“YAŞAT” Fondu tərəfindən dəstək tədbirləri davam edir. Növbəti dəstək görən Vətən müharibəsi iştirakçısı, 3-cü qrup əlil Cavid Əliyev olub.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “YAŞAT” Fonduna istinadən xəbər verir ki, Cavid Əliyev Vətən müharibəsi zamanı Füzuli, Cəbrayıl və Xocavənd istiqamətlərində döyüşüb və iki dəfə yaralanıb.

Ali təhsilini Cənubi Koreyanın Koreya Ali Elm və Texnologiya Universitetində alıb. 

2023-2024-cü tədris ili üzrə ABŞ-ın Minnesota Universitetinə qəbul olunub. 

“YAŞAT” Fondu tərəfindən təhsillə bağlı ilk aylıq təqaüd də məhz Cavidə təqdim edilib. 

Cavid uğur yolunun əsasını təhsildə görür və təhsil yolunda yeniliklərə imza atmağa davam edir.

Ona bu yolda uğurlar arzulayırıq.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.09.2024)

Ədəbiyyat neqativliklərlə necə mübarizə aparır?  Və ümumiyyətlə, aparırmı? Hər halda, ötən əsrlərdə maarifçilərimiz mübarizə aparıblar. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı bu gün sizlərə Mobil Aslanlı Huntürkün bir məqaləsini təqdim edəcək. Müəllif Bakıxanovun poeziyasına rakurs edib. Bakıxanov niyə şərabla bunca mübarizə aparıb?

 

Mobil ASLANLI HUNTÜRK

 

A.A.BAKIXANOVUN POETİK DÜŞÜNCƏSİNDƏ

SAĞLAM HƏYAT TƏRZİ

 

 

XIX əsr Azərbaycan xalqının ictimai-pedaqoji fikir tarixində nadir simalardan biri kimi əlahiddə yer tutan A.Bakıxanov öz dövrünün ensiklopedik bilikli, dərin zəkalı şəxsiyyətlərindən biri olmuşdur. Fiziki tərbiyəyə, insanın ahəngdar inkişafına, onun cismani sağlamlığına, harmonik gözəlliyinə xüsusi diqqət yetirmişdir. Böyük maarifçi “Təhzibi-əxlaq” əsərindəki “Etidala riayət”, “Yaxşı işlərin fəziləti”, “Can sağlığının qazanılması” və s. adlı fəsillərində, habelə “Müşkatül-ənvar” (“Nurlar mənbəyi”) əsərində “Nəfsin qorunması” başlığı ilə yazdığı hekayətində insan sağlamlığının düşməni olan, onu mənəviyyatca eybəcərləşdirib rüsvay edən şərabın törətdiyi bəlalardan və digər naqis fəsadlar barədə geniş söz açır: 

 

O şərabı istəməz ki, şər ab olmuş ləqəbi,

Zatında bir fitnə vardır, qarışdırır əsəbi. 

Elə şərab istəməz ki, etsin cana bəd əsər,

Nəşəsindən qəm yaransın, xumarından dərdi-sər.

Deyirlər ki, yüz xətaya olar daim mey bais, 

Ona görə ad vermişlər ona “ümmül-xəbais”.

Ağılsız baş şəraba qızışarsa bir daha, 

Bada gedər bir gün içrə hörmət, ədəb və həya.

Bu uğursuz nəfsin hökmü qarışarsa hər işə,

Ağlasığmaz pislik olar insanlara bir peşə. 

 

A.Bakıxanov “Mişkatül-ənvar” (“Nurlar mənbəyi”) əsərindəki “Nəfsin qorunması” hekayətində şəraba aludəçiliyi insan əxlaqına, mənəviyyatına xələl gətirən, mənli¬yini heçə endirərək el-oba arasında xar edən zərərli vərdiş adlandırır. Şair spirtli içkilərə qurşanan kəslərin içkinin təsirindən xumarlanıb hüşyar olduğunu, şərabın adamı abırsız hala salıb eybəcərləşdirdiyini, el içində rüsvay etdiyini, bundan müxtəlif mərəzlərin, naxoşluğun törəndiyini qeyd edir. O, millətin övladlarına sərxoşluqdan daim uzaq olmağı tövsiyə edir, şərabı «şər ab» adlandırırdı. Onun müasiri, xalqımızın parlaq ziyalısı M.F.Axundov isə şərabın haram edilməsinin, islam dininin misilsiz qanunlarından olduğunu israrlayırdı. Bakıxanovun əsl təbib, gözəl loğman kimi şərabın həm də konkret olaraq hansı fəsadlar törətdiyini də nəzərə çatdırır. Onun fikrincə, sağlamlığın qəddar düşməni olan şərab insanda, hər şeydən öncə, sinir sistemini sıradan çıxararaq onu ağılsız bir məxluq kimi rəzil sifətə salır. Şair həmin heka¬yətdə bir məzlum gəncin başına gələn hadisəni bütün təfsilatı ilə oxucusuna çatdırır:

A.Bakıxanov “Mişkatül-ənvar” əsərində içkiyə meyil göstərən bir şəxsin gözəl, səviyyəli bir məclisdə şərabın təsirindən getdikcə meyxoş olub özün rüsvay etməsi ilə onun  törətdiyi fitnə-fəsaddan söhbət açır. Fağır, ədəb-ərkanlı həmin gənc eybəcər və biabırçı bir hala düşür ki, bütün məclis əhlini dəng edir, hamını naqis və düşük hərəkəti ilə bezdirir. Heç vaxt içki içməyən bu adam meyin təsirindən elə bir huşsuz hala düşür ki, şərəfsiz bir əyyaş kimi ləyaqətsiz hərəkətlər edir:

 

Şərab içib getdikcə çox sərxoşluğa düşdüm mən,

Ürəyimin ətəyi də çıxdı tədbir əlindən.

Hərisliyim çoxaldıqca açdı şərab üzümü,

O sildikcə qəm tozunu, çaşdırdım hər sözümü…

Yenə içdim, hey içdikcə içməyi çox xoşladım,

Dilsiz idim, birdən-birə natiqliyə başladım.

Elə bildim söz mülkünün mənəm qadir sultanı,

Söz düzməkdə təkcə mənəm öz əsrimin Söhbanı. 

 

Şair göstərir ki, “şər ab” kimi, yəni “şər su” kimi tanınan bu mayenin tərkibində bir fitnə-fəsad yatır, odur ki, onu qəbul edərkən həddən-ziyadə ehtiyatlı olmaq lazımdır.

