əksinə, düz yetmiş il bundan qabaq yaranmış bu şeir Rəsul Rzanı ömrü boyu düşündürən, bir çox əsərlərində öz əksini tapmış ağrılı problemlərlə bağlıdır və müəyyən dərəcədə bu gün belə öz aktuallığını itirməyib.   

Rəsul Rza yaradıcılığında əllinci illərin ikinci yarısı, altmışıncı illərdə kardinal bir dönüş olduğunu, tamamilə yeni bir səhifə açıldığını iqrar edənlər yalnız qismən haqlıdırlar. Həqiqətən də, Nazim Hikmətin dediyi kimi, əsrin ikinci yarısında Rəsul Rzanın sanki yeni nəfəsi açılmışdır. Nazimin R.Rzaya həsr olunmuş məqalələrindən biri məhz elə “İkinci nəfəs” adlanır. Ancaq onu da unutmaq olmaz ki, bu yeni dövr yaradıcılığının bir çox mövzuları, məzmunları, ovqatları otuzuncu illərdən gəlir. Yeni forma axtarışları, sərbəst vəznin müxtəlif intonasiyalarını, bölgü və qafiyə prinsiplərini yeni-yeni imkanlarla zənginləşdirmək işinə də Rəsul Rza poeziyada ilk addımlarından başlamış, ömrü boyu bu işi davam etdirmiş və son dövr yaradıcılığında zirvələrə ucaltmışdır. Əsrin ikinci yarısında əlli, altmış, yetmiş yaşlı şairin yorulmaz gənclik ehtirası, cavanlıq həvəsi və şövqüylə apardığı axtarışları, eksperimentçiliyi qibtə ediləcək təəccüb doğurur, amma axı bu forma, səs düzümü, alliterasiya təcrübələrinə də Rəsul Rza otuz, qırx, əlli il qabaq başlamışdı.

 

***

Nəsillərində varlıların, sovet ideolojisinin diliylə desək, “sinfi istismarçılar”ın olmamasına, Türkiyədəki qohumu – Nigar Rəfibəylinin böyük qardaşı Kamillə qırx il heç bir əlaqə saxlamadıqlarına baxmayaraq, Rəsul Rzanın anketi yenə də təmiz sayılmırdı.

Xan nəvəsi ola-ola

ərizə verəsən komsomola?

 

Bu misralar altmışıncı illərdə yazılıb, yəni o vaxtlarda ki, artıq belə mövzulara az-çox toxunmaq olurdu. Amma önəmlisi odur ki, bu ağrılı mövzuya Rəsul Rza hələ otuzuncu illərdə, yəni sovet cəmiyyətinin ədaləti haqqında ilk şübhə toxumları qəlbinə yeni-yeni səpildiyi vaxt müraciət edib. Bu illərdə “Torpaq olmuş sümüklər” adlı bir şeir yazıb (Daha doğrusu, o vaxt şeirin adı “Torpaq olmuş kəmiklər” olub. O vaxt bizdədə işlənən “kəmik” kəlməsi Türkiyə türkcəsində sümük mənasındadır, “sümük” isə bu dildə yaxşı söz deyil). “Kəmik” sözünü və kəlmələrin ovaxtkı yazılışını saxlamaqla, həmin şeirdən bir neçə sətir misal gətirirəm:

 

Hey...

Nələr çəkmədi Rzanın başı!

Atdığım hər addımda

Kəmiklər çıxdı qarşıma.

Kəmiklər bəndləndi,

Kəmiklər kəməndləndi,

Kəmiklər buraxmadı iləri.

Dönə-dönə varaqladılar

yaşımdan yaşlı

günlərimin, illərimin

sarı yapraq kitabını...

Bəsdir, yetər!..

Neçin, neçin verməliyəm

topraq olmuş kəmiklərin hesabını?

Məsələ yalnız XIX əsrdə yaşamış, sümükləri çoxdan çürümüş ulu babası Məmməd xanda deyildi. Məsələ bir də ondaydı ki, Rəsulun əmisi Qafar Məmmədxanlı Müsavat Partiyasının Göyçayda təmsilçisi idi.

Sovet ideoloji qəliblərinə heç cür uyğun gəlmirdi Rəsul Rzanın və nəslinin, ailəsinin anketi. Bu, azmış kimi, Rəsul Rza üstəlik Nigar Rəfibəyli ilə ailə qurmuşdu. Nigar Rəfibəylinin el ağsaqqalı kimi tanınan babası Ələkbər bəy Rəfibəyli Azərbaycanda ilk siyasi partiya olan “Difai” partiyasının qurucularından və Gəncədə rəhbərlərindən biri olub. Ələkbər bəyin yeganə oğlu Xudadat bəy Rəfibəyli 1918-ci ildə Gəncədə Fətəli xan Xoyskinin rəhbərliyi ilə müstəqil Azərbaycan hökuməti qurularkən bu hökumətin ilk səhiyyə naziri, sonralar isə Gəncənin general-qubernatoru vəzifələrini tutub. 1920-ci ildə, bolşeviklər Azərbaycanda hakimiyyətə gələndən sonra Xudadat bəy Gəncə üsyanının təşkilatçılarından biri kimi ittiham olunaraq həbs edilmiş, erməni şahidlərin şəhadəti, erməni müstəntiqin apardığı iş və erməni hakimin kəsdiyi qərarla Xəzər adalarının birində güllələnmişdir.

Hamını repressiyaların həm kəmiyyəti (minlər, milyonlarla məhkum olunmuşlar), həm keyfiyyəti (ən məsul vəzifəli şəxslər, ən məşhur sənətçilər belə ağır cəzalardan sığortalanmayıb) ilə qorxutmaq istəyirdilər. Niyyət bu idi. Birini Sibirə sürgünə göndərmək, başqasını azadlıqda saxlayıb öz içinə sürgün etmək. Hamını bir-birindən şübhələndirmək, ən yaxın, ən məhrəm adamlardan belə çəkinmək, xısın-xısın danışıqların, pıçıltıyla qulağa deyilən sözlərin belə “lazımi yerlər”ə – ixtiyarlılara çatdırılacağının vahiməsi. Buna görə də gedənlərin dalınca daş, ya çirkab atmaq istəməyənlərin yeganə abırlı xilas yolu – susmaq, sükutu seçmək, danışmazlığa üstünlük vermək, daxilinə çəkilib dərdini, ağrını heç kəsə büruzə vermədən öz içindəcə çəkmək idi.

 

Vaxt olub ki,

bütün günü ac-susuz,

gecə sübhə kimi yuxusuz,

nigaran qəlbimlə

baş-başa qalıb,

səsimi içimə salıb,

xısın-xısın ağlamışam.

Görənə naxoşam, zükam olmuşam, –

deyib,

gizlətmişəm dərdimi.

O zaman

gedənlərin arxasınca sızlayan

öz sirrini büruzə verərdimi?

 (“Qızılgül olmayaydı”)

 

Məşhur yazıçılardan kiminsə çox dəqiq fikri var: “Senzura elə bir tordur ki, kiçik balıqlar bu tora düşür, böyük balıqlar isə qurtulub çıxır”. Doğrudan da, Rəsul Rzanın şeirlərində “kiçik balıqlar” senzura toruna düşüb çabalayanda, nəşrinə izin verilməyəndə, “iri balıqlar” bu toru deşib hürr fikir dəryasına qovuşurdu.

Bu, bəzən senzorların “dünyadan bixəbərliyindən” (nə yaxşı ki, beləydi) irəli gəlirdi. Azərbaycan ədəbiyyatında, bəlkə də bütün sovet ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq, Rəsul Rza “İnsan şəkli” (1964) şeirində alman nasistlərinin ölüm düşərgəsi olan Osvensim adını Stalin sisteminin sürgün və ölüm yeri Kolımayla yanaşı çəkmiş və beləliklə, bu iki qəddar rejimin insana eyni şəkildə düşmən kəsildiyini göstərmişdi:

 

 

Bir yanda Osvensim,

minlərlə insan dizi bükülü.