El arasında belə bir fikir yayılıb ki, mey, yəni şərab yüz xətaya bais olur. Odur ki, şair bu zərb-məsəldən ustalıqla istifadə etməklə göstərir ki, insanı dost-düşmən yanında xar edən şəraba həddən ziyadə aludə olan kəslər öz-özlərinə bəri başdan qəbir qazan biveclərdir.

A.Bakıxanov belə bir nəticəyə gəlir ki, insan harada, hansı şəraitdə olmasına baxmayaraq, öz hisslərini cilovlamaqla nəfsinə sahib çıxmağı bacarmalıdır. Nəfs insan ağlının hökmdarı olmalıdır. Çünki nəfsdən çox bəlalar törənə bilər. Dahi Füzulinin təbirincə desək, “Pəhləvan ol kimdir, kim nəfsin qətl eyləyə”.

Abbasqulu ağa insanın vüqarına, ləyaqətinə və şərəfinə xələl gətirən ünsür¬lərlə mübarizədə nəfsin gücünün rolunu xüsusi vurğulayır. Nəfsin tamaha güc gəlməsi insandan güclü xarakter, dəmir iradi səy və əzmkarlıq tələb edir. Şairə görə, insanlarda bir sıra əxlaqi cılızlığın, mənəvi düşkünlüyün, mənəvi kasıblığın törənmə səbəblərini onların iradə zəifliyində axtarmaq lazımdır. Aydın həqiqətdir ki, fiziki cəhətdən möhkəm, mətin və güclü şəxslər bu işin öhdəsindən daha asan gəlirlər. Odur ki, nəfsin qorunub saxlanması üçün hər bir kəsdən iradi güc və səy tələb edilir. Beləliklə, insanın fiziki tərbiyəsi, fiziki yetkinliyi onun iradi tərbiyəsini şərtləndirən başlıca amillərdir. Psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, insanda baş verən qeyri-əxlaqi hərəkətlərin baş vermə səbəbləri, bilavasitə iradi cılızlıqla, xarakter zəifliyi ilə bağlıdır. Bu prosesdə insanın özünü ələ alma özünü tənqid, özünə inam, özünə qiymət, özünə nəzarət kimi özünü tərbiyə vasitələrinin əxlaqi vərdiş kimi şüur və təfəkkürdə təzahürü başlıca məsələlərdəndir.

“Müşkatül-Ənvar”da həmin gəncin ətrafdakı kəsləri çərənləməkdən dəng etməsi, gah müvazinətini itirərək rəqsə qoşulması, badələrin sayını, ölçünü nizamlamağı bacarmaqda aciz olması belə təsvir edilir:

 

Xəyalımdan tamam çıxdı sayıqlıq və ehtiyat,

Mey apardı iradəmi, düşmən açdı qol-qanad. 

Bu məsəli yaxşı demiş dünya görmüş atalar:

Öz başını qorumağa sərxoş nədən güc alar?

Mən yenə də başa çəkdim bundan sonra neçə cam,

Sərxoşluğum rəqs etməyə verdi bu dəm sərəncam.

Bu qaydadır, sərxoşların rəqsə meyli çox olur,

Çünki şərab təsirilə vüqar, təmkin yox olur.

Mən, elə ki, rəqs elədim lap pozuldu əhvalım,

Nəyim vardı, getdi əldən, itdi ağlım, kamalım.

Sonra yenə başa çəkdim neçə dolu badə mən,

Keflilikdən çərənlədim, tamam getdim badə mən! 

 

Şairin nəzərdə tutduğu nəfs məfhumu çox geniş anlayış kimi götürülmüşdür, onu təkcə yemək-içməyə şamil etmək düzgün deyil. Lakin bu əsərdə şair insan xislətinə xas olan bütün qüsurların kökünü və mənbəyini nəfsi qorumamaqda, şərabı çox qəbul etməkdə görür. Onun fikrincə, şərab insanların başına min bir fəlakət açır, təsadüfi deyildir ki, Bakıxanov zatında fitnə olan meyi şeytan sidiyi kimi qələmə verir. Şairin bu barədə yazdığı bəzi misralara diqqət yetirək:

 

“Ki şeytan sidiyidir, haqdan gəlmiş bu xəbər…”

Yaxud:

“Min ixtilaf törədirlər meyin zikri üstündə…” 

 

Bu, bir həqiqətdir ki, şərabı şadlanmaq, xoş ovqat gətirmək, əhvali-ruhiyyəni yüksəltmək üçün içənlər də çoxdur. Elə əsl məsələ də məhz həmin ilk qədəhdən sonra başlayır. Azmı olub şərabı qətrə-qətrə dadaraq küpünə girib yatanlar?

Əsərdə qeyd edilir ki, ziyafətdəki abırlı zövq əhlinin heysiyyatını təhqir edən həmin gəncin, özünə çox həmdəm olan dost və tanışlarına kobud rəftarı, nalayiq davranışı həmin sərxoşun coşub hərzə-hərzə danışması qaba, əcaib hərəkəti içdiyi meyin qədərini, ölçüsünü bilməməyində idi. Şairin fikrincə, hər bir söz, əməl və işdə etidala riayət etmək əxlaqın başlıca şərtlərindəndir. Meyin sərxoşluğundan meymun halına düşən bu gənc, spirtin təsiri tədricən azalıb getdikcə peşmanlıq hissi keçirməyə başlayır:

 

Hər yetənlə dalaşaraq söyüb təhqir eylədim,

Yaraşmayan işlər gördüm, cəfəngiyat söylədim.

Hərçənd ki, sözlərimdən bir az oldum xəbərdar,

Lakin əldə deyil idi heç iradə, ixtiyar.

İllər boyu sınadığım sadiq o can dostları,

Candan əziz o səmimi və mehriban dostları. 

 

Mötəbər mənbə və qaynaqlardan bəlli olduğu kimi, A.Bakıxanovun heç vaxt içki içməməsinə baxmayaraq, şərabı tərifməsi, habelə içkinin xeyri və şəri barədə düzgün mühakimələr yürütməsi istər-istəməz oxucuda təəccüb doğurur. Şairin şərabla bağlı fikir və mülahizələri, onun son dərəcə güclü müşahidə qabiliyyətinə malik olduğunu aydın göstərir.

Şairin fikrincə, şərab içməklə ona aludə olmaq arasında çox böyük fərq vardır. Şəraba aludəçiliyin sonu sərxoşluğa aparıb çıxarır. Sərxoş adamlarda isə şərabın təsirindən vüqar və təmkin yox olur, ağıl və kamal əldən gedir.

A.Bakıxanov əsərdə şərabın insanın başına açdığı müsibətlərdən söhbət açmaqla bərabər, şəraba meyli olan şəxslərə içdiyi vaxt artıq-əksik danışmağı da irad tutur, sanki üzünü onlara tərəf çevirərək içkinin təsiri ilə qaba danışmamağı, hər sözə, kəlməyə diqqət yetirməyi tövsiyə edir. Çünki bir qayda olaraq, içməyi bacarmayan kəslər ardı-arası kəsilmədən mənasız söhbətlər edir – bir sözlə, boş-boğazlıq edirlər:

 

Gah şadlandım, gah qəmləndim bu yaramaz dil ilə,

Ya Rəbb, belə yaman dilim kaş dibindən kəsilə!

Hər nə isə, ağlım itib eyləmişəm gör nələr,

Yaraşmayan işlər tutub törətmişəm fitnələr.

Heç özüm də bilməyirdim nədir bunun səbəbi,

Gah ağlayır, gah gülürdüm, xeyli küskün, əsəbi.

Mən qüsmağa başladıqda halım tamam pozuldu,

Huşsuz düşdüm cəsəd kimi, dilim isə lal oldu. 

 

“Müşkatül-ənvar”da A.Bakıxanov şərabın təsirindən öz hərəkət və davranışına nəzarət etməyi bacarmayan sərxoşların düşdüyü ağır vəziyyəti, psixoloji gərginliyi də düzgün qələmə almışdır. O, sərxoş insanın dili ilə düşdüyü gülünc vəziyyəti sanki gözümüz önündə canlandırır, şərabın səbəb olduğu əcaib əməlləri bir-bir sadalayır. Bu iyrənc mənzərəni seyr edən hər bir oxucu əsərdə təsvir edilən həmin sərxoş adamın davranışından, ağlını itirərək yaramaz işlər görməsindən, fitnələr törətməsindən – bir sözlə, sərsəmləmələrindən bir növ tərbiyə alır. Daha doğrusu, A.Bakıxanov bu xoşagəlməz mənzərəni qələmə almaqla öz oxucusunu tərbiyə edir, ona göstərir ki, sərxoş adamın aqibəti bax budur, o, insanlara qəm-qüssədən, mənasız fikirlərdən başqa heç nə gətirmir:

 

Mey nəşəsi barəsində hər kəs bir cür vurur laf,

Saf şərabın xassəsində vardır böyük ixtilaf.

Biri onda gəzir saflıq, fərəh, hər cür xoş halət,

Bir başqası deyir: “Şərab törədir min fəlakət”. 

 

Şair sərxoş adamdan danışarkən bir məsələni də öz oxucularına çatdırır ki, bu da şərabın, ümumiyyətlə, içkinin insan səhhətinə, onun mənəvi varlığına və iqtisadi durumuna endirilən sarsıdıcı zərbədir. O, haqlı olaraq belə zəif xarakterli insanı elin qınağıyla məzəmmətləyir və hədəfə gələn həmin adamın, nəhayət, öz naqis  əməlindən peşman olduğunu göstərir:

 

Başağrısı sərsəmliyin eyləmişdi məni xar,

Bu zavallı halı yalnız düşən bilər, anlayar.

Ayıldıqda ətrafımda görmədim bir dostumu,

Ar da getdi, pul da getdi, şərabdakı kef bumu?!

Etibardan dəm vurmağa haqq verirmi bu halət?

Allahdan da, bəndədən mən çəkirəm xəcalət. 

 

A.Bakıxanov öz fikrini sübuta yetirmək üçün müxtəlif məzmunlu hekayə və lətifələrdən də geniş istifadə etmişdir. Şair maraqlı, ibrətamiz fikirlər söyləməklə nəticədə öz məqsədini daha qabarıq bildirir. O, ilk hekayədə nəşələnmək üçün bazardan həb almış şəxsin birdən-birə dəyişərək “insanlıq”dan uzaqlaşma¬sını inandırıcı boyalarla təsvir edir və həmin hekayətin sonunda deyir:

 

“Dedi: Aman, gör nə bəla gətirdim öz başıma,

 Hansı üzlə nəzər salım indi öz tay-tuşuma?”. 

 

Şair bir anlığa şərabın məstedici təsirindən xumarlanıb feyziyab olan kəslərin sonrakı aqibəti, necə bədbəxt bir məxluqa çevriləcəyi barədə bəri başdan xəbərdarlıq edir.

 

Ey könül, sən ibrət götür öz başına gələndən,

Başqası da ibrət alsın bu yol ilə qoy səndən.

Mey məstliyi uzun sürməz, davamı da azdır, az,

Ayılantək təsir qalmaz bir nəşəsi duyulmaz… 

 

A.Bakıxanov gününü sərxoşluqla keçirən iradəsiz insanların ötəri kef çəkmələrini ağılsızlıq hesab edərək, onların sağlamlığının qayğısına qalıb faydalı, xeyirxah və nəcib işlərlə məşğul olmalarını daha məqbul sayır:

 

Öz ömrünü sərxoşluqda keçirərsə hər cahil,

Başağrısı bir an belə rahat qoymaz, onu bil!

Xumarlanmış gözlərini açan zaman yuxudan

Görəcəkdir günəş çıxmış, işıqlanmış bu cahan. 

 

Abbasqulu ağa içkiyə qurşananların, onun məstedici halından feyziyab olanların ailəsi, dostları üçün bir ictimai bəlaya çevriləcəyini, həmin bihuşedici maddənin təsirindən özünə və ətrafdakılara xələl gətirəcəyini duyub onlara bu naqis əməli, ədəbsiz vərdişi tərgitməyi tövsiyə edir. Bu bəd adəti dayandırmayacağı halda, onların daha dəhşətli bəlalarla üzləşəcəyini yada salır:

 

Mey içəndən öyrənsən hüşyarlığı,

Sərxoş olmaqdan ayıl, bəsdir, yetər! 

 

Mənbələrdə göstərilir ki, Bakıxanov Peterburqda olanda imperator birinci Nikolayın qonaqlıq məclisinə dəvət olunur. Çara və arvadına çatdırırlar ki, Qafqazdan gələn qonağın ömründə dilinə içki dəyməyib. İmperatorun arvadı qürurla söyləyir ki, mən Abbasqulu ağaya şərab içirdərəm. O, bir qədəh şərabı qızıl siniyə qoyur və özü gətirib Bakıxanova təqdim edir. Padşahın arvadının şərab təqdim etməsi qonaq üçün ən yüksək hörmət sayılırmış. Abbasqulu ağa ayağa qalxıb qızıl sinidən qədəhi götürür və üzünü çar birinci Nikolaya tutaraq deyir: 

– Ey mənim həşəmətli hökmdarım, siz deyirsiniz şərab için, Allahım deyir içmə, hansınızın sözünə baxım? 