Bir yanda yolları insanla döşənmiş

Kolıma.

...Və senzura bunu buraxmışdı.

 

***

Stalin rejiminin və onun Azərbaycandakı M.C.Bağırov filialının qurbanları, 37-ci il cinayətlərinin günahsız “gedənləri” Rəsul Rzanı həyatı boyu düşündürən və yaza bildiyi vaxt yazdığı mövzu idi.

37-ci il qurbanı nakam Mikayıl Müşfiqə həsr olunmuş “Qızılgül olmayaydı” poeması yalnız Azərbaycanda deyil, bütün SSRİ-də bu mövzuda yazılmış ilk əsərlərdən idi.

A.Soljenitsının məşhur “İvan Denisoviçin bir günü” povesti 1956-cı ildə yazılmış və nəşri 1961-ci ildə mümkün olmuş “Qızılgül olmayaydı” poemasından bir il sonra meydana çıxdı.

Poemada sovet rejiminin ən amansız və ən qəddar repressiyalar dövrü belə təsvir edilir:

 

Kimisi getdi,

bir də geri dönmədi,

Qara maşına minib.

Kimisi xoşbəxt oldu,

əqlini itirib.

 

Bu poema yalnız “gedənlər”in, Sibirə sürgün olunanların, öldürülənlərin, məhbəslərdə çürüdülənlərin faciəsi haqqında deyil, həm də “qalanlar”ın, öz içinə sürgün edilmişlərin, yaddaşlarının təklik məhbəsinə atılmışların, susmağa məhkum olunmuşların, keçmişləri, hafizələri güllələnmişlərin faciəsi haqqında Zamanın şəhadətidir. Rəsul Rzanın özünün də mənəvi iztirabları barəsindədir, o dövr haqqında acı və səmimi etirafıdır.

 

***

1959-cu ilin aprelində Bakıda partiya fəallarının toplantısında çıxış edən Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin ovaxtkı ideoloji katibi məruzəsində deyirdi:

“Yaradıcı işçilərimizin heç də hamısı həyatla ayaqlaşmır. Bəzən ədəbiyyat və incəsənətimizdə ideya və bədii cəhətdən zəif əsərlər meydana çıxır. Rəsul Rzanın “İnsan” şeiri buna misal göstərilə bilər... Kommunizm qurucusu olan sovet adamı ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin əsas qəhrəmanı olmalıdır”.

Əsərin bədii cəhətdən zəifmi, güclümü olduğunu otuz illik yaradıcılıq yolu keçmiş Rəsul Rza hər hansı partiya katibindən daha yaxşı müəyyənləşdirə bilərdi, amma kommunist ideolojisi baxımından “İnsan” şeirində təsvir edilən obrazın gerçəkdən də “kommunizm qurucusu” olan sovet adamına heç bir dəxli yoxdu və bu cəhətdən katib də, onun sözlərindən vəcdə gəlib “əlüstü” nəticələr çıxaran tənqidçilər də haqlı idi. Elə həmin 59-cu ilin aprel ayında ideoloji katibin tənqidindən dərhal sonra “isti-isti” “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzeti (11 aprel 1959-cu il) “İnsan” şeirinə şairin başqa əsərlərini də qataraq hücuma keçir: “Rəsul Rzanın “İnsan” adlı bədbinlik təlqin edən zərərli şeiri, eləcə də “Anket əhvalatı”, “Sadə səbəb”, “Təcrübəsizlik”, “Ceyran dedi”, “Sığorta” və başqa şeirləri müasir həyatımızdan, onların (kimlərin? Həyatın? – A.) dünyagörüşündən uzaq əsərlərdir. Belə əsərlərin dərc edilməsi təkcə öz yaradıcılığına qarşı az tələbkar olan müəllifin qüsuru deyil, həm də onların çapına icazə verən redaksiya heyətinin də nöqsanıdır”.

Ədəbi qəzetdə bir rəy kimi söylənmiş bu fikir Kommunist Partiyasının rəsmi mətbu orqanı olan “Kommunist” qəzetində artıq bir rəy kimi yox, bir hökm kimi səslənirdi. 1959-cu il aprelin 18-də “Kommunist” qəzeti iki padval yazı – Rəsul Rzanın SON şeirlərinin kəskin tənqidinə həsr olunmuş “Günün tələbləri səviyyəsinə” adlı məqalə verdi. Məqalə imzasız idi və sovet ideoloji sisteminin qaydalarına bələd olanlar bilirlər ki, bu, daha da təhlükəli idi. Çünki imzayla, hətta rəsmi mətbuatda dərc olunmuş yazı müəyyən bir adamın şəxsi fikri qəbul edilə bilərdi, rəsmi partiya orqanında imzasız verilən yazı isə ümumən Kommunist Partiyasının, onun Mərkəzi Komitəsinin, yəni ən ali hakimiyyətin rəyi, daha doğrusu, hökmü və qərarı kimi anlaşılırdı.

 

***

Rəsul Rza 1970-ci ildə yazdığı “Qarabağ – baba yurdum” və on il sonra, 1980-ci ildə yazdığı “Şuşam mənim” şeirlərində gələcəkdə qanlı hadisələrə səbəb olacaq Qarabağ məsələsinin səbəblərini göstərir, torpaqlarımıza düşmən tamahı, yad iştahı haqqında xəbərdarlıq edir. Nə yazıq ki, bu xəbərdarlığı o vaxt eşidən olmadı. Daha doğrusu, yalnız ermənilər eşitdi və Moskvadakı erməni dairələrinin təhriki ilə Rəsul Rzaya “millətçi” damğası vuruldu. Həmişə deputatı olduğu Azərbaycan Ali Sovetinə seçilmədi, həmişə üzvü olduğu SSRİ Yazıçılar İttifaqının idarə heyətinə düşmədi. Ensiklopediyadakı fəaliyyəti də “günahlarından” biri və bəlkə də birincisi sayılırdı.

Şairin “günahı” cərəyan edəcək hadisələri qabaqcadan duymaq və bu barədə öz sözünü demək idi.

 

Şuşam mənim,

mətanətlə, dəyanətlə, səxavətlə

qoşam mənim.

Yüz bir şəhər adı çəkim,

Gözəllikdə sənə tay olarmı?

“Vətən” adlı doğma yurddan

Püşk olarmı? Pay olarmı?

 («Şuşam mənim» şeirindən, 1980)

 

Nə yazıq ki, Vətəndən, Qarabağdan, Şuşadan “püşk olarmı, pay olarmı” sualına cavab minlərlə insanın qanı bahasına verildi.

Rəsul Rza bu sayaq “tənqidlər”ə kəmetinalığında israr edir, “qatığın ağ olduğunu” heç cür etiraf etmirdi və “qatığın ağ olduğu” kimi həqiqətləri, bu sayaq kəşfləri, ixtiraları opponentləri olan başqa şairlərin ixtiyarına buraxırdı. Əlbəttə, Rəsul Rza qatığın ağ, qurumun qara olduğunu ən azı onu tənqid edənlər qədər bilirdi. “Qatıq ağdır” yazsaydı, yəqin ki, düz olardı, hamı da razılaşardı, heç kəs etiraz etməzdi. Amma bu, – şeir olmazdı. Rəsul Rzanı tənqid edənlər və özlərini xalq dilinin, xalq ifadələrinin bilicisi kimi qələmə verənlər xalqın işlətdiyi ən adi deyimləri unudurdular. Xalq “ağ yalan” deyir, “qara böhtan” deyir. Yalanın, ya böhtanın rəngini necə təyin etmək olar, görəsən? Nəyə görə yalan məhz ağ, böhtan isə qaradır? Xalq “ağa qara demək” ifadəsini də işlədir. “Rənglər”i, həqiqətən də, diqqətlə, həm də pis niyyətlə oxumasaydılar, görərdilər ki, “qatığın qara”, “qurumun ağ” olması sözləri silsilənin məhz bir şeirində, “Əl vurmayın, rənglənib” şeirində ifadə olunub. “Əl vurmayın, rənglənib”, yəni üstünə boya çəkilib, toxunsan bulaşarsan. “Əl vurmayın, rənglənib” şeiri yalana, saxtakarlığa, riyakarlığa, qəlp anlayışlara qarşı yönəlmiş şeirdir, odur ki, burda hər şey olduğu kimi deyil, əksi, tərsi şəklində, tərs-məzhəb göstərilir. “Qara qatıq da, ağ qurum da, yeməli qum da, dodaqlara yapışmış saxta təbəssüm də, məhəbbətin surraqatı da, məqsədli, yəni təmənnalı alqışlar da”. Bir sözlə, sovet cəmiyyətinin bütün “doğruya bənzər yalanları”, hər şeyin yanlış şəkildə, həqiqətin üstünə boya çəkməklə təqdim edilməsi... Həmin şeirdə adı çəkilən buqələmunlara, rəngdən-rəngə düşən xamelionlara qarşıdır bu şeir.