Çox dindar olan çar birinci Nikolay bir anın içində: 

– Əlbəttə, Allahın, – söyləyir.

Abbasqulu ağa Bakıxanov əlindəki qədəhi təzədən qaytarıb padşah arvadının əlindəki qızıl siniyə qoyur. Padşah arvadı peşman halda qayıdıb yerində oturur. 

Bütün ömrü boyu sağlam həyat tərzi keçirmiş Abbasqulu ağa nəinki müasirləri tərəfindən yüksək dəyərləndirilmiş, onun eyni zamanda bu problemin tətbiqi və təşviqi yolunda əvəzsiz xidməti olmuşdur.

Böyük maarifçi başdan-başa əxlaq tərbiyəsinə həsr olunmuş “Təhzibi-əxlaq” əsərində gəncləri pis və ləyaqətsiz əməllərdən uzaq durmağa, nəcib, xeyirxah, şərəfli işlərə xidmət etməyə çağırır. Onun əsərləri şəxsiyyətin bütövlüyünü, vicdanlı, saf, ədalətli, prinsipial comərd olmağı, bütün humanist əməllərə ria¬yət etməyi və elmə daim can atmağı, vətən uğrunda canından keçməyi, zəhmətə qatlaşmağı, əqli və fiziki əməyə məhəbbəti, habelə gigiyena və sağlamlığa xidmət etməyi təbliğ edir. 

Ədibin ümumilikdə tərbiyə mövzusunu geniş və hərtərəfli əhatə edən həmin əsərində “Etidala riayət etmək haqqında”, “Yaxşı işlərin fəziləti haqqında”, “Ra¬hat¬lıq əldə etmək haqqında”, “İşin faydaları haqqında” və s. fəsillərində sağlam həyat tərzinin formalaşdırılması, fiziki sağlamlıq, iradi-mənəvi keyfiyyətlər, habelə fiziki tərbiyə motivləri ilə bağlı mühüm məsələlərə toxunulur. 

A.Bakıxanovun “Təhzibi-əxlaq” əsərində “Etidala riayət”, “Yaxşı işlərin fəziləti”, “Can sağlığının qazanılması”, “Şöhrətin bəyanı” fəsilləri əxlaqi-etik norma¬ların geniş və dəqiq şərhinə həsr olunmuşdur. Böyük maarifpərvər, əxlaqşünas filosofun əxlaq nəzəriyyəsində “etidal” (orta hədd) prinsipi olduqca mühüm yer tutur. Şair təbiət və insan həyatından çoxlu faktlar gətirərək belə qənaətə gəlir ki, hər şeydə azlıq faydasız olduğu kimi, həddindən artıq yemək də onun səhhətini pozur və patoloji xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur. Nəbatatın yetişməsi rütubətə möhtacdır, lakin rütubət çox olarsa, onu çürüdər. Xəsislik pis xasiyyətdir, lakin həddindən artıq israfçılıq da pisdir. 

Böyük ədibin mənəvi xəzinəmizin dəyərli sərvətlərindən olan “Nəsihətnamə”ləri arasında insan səhhətinin möhkəmləndirilməsi, gümrah bədənə, sağlam orqanlara, uzunömürlülüyə səbəb olan əsas amilləri şərtləndirən vasitələrlə bağlı qiymətli fikirlər çoxdur. O, yaşamaq, həm də mənalı yaşamaq, səmərəli ömür sürmək naminə, yemək üçün yaşayanları deyil, yaşamaq üçün yeyənləri nəzərdə tutaraq bu işdə, hər şeydən öncə, iradəli olmağı tövsiyə edir. Şair göstərir ki, çox yeyib qarınqululuq etmək insanın öz səhhətinə, sağ¬lamlığına düşmən kəsilməsi deməkdir. Təbii ki, bu məsələdə lazımi ölçünü, etidalı gözləməyib, rejimin qaydalarına intizam göstərməyən kəslərin bir sıra xəstəliklərə mübtəla olmaları şəksizdir. 

Abbasqulu ağa göstərir ki, qida qəbulunda qədəri gözləməyib, həddini aşan kəslərin ağlı, düşüncəsi də qaydasınca olmur. Onun fikrincə, belə adamların, adətən, zehni korafəhim olur, kal ağıl sahibi kimi əqli kütləşmiş bir fərd kimi maddiləşir. Təsadüfi deyildir ki, Şərqin böyük zəka sahibləri, müdrikləri əqli və bədəni həmahəng olmayan kəsləri şikəst məxluq adlandırmışlar. Beləliklə, xalqımızın əvəzsiz filosofu, müqtədir pedaqoq və həkimi yeyib-içmək işində normal insanın daim qaydasında, qədərində qidalanmağını bu işdə özünənəzarəti şərtləndirən başlıca amil kimi qiymətləndirmişdir. Və əsərlərində dönə-dönə yazırdı: “Çox yeməkdən çəkinin, çünki bədənin səlamətliyinə və ağıla zərəri vardır”.  

A.Bakıxanov “Mənzum hekayətləri”ndə hər bir xəstəliyin törənmə səbəbləri və həmin bəlaya qarşı insanların şəfa tapmasından ötəri əlac yolları və lazımi profilaktik tədbirlər görmə barədə söhbət açır. Şairə görə, insan öz canını hər hansı bir dərd-bəladan qoruyub həkimə möhtac olmamaq üçün o, ilk növbədə öz fiziki-cismani möhkəmliyi uğrunda çalışmalıdır. Bununçün isə bir sıra fiziki tərbiyə məşğələləri, bədən tərbiyəsi hərəkətləri ilə yanaşı, həm də təbii və gigiyenik amillərə, xüsusilə də sağlam həyat tərzi yaşamına mühüm diqqət yetirilməlidir: 

 

Hər bir xəstəliyin bir səbəbi var,

İllətsiz xəstəlik olmaz aşikar.

Altı şey vücuda çox lazımdır, bil,

Dörd şey də eləyir mərəzi təhlil.

Bu şeylər birləşsə bir yerdə, yəqin,

Pozulmaz heç zaman halı səhhətin.

Deməli, mərəzdən kim görsə bəla,

Etmiş öz-özünü dərdə mübtəla. 

 

Şairin dediklərindən belə qənaətə gəlmək olur ki, müxtəlif mərəzlərə yoluxmamaq, habelə dava-dərmana möhtac olmamaq üçün hər bir kəs hökmən gərək fiziki tərbiyə məşğələləri, onun əsas vasitələri və idman təmrinlərinə xüsusi yer ayırsın: 

 

Ağıllı, xəstəlik hələ gəlməmiş, 

Çalışar vaxtında görülsün hər iş.

Elə ki hüdudu aşdı bir ixlat,

Bədəndə törəyir xəstəlik, fəsad.

Vücudun səhhəti pozulub gedər,

Yüz illət bədəni sərnigun edər.

Sağlamkən gərəkdir edəsən əlac,

Ki, vücud olmasın dəvaya möhtac. 

 

Beləliklə, bütün ömrünü fəal, fəal olduğu qədər də sağlam həyat tərzi yaşamış və yaradıcılığında da həmin fəzil məsləhləri, müdrik tövsiyələri çox böyük sənətkarlıqla bizlərə çatdırmış ədibin yaradıcılığına dönə-dönə müraciət edilməlidir. Bu gün xalqımızın gənc övladlarının əqli və mənəvi kamilləşməsi nə dərəcədə zəruridirsə, onların fiziki təkmilləşməsi də o dərəcədə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Odur ki, fiziki tərbiyənin əsas amili kimi təbii və gigiyenik qaydalara ciddi riayət olunması sağlam həyat tərzinin formalaşmasına zəmin yaradan başlıca vasitədir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Nəsr saatında sizlərə Könül Məmmədovanın “Möcüzələr diyarı” hekayəsini təqdim edir.

                                     

 

Kral həmişəki kimi saray əyanları, kral əshabələri, zadəganları ilə birlikdə dəniz qırağında səhər gəzintisində idi. Dalğaların ləpədöyənə, sonra da kralın əbasının ətəyinə dəyməsi, məiyyətini islatması heç kimi narahat etmirdi. Kral Qızıl Henri səltənətinə güvənib heç kimi sıxmırdı, sadə vətəndaşlar kimi azad və rahat yaşayırdı. Krallığında qoyduğu qayda-qanunu isə heç kim pozmağa cəsarət etməzdi. Bu, kralın qəddarlığından yox, ədalətindən irəli gəlirdi. Yeni doğan günəşin işığında kralın yaşıldan qəhvəyiyə doğru dəyişən ala gözləri dənizin üzündə cansız qalan qızı gördü. Kral qara saçlarının ön hissəsində xal kimi görünən sarımtıl saçlarını əli ilə axraya atıb, diqqətlə dənizə baxdı. Həyəcanla qızı dənizdən çıxartmağı əmr etdi. Əl-ayağa düşən əyanlar qızı dənizdən çıxartdılar. Kral ilk dəfə gözünü bir qızdan çəkə bilmirdi. Əyanlar kralın qıza baxdığını görüb daha da vəlvələyə düşdülər, bir-birlərinin qollarına vurub pıçıldaşdılar. Kralın istəyi ilə naməlum qızı ayıltmağa çalışdılar.

Möcücələr diyarının kralı Qızıl Henri 13 yaşında taxta çıxmışdı. Atası kral III Uzunsaçlı Lotharın illərlə uşağı olmurdu. Övlad həsrəti ilə yaşayan III Uzunsaçlı Lothar illərlə özünə baxmır, saçları uzandıqca uzanırdı, fikir etməkdən gözlərinin əti o qədər sallanmışdı ki, gözləri açıq olanda da yumulu görünürdü.  Kralın varisi yox idi deyə, hamının gözü var-dövlətində, hakimiyyətində idi.  III Uzunsaçlı Lotharın uzun saçlarını qınasalar da, bu saçlar ona döyüşlərdə uzun kəndir kimi kömək edirdi. 24 il sonra kral III Uzunsaçlı Lothar saçlarını kəsdi, oğlu Henri dünyaya gəldi. O, dünyaya gələndə ölkələrində möcüzə baş verdi. Bu ölkədə daha heç vaxt fəsil dəyişmədi. Həmişə yaz oldu. Elə o gündən günəşin qızılı şəfəqlərindən ilhamlanıb Henrini “Qızıl Henri” deyib əzizlədilər. Günəşin şüaları ölkədə kimsə xəstələndiyi vaxt batardı. O zaman möcüzələr diyarında yağış yağardı. Qızıl Henrinin 13 yaşı olanda ildırımlar çaxdı, yağış dayanmadan yağdı, qar yağanda atası böyrək çatışmazlığından dünyasını dəyişdi. Kralın yoxluğuna dözməyən kraliça həmin gün kral ilə əbədi qovuşdu. O gündən taxta çıxan kral Qızıl Henri ölkədə xəstələnməyi qadağan etdi. Heç bir ölkədən bu ölkəyə qonaq gələ bilməzdi, krallıqdan heç kim kənara çıxmazdı. Möcüzələr diyarının əhalisi 36 il idi həmişə yaz fəsli olan ədalətli ölkələrində şadlıq, bolluq, firavanlıq içində yaşayırdı. Hamı ölkə əhalisini ailəsi bilirdi. Tək dərdləri kral Qızıl Henrini evləndirmək idi. Kral indiyənə qədər heç bir qızın üzünə gülümsəməz, heç bir qıza elçi gözü ilə baxmazdı. Ta bu günə kimi...

 Kral Qızıl Henri ilk dəfə idi bir qızın üzünə baxıb gülümsədi. Bütün saray əhli həm sevinirdi, həm də sevincdən göz yaşlarını gizlədə bilmirdi. Kralın üzünə gülümsədiyi su pərisi kimi gözəl qız dənizdə boğulmuşdu. Sarayın təbibləri qızı ayıltmağa çalışdılar. Nəhayət, qız gözlərini açdı. Su pərisinin dəniz gözlərində öz əksini görən kral, gözünü o gözlərdən çəkə bilmirdi. İlk dəfə idi illlər sonra ölkəyə yad insan gəlmişdi. Ölkə əhalisi bundan narahat olmurdu, əksinə, xoşhal idilər. Ümid edirdilər ki, kral su pərsi ilə evlənəcək. 18 yaşlı su pərisi Abelya başına gələnləri nəql edib dedi ki, onun ata-anası yoxdur. Anası o, dünyaya gələndə dünyasını dəyişib, atası da bir qəza nəticəsində əbədi olaraq gözlərini yumub. Nənəsinin himayəsində böyüyən su pərisi Abelya dənizin dibindən yosunları yığarkən burulğana düşüb, sonrası yadında deyil. İndi gözünü bu diyarda açıb.