Qəzetin elə həmin nömrəsindəcə “Rənglər”ə həsr olunmuş “Şeir, yoxsa tapmaca” adlı məqalə çıxır. Həmin məqalədən bir parçaya diqqət edək:

“Rənglər” şeiri başdan-ayağa qədər bənzətmələr, müqayisələr üzərində qurulmuşdur. Lakin bu bənzətmələr çox qəribə, gözlənilməz və mücərrəd görünür (Əhsən belə məntiqə; guya ki, şeir bənzətmələr üzərində qurulmamalıdır və bu bənzətmələr gözlənilməz olmamalıdır. “Mücərrədlik” də ki öz yerində – A.).

Müxtəlif parçalar içərisində işlənmiş “soyuq tənhalıq”, “cansız barmaqlar”, “boş ürəklər”, “kədər çökmüş üzlər”, “dəryalarla göz yaşı”, “milyonlarla qəbir daşı”, “yanmış ürək”, “şaxta qorxusu”, “hicran qorxusu”, “yanıqlı göz yaşı”, “gecənin tabutuna salınmış örtük”, “buz nəfəsli qaraltı”, “ömürlük dustaq”, “həsrətli gözlər”, “pərişan saçlar”, “titrək dodaqlar”, “nəğməsiz dağlar”, “kor bulaqlar”, “ovsuz ovlaqlar”, “odsuz ocaqlar” və bir sıra başqa ifadələr şeirlərə bir ümidsizlik əhval-ruhiyyəsi, qüssə və soyuqluq gətirmişdir”.

Bir xüsusiyyəti qeyd etmək istəyirəm: Sital sovet tənqidçiləri nəyi başa düşməsələr də, hər halda “ideoloji sapıntılar”ın iyini çox yaxşı ala bilirdilər. “Rənglər”in şifrə edilməsinin bir səbəbi də Rəsul Rzanın senzura duzaxlarından qurtulmaq cəhdi idi. Bu biçarə tənqidçi hardan biləydi və öncədən duyaydı ki, “Rənglər” yazılan gündən 25-30 il keçəcək və sovet dövrü, repressiya qurbanlarının “milyonlarla qəbir daşı”, Sibirə sürülmüşlərin “şaxta qorxusu”, “buz nəfəsli qaraltısı”, əzizlərini itirmişlərin “dəryalarla göz yaşı”, “titrək dodaqlar”, “hicran qorxusu”, “yanmış ürəklər”, “soyuq tənhalıq” insanların bu rejimdə “ömürlük dustaq olmaları” artıq hamının işlətdiyi ifadələrə çevriləcək. Bütün bunlar haqqında, qüssə və soyuqluq gətirən əhval-ruhiyyə barəsində dönə-dönə yazılacaq, bu, hətta bir dəbə, modaya çevriləcək, imkan verilən zaman hər kəs öz keçmişdəki cəsarətini bol-bol reklam edəcək. 1963-cü ildə sovet mətbuatında “Rənglər” silsiləsindən məhz bu faciəvi, bədbin, qüssəli və ümidsiz ifadələri seçib yan-yana düzmək isə müəllifin bunu qəsdən və ya başa düşmədən etməsindən asılı olmayaraq siyasi xəbərçilik, donos idi.

Təbii ki, Rəsul Rzanın assosiativ prinsipləri subyektivdir, özünəməxsus qanunauyğunluqlar üzərində qurulur, yalnız öz fikir, düşüncə axarına tabedir. Amma məgər şair öz içəri aləminə deyil, başqa birisinin fikir və düşüncə axınına tabe olmalıdır? Doğrudan da, sual oluna bilər: bənövşəyi rənglə boynuburuq yetimin nə əlaqəsi var? İzahı çox sadədir: Aşıq Qurbaninin “Bənövşə” qoşmasında deyilir:

 

“Ayrılıqmı çəkmiş, boynu əyridir,

Heç yerdə görmədim düz bənövşəni”.

 

Yaddaşında yaşayan bu misralara görə Rəsul Rza öz təsəvvüründə boynuburuq yetimi məhz bənövşəyi rəngdə görür.

“Rənglər”i qəbul etmək də olar, qəbul etməmək də, amma bu səpkili şeirləri qapıdan qaytarmaq, qadağan etmək, çap olunmasına yasaq qoymaq və müəllifi döymək, qovmaq, cəzalandırmaq kimi o dövrün çağırışları dözülməzdir.

Rəsul Rzanın tapdığı, açdığı bu ədəbi forma da – assosiativ düşüncələr, obrazlar sistemi, təzadlara, paradokslara aşılanmış sətirlər indi tamamilə təbii bir şeir biçimi kimi vərdişli olub, daha heç kəsi çaşdırmır. Yeni nəsil şairlərinin bir çoxu bu biçimdən gen-bol istifadə edir. Milli poeziyamızın yeni mərhələləri bu sayaq şeiri bizə məhrəmləşdirdi, aydınlaşdırdı. Təəssüf ki, haçansa belə çətinliklə açılmış yolla indi asanlıqla addımlayanların bir parası bunu unudur, ya başa düşmür, ya da qəsdən özlərini bilməzliyə vururlar.

 

***

Vaqif Səmədoğlunun Rəsul Rzaya həsr olunmuş yazılarından biri “Rəsul Rza marafonu” adlanır: “Rəsul Rzanın 100 yaşı tamam olur. Minillik Azərbaycan poeziyasının ən Anlanmamış Şairinin! Xalqına, torpağına uzatdığı əli hələ də havada qalmış, bu yurdun ən Mütəfəkkir Şairinin 100 yaşı. Bu əl gödək deyil, o uzalı ələ çatmayan bizim əllərimizdir. Bunu etiraf etməsəm, öz qələmimi yerə qoyasıyam. Ancaq mən o günü görürəm, bu əllər qovuşacaq günü. Rəsul Rza marafonu sona yetəndə. Orda bu böyük Şairi və əsrimizin ən maraqlı, parlaq insanlarından birini onun özü arzuladığı və aydın gördüyü bir Azərbaycan gözləyir. Azad düşüncəli, maariflənmiş, savadlı, güclü, dözümlü və həzin bir Vətən...”

 

***

Rəsul Rza 1981-ci il aprelin 1-də vəfat etdi.

 

***

Mən xoşbəxt olardım

tabutumu özüm apara bilsəm!

Adımı, xatirəmi

yazılı nitqlərdən,

sərin ahlardan qopara bilsəm...

 

 “Mən xoşbəxt olardım, tabutumu özüm apara bilsəm!” – bu sözlərdə Rəsul Rzanın bütün təbiəti ifadə olunub – məğrurluğu, tənhalığı, hikkəsi.