Kral əshabələri Abelyanı saraya gətirdilər. Abelya libasını dəyişib kral ilə bərabər şam etdi. Kralın ürəyindəki sevgini artıq hər kəs hiss etmişdi. Kral baş vəzirə bildirdi ki, Abelyanı möcüzələr diyarının kraliçası kimi görmək istəyir. Bu şad xəbər dildən-dilə gəzdi. Abelyanı kraliçalıq taxtına hazırlayırdılar. Qəfil Abelyanın temperaturunun yüksəlməsi, gözünün qızarması, qanlı nəfəsi hamını təşvişə saldı. İlk dəfə aşiq olan Kral bu xəbəri bilsəydi, Abelyanı krallıqdan uzaqlaşdıracaqdı. Əyanlar qərar verdilər ki, Abelyanı gizlədib sağaltmağa çalışsınlar. Abelyanı zirzəmidə gizlətdilər. Təbiblər Abelyanın dərdinə dərman tapa bilmirdilər. Təbiblərdən birinin də halı pisləşdi. Məlum oldu ki, Abelyanın xəstəliyi keçiçidir. Kralın sərt reaksiyasından qorxan əyanlar əl-ayağa düşdülər.  Bütün xəstəliklərdən uzaq olan təbiblər, kral əshabələri Abelyanın ölkəyə gətirdiyi Yustinian vəbasından da xəbərsiz idilər. Xəstəliyin səbəbi, bir millimetrdən kiçik olan, siçanların tükləri arasında gizlənən, uçucu bir həşəratın mədəsində ölümcül vəba bakteriyasını daşıması idi. Bu böcəklər ətrafdakı digər siçanların tükləri arasında uçaraq yerləşir, sürətlə çoxalırdılar və bu yoluxucu xəstəlik onlardan insana taun çöpü vasitəsilə keçirdi. 

Bir neçə gün idi krallıqda günəşsiz səhər açılırdı. Göy üzü tutqun idi, buludlar qaralmışdı.  Kral Qızıl Henri nə baş verdiyini təxmin edirdi. Amma öz səbrini basaraq əyanlardan cavab gözləyirdi. Abelyanın halı getdikcə pisləşirdi. Əl-ayağa düşən təbiblər nə edəcəklərini bilmirdilər, artıq özləri də xəstəliyin daşıyıcısı idilər. Nəhayət, çarəni qapılar arxasında gizlənməkdə tapdılar. Yağış yağmağa başladı. Əhali narahat idi, hamı bir-birinə şübhə ilə yanaşırdı. Kral krallığında ilk dəfə baş verən hadisədən təlaşlı idi, əsəblə o tərəf-bu tərəfə gedirdi. Qurtuluş yolu yox idi. Vəziyyəti bilən baş vəzir xəbəri krala çatdırdı. Kral beyni ilə ürəyi arasında savaşırdı. Ürəyi Abelyanın ölməyini istəmirdi, onun ölkədən getməsini də istəmirdi, amma beyni öz qoyduğun qanuna ilk özün əməl et deyirdi. Sarayda həyacan təbili çalındı. Təbiblər qaçaraq gəldi: “Artıq Abelyanın halı çox pisdir. Ona qulluq edən xidmətçi də, aşpaz da xəstələnib. Nə xəstəlikdisə, yoluxucu xəstəlikdir”.  Kral təcili qərar verməli idi: Abelya getsin, yoxsa qalsın. Əslində, qərar bəlli idi, amma kralın sevgisi imkan vermirdi ki, onu dilinə gətirsin. İki daş arasında qalan kral təkliyə çəkildi.  Göy üzünə zillənən ala gözləri tünd-qəhvəyi rəngə büründü. Gözündən axmayıb ürəyinə süzülən göz yaşlarını içində boğaraq məşvərət otağına gəldi. Kralın əmrindən əvvəl vəzirin çıxışı kralın narahatlığını daha da artırdı: “Kral həzrətləri, mən belə fikirləşirəm ki, Abelyanın dəniz vasitəsilə gəlişi bizim düşmənlərimizin işidir. İllərdir ölkəmizə gələ bilməyən düşmən içimizə xəstəlik salıb bizi zəiflətmək, işçi qüvvəmizi, əsgər sayımızı azalmaq istəyir. Sonra da hücum edib torpaqlarımızı zəbt etmək niyyətindədir”.  Vəzirin dedikləri kralın beyninə batdı, ürəyinə daş basaraq casusun edamına əmr verdi və yenə otağına çəkildi. Hər kəs kral Qızıl Henrinin əzab çəkdiyini bilirdi, amma heç kim cürət edib bir kəlmə danışa bilmirdi. Edam anında cəlladın əlləri qızdırmadan titrəyib yerə yıxıldı, artıq cəllad da Yustinian xəstəliyə yoluxmuşdu. II cəlladın vəzifəsi qəddarlıq olsa da ürəyi çox yuxa idi, kralını dünyada hər kəsdən çox sevirdi. Kralın sevdiyini öldürməyə əli gəlməyən II cəllad tələsik Abelyanı krallığın ən ucqar nöqtəsinə – dağ zirvəsindəki qalaya apardı. Hər kəsə dedi ki, Abelyanı öldürdüm, basdırdım.  Kralın artıq üzü gülmürdü, gözündən tökə bilmədiyi yaşlar yağış damlaları kimi buluddan torpağa tökülürdü. Xəstəliyin yoluxma sayı günü-gündən artırdı. Bu vaxt krallığa gələn məktub Kralın iztirabını daha da artırdı. Məktubda buyrulurdu: “Əziz kral Qızıl Henri həzrətləri, ölkənizə giriş-çıxış qadağası olsa da, bildirmək istəyirik ki, dünyada ölümcül Yustinian vəbası yayılıb. Əhalinizi hər ehtimala qarşı qoruyun. Siz insanlara giriş-çıxışa qadağa qoya bilərsiz, amma böcəklərə, siçovullara, siçanlara yox”. Kral aldığı məktubdan sonra özünə gələ bilmədi. Yemir, içmir, verdiyi qərara görə əzab çəkirdi. Abelyanın, sevdiyi ilk qadının edamına nahaq qərar vermişdi. İlk dəfə verdiyi ədalətsiz qərar ilə barışa bilmirdi. Saray əhli də,  əhali də kral qədər məyus idi. Vəzir kralın hüzuruna gələrək üzr istədi. Artıq heç bir üzr krala kömək edə bilməzdi, nə etmək olardı, olan olmuşdu. Kralın susqunluğu vəzirə cavab idi. Kral bir insan qarşısında susurdusa, o adam ölkəni tərk etməli idi. Vəzir də cavabını almışdı.

Kral yaman dərdə düçar olmuşdu. Bir yandan sevdiyinin həsrəti, bir yandan da ölkəsində xəstəliyin günü-gündən artması. Bütün təbiblər xəstəliyə dərman axtarırdı. Bu vəziyyətdə tək xoşbəxt olan II cəllad idi. O, Abelyanın sağ olmasına sevinirdi, amma cəsarət edib krala deyə bilmirdi. Artıq kral da yoxlucu xəstəliyə tutulmuşdu.

Abelya da vicdan əzabından qovrulurdu. Möcüzələr diyarına gətirdiyi xəstəliyin qurbanları dayanmadan artırdı. Abelya səbəb olduğu xəstəliyə dərman tapmaq istəyirdi. II cəlladın da xəstəliyə yoluxması onun istəyini daha da artırdı. II cəllad onun gözü qarşısında əriyib gedirdi. Abelya qızdırma içində yansa da cəsarətini toplayaraq ayağa qalxdı. Dağ başında olan şəfalı otlardan dərman düzəltməyə çalışdı.  Düzəltdiyi dərmanları cəlladın üzərində sınayırdı, amma bir nəticə yox idi. Abelya məyus olsa da, dərman axtarmağa davam edirdi. Cəllad kralın ölüm ayağında olduğunu eşidib tez saraya gəldi. Fikirləşdi ki, Abelyanın sağ olduğunu desə, kral bəlkə, sağalar. Amma yağan qar cəlladın son sözünü ürəyində qoydu.

Kralın halı saatbasaat pisləşirdi. O, Abelya deyib sayıqlayırdı. Baş vəzir dünya təbiblərini gətirsə də, kralın dərdinə çarə tapılmırdı. Bu vaxt saraya gələn Abelya hər kəsi təəccübləndirdi. II cəlladın yalanı üzə çıxdı, ilk dəfə əhali bir yalana sevindi. Kralın otağına daxil olan Abelya ona heyrətlə baxdı. Toqquşan baxışlardan ətrafa qığılcımlar səpələndi. Kral Qızıl Henri isə elə bildi ki, havalanır, gözünə adam görünür. Abelya ona toxunanda yerindən dik atıldı. Abelyanın sağ olduğuna inana bilmirdi, onun əlindən tutub son nəfəsinədək dəniz gözlərinə baxmaq istəyirdi. Abelya bu vaxt çantasından sonuncu düzəltdiyi dərmanı çıxarıb kralın dodaqlarına sürtdü. Kralın can verdiyini görən Abelya göz yaşları içində qaşıq-qaşıq dərmanın hamısını ona verdi. Qəfil kralın gözündə işıqlar parlamağa başladı. Dərman kralı sağaldırdı. Abelya xəstəliyə çarə tapdığına, kralın sağaldığına elə sevindi ki, ilk öpüşünü kralın dodağına qondurdu.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.09.2024)

 

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı bu gün sizlərə Ülviyyə Qəhrəmanın şeirlərini təqdim edəcək.

 

 

PAYIZ, SƏNDƏN BİR RİCAM VAR

 

Payız, səndən bir ricam var, çox tələsmə...  

Qoy geciksin boranlı qar!

Vətənimin yad əllərdə hələ əsir torpaqları,

Döyüşlərdə əsgəri var, Tanrı olsun onlara yar!

                                                                  

Sən həlim ol, asta tərpən,

Leysan olub yağma birdən,

Bir az bəslə buludları ətəyində,

Üşüməsin əsgərimin əli silah tətiyində!

 

Xəsislik et, gözəl payız,

Torpağıma su qatanda...

Yüngül olsun əsgərimin çəkmələri

Zirvələrə can atanda!

 

Dumanını ahəstə çək, naxışları nəmli payız,

Vətənimin nər həsrətli dağlarına,

Hərarətin qüvvət versin

Alnı açıq zirvələrə bayraq sancan igidlərin qollarına!

 

Payız, səndən son ricam var,

Gözü yolda olanlara,

İgidlərdən xoş xəbərlər gətir nübar.

Qoy bu payız müjdə versin mərd xalqıma

Qələbədən, zəfərdən bar!

                     

 

VƏTƏN

 

Cavidlərin gülüşündə,..

Elvinlərin baxışında,..

Yatan Vətən!

Qətrə-qətrə torpağına

Damla-damla şəhid qanı

Hopan Vətən!

                                

Qəlpə-qəlpə  yaralanan,

Hissə-hissə sarıqlanan,

Zərrə-zərrə bütövlənən,

Kafirlərin caynağından

Sıyrıq-sıyıq qopan Vətən!

 

Xudayarlar  avazında

dastanlara dönən Vətən!

Elçinlərin,.. nəfəsində

Kəsik-kəsik gülən Vətən!

 

Əhvalına yarı sevinc,

yarı kədər qatan Vətən!

Dəlik-dəlik ürəyində

30 illik arzusuna çatan

Vətən!

                                       

 

... ŞƏKİLLƏR                                            

 

Soyuq bir qış gecəsi...

Açılmaz sabah kimi,

Bir balanın çöhrəsi

Dikilir şəkildəki qayğılı baxışlara,

Düyünlənmiş qaşlara,..

Dolaşır çox fikirlər,..

Son təsəlli şəkillər...    

                  

İslanır çərçivəsi ananın baxışında,

Tumarlanır şüşəsi əlinin qırışında...

Kədər havasında, dərd yağışında,

Həsrətlə yuyunub, qəmlə quryub,

Ata fəryadını duyan şəkillər,

Danışan şəkillər, dinən şəkillər.

                                   

Tənha səssiz gecələrdə

Ürəklərin üstə qonan,

Öpüləndə göz yaşları

Çatlaq dodaqlara dolan,

Gözlərdə sevgisi, üzdə gülüşü,

Buz kimi soyuyub solan şəkillər,

İsti qucaqlarda donan şəkillər.

                         

Səssizcə bizdən danışan...

Gah küsüb, gah da barışan...

Yalan üzlərdə sayrışan,

Saxta Vətən “sevgi”sinə

Daşlardan qəzəblə baxan şəkillər,

Vüqarlı şəkillər, təmiz şəkillər,

Oxşanan şəkillər, əziz şəkillər.

 

 

BU QAR SƏNƏ BƏNZƏYİR...