 

***

Bu gün də Rəsul Rzanın tənqid hədəfinə çevrilməsindən üzülmürəm. Əksinə, bu, mənimçün Rəsul Rzanın diriliyinin daha bir sübutudur. Ölülərlə çarpışmazlar. Yalnız dirilərin özləriylə və xatirələriylə bu gün belə onların təsir gücündən ehtiyatlanaraq mübarizə apararlar. Ömrü mübarizələrdə keçmiş Rəsul Rza bu gün yenə də canlı bir varlıq kimi savaş meydanındadır.

Rəsul Rza yaradıcılığını tarixin arxivinə verməyə can atanlar tələsməsinlər. Aprelin 1-də vəfat edən Rəsul Rza mayın 19-da anadan olub.

Apreldən sonra may gəlir. Soyuq, küləkli bir gündə, soyuq, sazaqlı bir dövrdə dünyamızı tərk edən Rəsul Rza “güllü bir may səhərində” – Azərbaycanımızın İstiqlal ayında yenidən dünyaya gəlir.

 

***

Rəsul Rzanın bir arzusu vardı. Həmişə bizə deyərdi ki, mən mütləq XXI əsri qarşılayacağam, yeni minillikdə heç olmasa bircə gün yaşayıb, sonra öləcəyəm.

Yanılmırmış. O özü bizi XXI əsrdə qarşılayır. Çünki ən müxtəlif insanların dönə-dönə dediyi kimi, o, gələcəyin, həm də yalnız yaxın gələcəyin deyil, uzaq gələcəyin şairidir. Bugünlə yaşayan insanların sabah üçün yaşayan insanları anlaması zor işdir. Bu yazımı – Rəsul Rzanın həyatı və yaradıcılığı haqqında Düşüncələrimi – atamın öz sətirləriylə – yalnız bircə sözünü dəyişərək və şairin özünə xitab edərək – bitirmək istəyirəm:

 

Mübarizə bu gün də var, yarın da,

SƏN də onun ən ön sıralarında.

1997-200l, Zuğulba

“Ədəbiyyat və incəsənət”

 (03.03.2025)

 

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Şiddət—bir insanın digərinə qarşı fiziki və ya psixoloji zərərverici davranışlarının cəmidir. Bu iki forma bir-birindən ayrılmazdır və çox vaxt uşaqlıqdan başlayan travmaların nəticəsi kimi ortaya çıxır. Hər şey uşaqlıqdan başlayır—ailədən, məktəbdən, dost mühitindən, hətta küçədən. Ona görə də, gəlin əvvəlcə uşaqlıq travmalarına və uşaqlara qarşı şiddət mövzusuna toxunaq.

 

Hər birimiz qəbul etməliyik ki, cəmiyyətin təməli uşaqlardır. Təəssüflər olsun ki, hər uşaq xoşbəxt uşaqlıq yaşamır. Keçmişində buraxdığı travmalar isə gələcəyinə kölgə salır. Bəzən ən pisi odur ki, bu travmaların təməli məhz valideynlər tərəfindən qoyulur. Üstəlik, valideynlər bunun fərqində belə olmur. Övladlarını incitdiklərini anlamadan böyüdürlər.

Məsələn, bir çoxumuzun rastlaşdığı bir hadisəni götürək: sən hələ uşaqsan, düşüncələrin tam formalaşmayıb və səhvlər etməyin normaldır. Lakin ətrafında həmişə səndən üstün göstərilən bir "xalxın uşağı" olur. O, daha çox çalışır, əla qiymətlər alır, valideynlərini incitmir və böyüklərə hər zaman hörmətlə yanaşır. Sən isə hansısa fəndən zəif oxuyur, bəzən etiraz edirsən və nəticədə günah keçisinə çevrilirsən.

Çoxumuz bu vəziyyəti yaşamışıq, elə deyilmi? Sadə görünə bilər, amma belə müqayisələr uşağın psixologiyasında ciddi izlər buraxır. Daim başqaları ilə müqayisə edilən, dəyəri az göstərilən uşaq istər-istəməz özünə qarşı kinli olur, içində yetərsizlik hissi formalaşır. Belə bir uşağın aqressiv, qapalı və özgüvənsiz böyüməsi təəccüblü deyil.

 

Təhsil sistemində şiddət

 

Təəssüf ki, psixoloji şiddət təkcə ailədə deyil, təhsil sistemində də geniş yayılıb. Yəqin bir neçə ay əvvəl bağçada uşağı döyən tərbiyəçinin videosunu xatırlayırsınız. Amma bu, sadəcə mediada yayımlanan hadisələrdən biridir. Pərdə arxasında nələrin baş verdiyini bilmirik.

Bu hadisədə günahkar təkcə həmin "tərbiyəçi" deyil, həm də valideynlərdir. Ümid edirəm ki, valideyn olan oxucularım məni qınamaz, amma bir çox valideynlər övladlarını, necə deyərlər, "başımdan edim" yanaşması ilə böyüdürlər. Hətta elə valideynlər var ki, uşaqlarını ardıcıl olaraq müxtəlif dərslərə, idman məşqlərinə, yarışlara yönləndirir, onların maraqlarını nəzərə almırlar. Halbuki bu da psixoloji təzyiqin və dolayısıyla şiddətin bir növüdür.

 

Məktəblərdə də bu cür hallar geniş yayılıb. Şəxsən özüm belə bir hadisə ilə qarşılaşmışam. Guya mən şəhərin ən seçilən liseylərindən birində, ən nüfuzlu müəllimlərdən dərs alırdım. Xüsusən də fizikadan dərs deyən başı daz müəllimi xatırlayıram. O, əsla əsəbiləşməzdi, şagirdlərə əl qaldırmazdı. Əksinə, sual verəndə sənə "debil", "kasoy", "qoyun", "gələcəyin mal yığını" kimi sevgi dolu ifadələrlə (!) cavab verərdi. Sualı başa düşməyəndə "başına sığal çəkərək" elə bir izah edərdi ki, özünü daha da alçalmış hiss edərdin.

(Yəqin ki, bunların müqabilində məni etikanı pozub ona başı daz dediyimə görə qınamazsınız)

Bu iki nümunə müasir, kurikulum sisteminə uyğun, ən yeni avadanlıqlarla təmin olunan məktəblərimizdə tətbiq edilən "tədris metodologiyasının" nə qədər "mükəmməl" olduğunun açıq sübutudur.

 

Təhsil sistemindən kənardakı zorakılıq

 

Yəqin ki, hər gün metroda və küçələrdə salfetka, corab, gül satan uşaqlara rast gəlirsiniz. Bəs bu uşaqlar niyə işləyir? Əmək Məcəlləsinə əsasən, valideyn icazəsi ilə uşaq əməyi üçün yaş həddi 15-dir. O zaman küçələrdə diləndirilən və ya işləməyə məcbur edilən azyaşlılara kim icazə verir? Bəs bu uşaqların psixologiyası necə formalaşacaq?

Bəziləri deyir ki, "Qoy uşaq indidən əməyə alışsın". Amma o uşağın yerinə kim məktəbə gedəcək? Kim ona yazmağı, hesablamanı, həyatı öyrədəcək? O, sevgini, qayğını kimdən görəcək? Aradan 10-15 il keçəndə, bu uşaqlar hissiyyatsız, daşlaşmış insanlara çevriləndə günahkar kim olacaq?

 

Cəmiyyətdə şiddətin normal hala gəlməsi

 

Cəmiyyətdə şiddətin yayılmasının əsas səbəblərindən biri də bəzi qrupların bunu normallaşdırmasıdır. Məsələn, yeniyetmələr arasında "A.Y.E qaqaş" fenomeni. Onlar xüsusi geyim tərzi, saç stili və danışıq forması ilə yeniyetmələr üçün "qəhrəman" obrazı yaradırlar. 13-14 yaşlı uşaqlara "vasmi", "təsbehnən adam sındırmaq", "beşbarmaqla gəzmək", "siqaret, alkoqol və narkotik istifadəsi"ni öyrədərək, gələcəyə cinayətkar "canavarlar" yetişdirirlər.

Bu, yalnız psixoloji şiddətdir. Əməli şiddət isə daha geniş və dəhşətlidir—

Zorlanan qız uşaqları,

Erkən yaşda nikah qurbanları,

Alkoqolik ataların döydüyü uşaqlar,

Müharibələrin ortasında doğulan körpələr,

Terror qurbanı olan günahsızlar,

Xocalı, Gəncə, Bərdə faciələri,

İsrail-Fələstin, Suriya, Ukrayna müharibələrində ölən minlərlə uşaq.

 

 

Afrikada aclıq və susuzluqdan ölən uşaqları da unutmayaq. Onlar şiddətli aclıq, şiddətli susuzluq və şiddətli xəstəliklər içində yaşayır. Bukovskinin bir sözünü oxuyanda günlərlə özümə gələ bilməmişdim:

"Bir gün afrikalı xəstə uşaqlara dərman yardımı göndərdik, lakin heç birini verə bilmədik, çünki dərmanların üstündə “tox qarında istifadə olunmalıdır'” yazılmışdı."

Bu, bizi bir daha düşünməyə məcbur edir. Dünyanın hər yerində israfçılıq var, amma şokolad plantasiyalarında çalışan uşaqların şokoladın dadını belə bilmədiyini bilirsinizmi?

 

Şiddət nə yazmaqla, nə düşünməklə, nə də saymaqla bitmir. Dünya dəyişməsə, bu dəhşətlər davam edəcək. Lakin biz, heç olmasa, öz ətrafımızdan başlayaraq, uşaqlara və cəmiyyətə daha insani münasibət göstərərək bir dəyişiklik edə bilərik.

Unutmayaq ki, gələcək indiki uşaqlardan başlayır. Necə ki, hər birimiz bir fidan əkib təbiətə töhfə verə bilərik, eləcə də, uşaqlara qarşı doğru münasibət göstərərək daha ümidli bir gələcək qura bilərik.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.03.2025)

 

 

 

 

Leyla Ümid, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Mən son kurs İngilis dili və ədəbiyyatı ixtisasında təhsil aldığımdan, ingilis klassikasından mənə dərindən təsir edən və sevdiyim bir əsəri oxuyub bitirərək onun təhlili və analizi üçün yazı hazırlamışam. Bu yazını “Ədəbiyyat və incəsənət”in oxucularına təqdim etmək istəyirəm.

 

Uilyam Şekspirin “Othello” əsəri onun ən güclü faciələrindən biridir. 1603-cü ildə yazılmış bu əsər sevgidə qısqanclıq, xəyanət, irqi ayrı-seçkilik və manipulyasiya kimi mövzuları əhatə edir. Hekayə güclü emosional çalarları və insan psixologiyasını dərindən araşdırması ilə seçilir. 

 

Süjetin xülasəsi:

Hadisələr Venesiya və Kipr adasında baş verir. Əsas qəhrəmanlar Othello, Desdemona, Yaqo və Kasiodur.

•Othello. Venesiya ordusunun uğurlu bir generalıdır. O, irqi baxımdan fərqli (mavr, yəni qaradərili) olduğu üçün bəzi venesiyalılar tərəfindən yad sayılır. Lakin o, cəsur və ağıllı bir sərkərdədir.

•Desdemona. Venesiyalı senator Brabantionun qızıdır. O, atasının razılığı olmadan Othelloya ərə gedir.

•Yaqo. Othellonun yaxın adamıdır, lakin içində gizli kin bəsləyir. O, Othelloya nifrət edir, çünki Othello orduda Kasioya üstünlük verərək onu kənarda qoyub.

•Kasio. Othellonun etibar etdiyi zabitdir, lakin onun sadəlövhlüyü Yaqonun fitnəsinə düşməsinə səbəb olur.

 

Əsərin dramatik gərginliyi 

Yaqonun manipulyasiyaları nəticəsində Othellonun Desdemonaya olan güvənini itirməsi və ona xəyanət etdiyinə inanması ilə artır. Yaqo hər fürsətdə Othellonun qısqanclığını alovlandırır, nəticədə Othello emosionallığını qoruya bilmir və şəkkə düşərək Desdemonanı öldürür. Lakin sonda həqiqət ortaya çıxır və Othello peşmançılıq içində intihar edir.

 

Mən Desdemonanın öldürülmə səhnəsində dərindən təsirləndim. Çünki cəmiyyətin onların sevgilərinə düzgün baxmamasına rəğmən onlar öz münasibətlərini qoruyaraq yaşamağı bacarırdılar. Lakin Othello içindəki konfiliktdə məğlub olur və gözü aşiq olduğu qadını öldürəcək dərəcədə dönür. İnsanın qısqanclığı, zəif iradəsi, şübhə duyğusu sevgidən daha yüksək olduğu zaman bu, həqiqətən də faciəyəyə səbəb olur. Mən bu barədə əvvəllər düşünürdüm ki, namus məsələsi yalnız Şərqdə ölümlə nəticələnir. Amma Qərbdə də bu, təəssüf ki, belə olub. 

 

Əsərin əsas mövzuları:

 

1. Qısqanclıq və Manipulyasiya

Əsər əsasən qısqanclığın dağıdıcı gücünü təsvir edir. Othello əvvəlcə Desdemonaya güvənir, lakin Yaqonun hiylələri nəticəsində şübhə içində boğulur. Burada Şekspir qısqanclığın məntiqi necə kor etdiyini, insanı düşüncələrlə boğduğunu və insanın davranışlarını necə dəyişdirdiyini ustalıqla göstərir.

Yaqo insan psixologiyasını məharətlə manipulyasiya edən bir anti-qəhrəmandır. O, Othellonun zəif cəhətlərini ustalıqla istismar edərək onu yavaş-yavaş məhv olmağa sürükləyir. 

2. Sevgi və İnamın Sınanması

Othello və Desdemonanın sevgisi əsərin əvvəlində güclü və safdır. Lakin əsər göstərir ki, sevgi ancaq güvən olduğu zaman yaşaya bilər. Othello Desdemonaya güvənmədiyi üçün sevgisi onu xilas etmir, əksinə, onu məhvə aparır.

3. İrqi Ayrı-seçkilik 

Othello Venesiyada yad bir fiqurdur – qara dərili bir əsgərdir. Bəzi personajlar onu “mavr” və ya “yabançı” adlandıraraq onun əslən başqa yerdən olduğunu daim vurğulayırlar. Yaqonun fitnəsi də məhz Othellonun bu fərqliliyi və aşağılıq kompleksi üzərində qurulur.

4. Azad iradə

Othello öz seçimlərini özü edir, amma Yaqonun manipulyasiyası bu seçimləri müəyyən qədər istiqamətləndirir. Bu baxımdan, əsər insanın öz taleyini müəyyən edə bilməsi ilə bağlı fəlsəfi suallar doğurur.

 

Əsərin üslubu:

Şekspirin “Othello”da istifadə etdiyi dil və üslub güclü poetik təsvirlər və simvollarla zəngindir. Xüsusilə Yaqonun monoloqları manipulyasiyanın incə detalları ilə doludur.

• Simvolizm: Əsərdə şal simvolik bir əhəmiyyət daşıyır. Bu, Othello və Desdemonanın sevgisinin və sonradan şübhənin rəmzinə çevrilir.

• Dramatik İroniya: Oxucu Yaqonun planlarını bilir, lakin Othello və digər personajlar bu hiylələri görə bilmirlər. Bu, əsərin tragik təsirini artırır.

• Monoloqlar və Dialoqlar: Şekspirin dərin fəlsəfi və psixoloji düşüncələri personajların monoloqlarında açıq şəkildə hiss olunur.

 

Nəticə

 

“Othello”, insan psixologiyasını, qısqanclığın məhvedici gücünü və manipulyasiyanın nəticələrini göstərən unikal bir əsərdir. Bu faciə, insanın ən böyük düşməninin bəzən öz şübhələri ola biləcəyini sübut edir.

Şekspir burada yalnız bir sevgi faciəsi yaratmır, həm də iqtidar, irqçilik, şəxsi azadlıq və insanın daxili konfliktləri ilə bağlı problemləri, bunlarla bağlı sualları ortaya qoyur. Othello qurban, yoxsa qatil? Yaqo şeytani, yoxsa sadəcə güclü bir oyunçu? Desdemona günahsızmı, yoxsa sadəcə zəif? Bu suallar əsərin dərinliyini və müasir dövrdə belə aktual qalmasını təmin edir.

“Othello” əsəri, insan duyğularının dərinliyinə işıq salan və oxucunu düşündürən nadir klassik əsərlərdən biridir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.03.2025)

 

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Mən oyuna iddialı gələn, amma iddiasının içində min şübhə, min tərəddüd, min yorğunluq daşıyan oyunçuyam. Bilyard masası qarşısında dayananda, əlimdə çubuqla ölçüb-biçəndə düşünürəm: əslində mən burada nə axtarıram? Qələbəmi? Özümü sübut etməyi? Özümə sübut etməyi? Ya bəlkə, sadəcə nəyisə unutmaq üçün buradayam?

 

Bəlkə, bu masa, bu toplar, bu səssiz oyun həyatın sadəcə bir simvoludur, harada ki, bir zərbə taleyi dəyişir, bir səhv hər şeyi darmadağın edir, bir təsadüf səni ya zirvəyə aparır, ya da heçliyə atır.

 Mən öz oyunumu oynayıram, hər bir topun hərəkət trayektoriyasını beynimdə çəkirəm, amma bilirsən, həyatda hər şey belə sadə deyil. Hesablaya bilmədiyin şeylər var. Gözlənilməz sıçrayışlar, hesablanmamış sapmalar. İnsanın həyatında da belədir – nə qədər ağıllı, nə qədər tədbirli olsan da, bəzən heç vaxt nəzərə almadan, heç vaxt gözləmədən başına gələnlər səni məğlub edir.

Mən hər oyuna yeni ümidlərlə gələn oyunçuyam. Çünki bəlkə də, bu dəfə qazanacağam. Bəlkə də, bu dəfə səhv etməyəcəyəm. Bəlkə də, bu dəfə son zərbədə titrəməyəcəyəm. İnsan həyatda da hər səhvindən sonra özünü bu ümidlə ovudur: “Bu dəfə fərqli olacaq.” Amma fərqli olmur. Eyni səhvlər, eyni yorğunluq, eyni peşmanlıqlar… Sadəcə bir az daha tükənmiş, bir az daha həssas, bir az daha ümidsiz.

Mən masaya hakim olan, amma həyatda özünə hakim ola bilməyən oyunçuyam. Burada, bu masanın ətrafında hər şey dəqiqdir – düzgün zərbə, düzgün bucaq, düzgün güc tətbiq etsən, qalib gələrsən. Amma həyatda heç bir şey bu qədər dəqiq deyil. Həyat riyazi deyil, həyat fizika qanunları ilə izah olunmur. Həyatda sən mükəmməl olanda da uduza bilərsən. Bəzən ən yaxşısı olsan da, heç bir şey dəyişməz. Çünki həyat bilyard masası deyil, sənə ədalətli oynamağa borclu deyil.

Mən son zərbəyə yaxınlaşan oyunçuyam. Masanın başında dayanıb çubuğu sıxıram. Əlimin titrəməsinə icazə verməməyə çalışıram. Bu, sadəcə bir oyun deyil. Bu, illərin çəkdiyi əziyyətin, saatlarla məşq etməyin, yorğun gecələrin, sonsuz ümidlərin və sinəmdəki qürurun yoxlanışıdır. Sadəcə bir top. Sadəcə bir hərəkət. Sadəcə bir qərar. Vururam. Top dəliyə gedir, sonra bir anlıq dayanır, düşünür, tərəddüd edir, sanki özü də bilmir hara düşmək istədiyini. Və sonra… yavaşca geri sıçrayır. Mən uduzdum.

Həmişə belə olur, elə deyilmi? Həmişə insan hər şeyə yaxın olduğu anda nəyinsə əldən çıxdığını hiss edir. Həyatın ən acı gerçəklərindən biri də budur – insan bəzən ən yaxın olduğu şeyi qazana bilmir. Çünki insan bilyard masasında oynasa da, oyunun qaydalarını həmişə həyat yazır. Həyat sənə məntiqli gələn şeyləri qəbul etmir. O, sənə həmişə eyni cavabı verir: “Sənə bu vaxta kimi nə düşüb ki, indi də bu düşsün?”

Mən turnirə iddialı gələn, finala çıxan, amma son anda yenilən oyunçuyam. Bütün dünya gözləyirdi ki, mən qalib gələcəyəm, amma mən bilirdim. Mənim taleyim bu deyil. Mən son dəqiqədə səhv edən, həyatın ən vacib məqamlarında ya gecikən, ya da lazım olan zərbəni vura bilməyən oyunçuyam. Mən hər oyundan sonra masadan yavaşca geri çəkilib çubuğu yerə qoyan, kənara çəkilib səssizcə düşünən oyunçuyam.

Öz-özümə sual verirəm: “Bəlkə, bu oyunu heç vaxt qazanmaq üçün oynamaq lazım deyil?” Bəlkə, həyatda qalib olmaq deyil əsas məsələ. Bəlkə, sadəcə, masada qalmaq, oyunun içində olmaq, son ana qədər mübarizə aparmaqdır əsas məsələ?

Amma mən yorğunam. Çünki nə qədər mübarizə aparsam da, nə qədər çətinliklərin öhdəsindən gəlsəm də, mən qalib olmaq üçün lazım olan sonuncu şeyi tapa bilmirəm. Mən hər şeyə sahib olub da, sadəcə bir vacib elementi itirən oyunçuyam. Bəzən bu, bir az şansdır, bəzən düzgün anı seçə bilməməkdir, bəzən isə sadəcə həyatın sənə “yox” deməsidir.

Mən layiq olduğum hər şeyi istəyirəm artıq. Mən haqqımı istəyirəm. Amma hər kəs layiq olduğunu qazana bilmir bu həyatda. Mən də, Ronnie Sullivan da, siz də...

P.S. Söhbət bilyarddan getmirdi…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.03.2025)

 

 

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Qollarım dolanar boynuna bir gün, 

Yenə baş qoyaram dizinə, Təbriz. 

Həsrətdən, hicrandan cana doymuşam, 

Doyunca baxaram gözünə, Təbriz. 

 

Bulanlıq suların axsın, durulsun, 

Təzə günlərindən büsat qurulsun. 

Səhənd camalına bir də vurulsun, 

Bir qubar qonmasın üzünə, Təbriz, 

 

Həsrətin yandırar, pörşüdər məni, 

Zərif çiçək kimi üşüdər məni. 

Səsləsəm Savalan eşidər məni, 

Qızınnam oduna, közünə, Təbriz. 

 

Gülüstan bağının seyrinə gəliım, 

Lalə yamacında bir də dincəlim, 

Ötən günlərimə yetişməz əlim, 

Düşüm heç olmasa izinə, Təbriz. 

 

Ana təbəssümün ay işığıdır, 

Qolum qamətinin sarmaşığıdır. 

Şerin bu dünyanın yaraşığıdır, 

İncisi tükənməz xəzinə, Təbriz. 

 

Sən şair ömrümə vüqar vermisən, 

Solub-saralmayan gülzar vermisən. 

Etibar vermisən, ilqar vermisən, 

Hər igid oğluna, qızına, Təbriz. 

 

Səttarxan bayrağın göylərə ucalt! 

Qara buludları od ağzına at. 

Şair qızının da sözlərini qat 

Şirin söhbətinə, sözünə, Təbriz.

 

Bu gün  əməkdar incəsənət xadimi, alim, tərcüməçi, xalq şairi Hökumə Billurinin doğum günüdür.

Hökumə Billuri 1926-cı il mart ayının 3-də Cənubi Azərbaycanın Zəncan şəhərində anadan olub. Zəhmətkeş dəmirçi ailəsində böyüyüb. 

1933-1943-cü illərdə Azəri qızlar məktəbində orta təhsil alıb. Və məktəbi bitirdikdən sonra, həmin məktəbdə müəllim kimi işləməyə başlayıb.

İlk şeirlərini orta məktəb illərində yazıb. Qələmə aldığı “Fəhlə”, “Göyərçin”, “Sübh açıldı” adlı ilk şeirləri “Azər”, “Vətən yolunda” qəzetlərində və “Azərbaycan” jurnalında dərc olunub.

Şimali Azərbaycana mühacirət etdikdən sonra 1947-1952-ci illərdə Azərbaycan Dövlət universitetinin filologiya fakultəsində təhsil alıb.

1956-1960-cı illərdə Azərbaycan qəzetinin baş redaktoru olub.

1956-cı ildə Bakı Ali partiya məktəbi, 1963-cü ildə Moskvada Sovet İttifaqı Kommunist partiyası yanında İctimai Elmlər Akademiyasını bitirib. Təhsili dövründə (1963-cü ildə) İran Azərbaycanının realist demokratik ədəbiyyatı mövzusunda disertasiya müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi dərəcəsi alıb. Bir il sonra Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunda baş elmi işçi vəzifəsinə dəvət olunub və ömrünün sonuna qədər orada çalışıb.

Tərcüməçilik fəaliyyəti ilə də məşğul olan Hökümə Billuri Şəhriyarın fars dilindəki şeirlərini azərbaycan dilinə, Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun, Mirvarid Dilbazi və Nəbi Xəzrinin şeirlərini fars dilinə tərcümə edib. 

 

Mənim taleyimdir, mənim taleyim

Ömrümü tufana salanda odur

Xisləti sərt olan bir ana kimi 

Həmişə qeydimə qalanda odur. 

 

Mənim taleyimdir, mənim taleyim

O günəş nəfəsli, ay nəfəslidir

Köküylə bağlıdır ana torpağa

O şur nəğməlidir, muğam səslidir. 

 

Şair “Mənim ar­zum”, “Ölməz qəhrəman”, “Həyat yol­larında”, “Mübarizə illərində”, “Şeirlər”, “Şairin yadigarı”, “Səhər günəşi”, “Sən­dən uzaqlarda, “İstərəm”, “Necə unu­dum” , “Çinar gözləyir məni” “Apar məni o yerlərə”, Bir də bahar gəlsə”, “Seçil­miş əsərlər” “Dünya belə dünyadır”, “Nə qəribə dünya imiş” kimi çoxsaylı şeir kitablarının  “1940-1960: İran Azərbaycanında realist-demokratik poeziya” və “Məhəmmədhüseyn Şəhriyar” monoq­rafiyalarının müəllifidir

O, 2000-ci ildə noyabrın 22 də Bakıda vəfat edib 

 

Ölümün gözünün içinə baxıb

Sonra bir şam kimi sönəcəyəm mən

Qartal tək zirvəyə qalxdıqca qalxıb

Sonra bu dünyaya dönəcəyəm mən 

 

Yenidən doğacaq məni bu bahar 

Fəqət dağ insanı qəm, həsrət əyər

Azadlıq eşqi ilə irəli dostlar

İrəli bu yolda ölməyə dəyər.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.03.2025)

 

Fərasət Babazadə, Naxçıvan Dövlət Universitetinin Filologiya ixtisası üzrə II kurs tələbəsi, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

Beynəlxalq Yazıçılar  Günü hər il 3 mart tarixində qeyd olunur. Bu gün yazıçıların, şairlərin və ədəbiyyatın formalaşmasında rolu olan hər kəsin yaradıcılığını dəyərləndirmək, onların bəşəriyyət üçün qoyduğu irsi anlamaq üçün əlamətdar bir gündür.

 

Yazıçılar təkcə bədii əsərlər müəllifi deyillər, onlar tarixi, fəlsəfi və ictimai proseslərə təsir edən, insan düşüncəsinə istiqamət verən şəxslərdir. Onların əsərləri gələcək nəsillərə ötürülən dəyərli xəzinədir və hər bir yazı, hər bir misra insanlıq tarixinin bir parçasıdır.

Ədəbiyyat hər zaman insan təfəkkürünün güzgüsü olub. Tarix boyu yazıçılar yalnız əyləncəli və maraqlı əsərlər yaratmaqla kifayətlənməyib, həm də cəmiyyətin problemlərini əks etdirərək insanlara həqiqəti göstərməyə çalışıblar. Böyük yazıçılar və şairlər öz dövrlərinin şahidləri olub, bəzən isə həqiqəti yazdıqları üçün təqiblərə, sürgünlərə məruz qalıblar.

Yazıçılıq, söz vasitəsilə insanlara təsir etmək sənətidir. Bir yazıçının qələmə aldığı əsər, yüzillər boyu oxunub düşüncələri formalaşdıra, insanlara yol göstərə bilər. Böyük yazıçılar və şairlər bəzən öz dövrlərində anlaşılmasalar da, zaman keçdikcə onların əsərləri ölümsüzlük qazanır.

Bir əsərin gələcək nəsillərə ötürülməsi, əslində, yazıçıların insanlığa qoyduğu mirasdır. Əgər Nəsimi, Füzuli, Xətai, Mirzə Fətəli Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə kimi yazıçıların və şairlərin əsərləri qorunub saxlanılmasaydı, biz bu gün onların fikirlərindən, dövrlərinə gətirdikləri yeniliklərdən xəbərsiz olardıq.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarix boyu böyük sınaqlardan keçib. Bir çox yazıçılar dövrün ağır şərtlərinə baxmayaraq, qələmlərini yerə qoymayıblar. Sovet dövründə bir çox yazıçı siyasi təziqlərə məruz qalsa da, onlar həqiqəti yazmaqdan çəkinməyiblər. Repressiya illərində Mikayıl Müşfiq kimi şairlər öz sözlərinə görə həyatlarını qurban veriblər. Lakin onların əsərləri qorunub saxlanıldı və bu gün biz onların misralarını oxuyuruq.

Böyük ədiblər, öz dövrlərinin çətinliklərini aşaraq bizə dəyərli əsərlər ötürüblər. Bizim borcumuz onların yazdıqlarını dəyərləndirmək, bu əsərləri qorumaq və gələcək nəsillərə ötürməkdir. Çünki bir xalqın mədəni irsi onun ədəbiyyatında, yazılı mirasında yaşayır.

Tarixən şairlərimiz və yazıçılarımız yalnız gözəl söz sənətkarları olmayıb, həm də cəmiyyətə təsir edən  qüvvə olublar. Onların yaratdıqları əsərlər təkcə bədii dəyəri ilə yox, həm də maarifçilik və azadlıq ideyaları ilə seçilib.

 

Mən nə istəyirəm?
Yaratmaqçın yaşayaq,
Yaşamaqçın yaratmayaq.
Bir günümüzü belə,
Bir anımızı belə
Xırda, ucuz hisslərin
Qurumuyla qaraltmayaq.
Yaxşı işimiz

gündən-günə çox olsun.

Həyatda da, sənətdə də
Könlümüz, gözümüz
tox olsun.         

                (Rəsul Rza “Mənim Arzum”)

Şair burada insanın yaradıcılıqla var olduğunu və əsl mənada yaşamaq üçün yaratmalı olduğunu vurğulayır. Bu, Rəsul Rzanın  poeziyasında önəmli yer tutan "Mənim Arzum" şeirindən bir hissəsidir. O, insanı passiv yaşamağa deyil, yaradıcı düşüncə və fəaliyyətdə tapmağa səsləyir. Şeirin ilk misrasında şair bir sual qoyur: "Mən nə istəyirəm?" Ardınca gələn misralarda bu sualın cavabı aydınlaşır. "Yaratmaqçın yaşayaq, yaşamaqçın yaratmayaq" burada insanın yaradıcı fəaliyyətini sadəcə varlığını davam etdirmək üçün vasitə kimi görən anlayış inkar edilir. Xüsusilə, XX əsrin əvvəllərində Avropa və dünya ədəbiyyatında yaranan modernist axınlarda sənət və həyatın vəhdəti ideyası geniş yayılmışdı. Rəsul Rza da bu cərəyanın təsirlərini öz yaradıcılığında qabarıq şəkildə göstərir.
Sonrakı misralarda şair insan həyatının mənasız, "xırda, ucuz hisslərin qurumu" ilə qaranlığa bürünməməsini arzulayır. Bu obraz konkret bir mənəvi vəziyyəti əks etdirir. Rəsul Rzanın poeziyasında çox vaxt insanın daxili azadlığı və mənəvi kamilliyi əsas mövzulardan biri kimi çıxış edir. O, insanın mənəvi yüksəlişini yaradıcılıq və əsl dəyərlərlə yaşamaqla mümkün hesab edir. Şairin "yaxşı işimiz gündən-günə çox olsun" ifadəsi sırf bir insanın deyil, bütövlükdə cəmiyyətin inkişafına çağırışdır. O, yalnız fərdi yaradıcılığın deyil, kollektiv dəyərlərin də vacibliyini vurğulayır.
Rəsul Rzanın bu şeiri bizə göstərir ki, yaratmaq sadəcə bir seçim deyil, yaşamağın özü qədər vacibdir. Hər günümüzü mənasız hisslərin, boş təəssüflərin içində keçirməkdənsə, bir fikir, bir söz, bir əsər ortaya qoymaq bizi həqiqətən var edən amildir. Yazmaq sadəcə sözləri düzmək deyil, dünyanı öz baxışımızdan yenidən yaratmaqdır. Gənc yazıçılar üçün bu, xüsusilə önəmlidir, çünki ədəbiyyat yalnız keçmişin deyil, gələcəyin də səsi olmalıdır. Həyat və sənət ayrılmazdır, çünki insanın ruhu yaratmaqla böyüyür. Gələcəyin ədəbiyyatı bugünkü yazan əllərdə formalaşır.

 

4288

Şairlər kimdi bəs? Mərdi öyənlər,

Namərdi söyənlər, lənət deyənlər.

4289

Qılıncdan itidir dili şairin,

Teldən də incədir yolu şairin.

4290

Hər növ nazik sözü bu dünyada sən,

Şairin dilindən eçidəcəksən.

4291

Gövhəri, incini, yaqutu bizə,

Şairlərdi verən, girib dənizə. 

                            (Yusif Balasaqunlu “Qutadqu Bilik”)

 

Yusif Balasaqunlu şairi yalnız gözəl sözlər yazan deyil, həm də həqiqətə işıq salan, cəmiyyəti yönləndirən, ən dəyərli fikirləri xalqına bəxş edən bir şəxsiyyət kimi təsvir edir. O, dövrün ədalətsizliyinə göz yummur, haqqın tərəfində dayanır.

Şairin dili qılınc kimi iti, yolu isə tel kimi incə göstərilir. Bu, ədəbiyyatın gücünü və eyni zamanda şairin həssas, dərin düşüncəli bir insan olduğunu bildirir. Şairin sözü yalnız güclü silah deyil, həm də incə, düşünülmüş və həqiqəti üzə çıxaran vasitədir. Söz, sanki bir xəzinə kimi təsvir olunur və bu xəzinəni insanlara bəxş edən də şairlərdir. Onlar söz dənizinə girərək ən qiymətli fikirləri, duyğuları, düşüncələri üzə çıxarır, insanlara təqdim edirlər.

Bu bəndlər yazıçılığın, xüsusilə də şairliyin dərinliyini və məsuliyyətini gözlər önünə sərir.

Fikrimcə, şair və yazıçı yalnız gözəlliyi, duyğuları və həyatı təsvir edən bir sənətkar deyil, eyni zamanda cəmiyyətin vicdanıdır. O, haqsızlığı tənqid edir, ədaləti müdafiə edir və insanlara düşünmək, dərk etmək, hiss etmək üçün bir yol açır. Yazıçının sözü, dərin düşüncəsi zamanla dəyərlənir və cəmiyyətin inkişafına təsir edir.

Yazıçılığa təsiri ondan ibarətdir ki, bu bəndlər yazıçıya yalnız sözləri bir araya gətirən sənətkar kimi deyil, mənəvi və intellektual yük daşıyan şəxsiyyət kimi baxır. Yazıçı təkcə gözəl yazmaq üçün deyil, həm də həqiqəti ifadə etmək üçün mövcuddur. O, dünyanı dərindən dərk edərək oxucuya həqiqətin, ədalətin və gözəlliyin yollarını göstərir. Bu, yazıçının məsuliyyətini və onun cəmiyyət üçün əhəmiyyətini vurğulayır.

Beynəlxalq Yazarlar Günü yalnız yazıçılıq sənətini qeyd etmək üçün deyil, həm də yazıçının dünyanı dəyişdirən gücünü anlamaq üçündür. Şair və yazıçı—görünməz sərhədləri aşan, zamanın fövqündə duran, insan ruhuna təsir edən bir qüvvədir. Yusif Balasaqunlu bu bəndlərində məhz bu gücü və yazıçının cəmiyyət üçün dəyərini ifadə edir. O, yazıçını yalnız bir sənətkar deyil, bəşəriyyətin mənəvi istiqamətini müəyyən edən bir şəxsiyyət kimi göstərir.

Bu gün onların əsərləri bizim üçün bir xəzinədir. Lakin bu xəzinəni qorumaq və inkişaf etdirmək bizim üzərimizə düşən bir məsuliyyətdir. Müasir yazıçılarımız, şairlərimiz bu mirasın davamçısıdırlar və onların yaratdıqları əsərlər gələcəyin ədəbiyyatını formalaşdırır.

Tarix boyu yazıçılar və şairlər çox çətinliklərlə üzləşiblər. Onların əsərləri senzura edilib, kitabları yandırılıb, özləri isə sürgün edilib və hətta edam olunublar. Lakin buna baxmayaraq, onlar həqiqəti yazmaqdan çəkinməyiblər.

Bu gün isə yazıçılar başqa çətinliklərlə üzləşirlər. İnformasiyanın sürətli yayılması dövründə ədəbiyyat ikinci plana keçmək təhlükəsi ilə üz-üzədir. Lakin həqiqi ədəbiyyat həmişə yaşayacaq, çünki yazıçıların və şairlərin yaratdığı dəyərli əsərlər insan ruhuna toxunur.

Müasir Azərbaycan şairləri və yazıçıları bu mirası davam etdirir. Lakin əsas məsələ odur ki, oxucular bu əsərləri oxusun, dəyərləndirsin və ədəbiyyatın gücünü unutmasın.

Azərbaycanın və dünyanın ədəbi irsi zəngin və misilsizdir. Dəyərli və məşhur yazıçılar zamanın aynasına çevrilərək əsərləri ilə bəşəriyyətin düşüncəsinə, ruhuna və taleyinə təsir etmişlər. Onlar haqqında danışmaq bir neçə səhifəyə, hətta bir kitaba belə sığmaz. Çünki hər bir böyük yazıçı yalnız söz ustası deyil, həm də cəmiyyətin düşüncəsinin və hisslərinin ifadəçisidir.

Beynəlxalq Yazıçılar Günü təkcə bir bayram deyil, həm də ədəbiyyatın insan həyatındakı əhəmiyyətini anlamaq, yazıçıların çəkdiyi zəhməti dəyərləndirmək və onların əsərlərindən öyrənmək üçün bir fürsətdir. Keçmişin yazıçıları bizə işıq saçan fənərlər kimi yol göstərir, biz isə bu işığı söndürməməliyik. Ədəbiyyatın yaşaması, yazıçıların yaratdığı dünyaların qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi bizim məsuliyyətimizdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.03.2025)