 

Bu qar sənə bənzəyir –

Baxsam, parlaq,

Ağappaq, təmiz ...

Gözlərimi qamaşdırıb

Büllurunu yandıracaq.

Yumsam gözlərimi,

bəbəklərimdə

kölgən qalacaq.

 

Bu qar sənə bənzəyir –

Tənha, kimsəsiz...

Toxunsam, yumşaq,

Barmaq uclarımda əriyib                                      

Ovuclarımdan axacaq.                                      

Öpsəm isti dodağımı,                                      

Soyuqluğu donduracaq.                                      

 

Bu qar sənə bənzəyir –                                      

Cığırsız, izsiz...                                      

Bir addım atsam,                                      

Dərin bir çökək                                      

Varlığında iz qoyacaq.                                       

Qalsam, ruhum soyuyacaq,                                      

Getsən, yerimi yad bir ləpir dolduracaq!

 

                                      

PAYIZ QADIN

               

Ruhu bahar, cismi

Payız fəsli qadın.                                   

Özü tənha, ətrafı                                  

Hər kəsli qadın.                                  

Gündüz günəş, gecələrə                                  

Sazaq qadın                                  

Bir az isti, bir az soyuq                                   

Yasaq qadın                                  

Xəbərin var?                                  

Hər gün ömür ağacından                                  

Qızıl sarı yarpaq düşür...                                  

Ürək qızıl, əlləri bərk                                  

Dəmir qadın,                                  

Tənhalığa hənir qadın,                                   

Qəlbi kövrək, gözü nəmli                                  

Naxış  qadın,                                   

Kəlmələri susuz qəlbə                                  

Yağış qadın,

Xəbərin var?                                  

Hər gün bir ağ çiçək                                  

açır saçlarında...                                  

Hər çiçəyin öz dərdi var,                                  

Xəbərin var?                                  

 

         

*QIŞ MƏKTUBU*

   

Salam,                                     

Yaz həvəsli,                                    

Yay diləyiylə                                     

Payız həyatıma qış gətirənim!                                    

Darıxmır ürəyin                                    

Baxıb çardaqdakı cüt  göyərçinə?                                    

Üşümür əllərin  öz əllərində?                                     

Dikilmir baxışlar                                    

Ağ tavanında                                    

Su damıb saldığı böyük ləkəyə?                                    

Bu gün də arzunu küləyə söylə,                                     

Külək pıçıldasın qar dənəsinə,                                    

Uçsun boz şəhərin səmalarında,                                    

Axtarsın mən olan ünvanı tapsın,                                    

Toxunsun evimin pəncərəsinə,                                    

Əriyən dənəsi arzunu yazsın!..

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.09.2024)                                   

                                   

 

             

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Allahverdi Eminovun “Anton Çexovla İsaak Levitanın ruhi yaxınlığı” məqaləsi təqdim edilir. 

 

 

Dünya korifeyləri silsiləsindən 

 

İsaak Levitan (1861-1900) Anton Çexovdan (1860-1904) beş il az yaşamışdır. Hər ikisi ədəbiyyatda və rəssamlıqda şedevr əsərlər qoyub getmişlər. "Sokolnikdə payız", "Yağışdan sonra", "Əbədi dinclik" tablolarını kətana köçürmüş, "Çinovnikin ölümü", "Buqələmun", "Yoğun və Nazik" hekayələrini yazmışdır. İ.Levitan rus təbiətini, onun mənzərələrini, meşələrini təsvir etmişdir. A.Çexov rus xarakterinin "böyüklər" qarşısında "kiçikliyi"ni, polis nəzarətçisinin simvolik obrazını: vəziyyətdən asılı olaraq hər an simasını dəyişməsini, Yoğunun amiranə çığırtısından sonra Naziyin yaltaqlığını və girməyi bacardığını rəmziləşdirmişdir.

Levitan rəsmlərində çalışırdı hər otun, yarpağın, açıq havanın şəffaflığını gözə çarpdırsın, təbiətin predmetlərinin qoxusunu, rəngini, istisini hiss etdirsin, bununla əsərlərinə füsunkar incəlik versin.

Çexovun ağalıq və tabelik ideyaları fonunda insan varlığında qaliblər və məğlubların mövcudluğu inkarolunmazlığını, sosial mühitin eybəcərliyinə qarşı mübarizəni qələmilə aparırdı. Əxlaq və adətlər barədə sadəliklə, səmimiyyətlə danışırdı. Anton Çexovla İsaak Levitan arasında dostluğu və səmimiyyəti yaradan birincisi, yaradıcılıq psixologiyasının üst-üstə düşməsiydi. İkincisi, eyni mənəvi və sosial ab-havanın hər ikisinə təsir qüvvəsiydi. Üçüncüsü, hər iki sənətkarın səhhətində yaranan problemdi.

Anton Çexov xaricə getməzdən qabaq Peterburqa gəlir, rəssamların sərgisinə baxır, sərgi xoşuna gəlir, İ.Levitanın əsərlərini xüsusilə bəyənir. Aldığı təəssüratla bağlı bacısına yazmışdı ki, Levitan gözəl ilhamının ad gününü bayram edir, əsəri gurultu qoparıb. A.Çexov Parisdə də sərgiyə tamaşa edir və müqayisə aparır, üstünlüyü rus rəssamlarına verir. Levitanı yenidən xatırlayır: "Buradakı mənzərə şəkli çəkən rəssamlarla müqayisədə Levitan kraldır" - yazmışdır.

Bu işlər Anton Çexovun ən şöhrətli illəri idi və o, dramaturq olaraq həm aktrisaların, həm də xanımların sevgi mərkəzinə düşmüşdü, bacısı Mariya Pavlovnanın rəfiqələri Anton Çexovla yaxından maraqlanırdılar. Məsələn, Lika Mizinova bu qəbildən idi. Çexov sevgisində bir növ qapalı idi, intim şəxsi həyatı qapalı çevrədə fırlanırdı. Qadınların ondan xoşu gəlirdi. Nemiroviç - Danqenko bildirirdi ki, kişi istedaddan savayı məftun etməyi bacarmalıdır. Yazıçı Bunin deyirdi ki, Çexov qadın qəlbini çox gözəl bilir, qadın incəliyini həssaslıqla duyur, xəyalında yaratdığı obrazlar arasında məftunedici surətlər də vardı, çoxu onu sevmişdi, qadınlarla danışmağı, onları riqqətə gətirməyi, ruhən onlarla yaxın olmağı Çexov kimi bacaran tək-tük ola bilər.

Lidiya Mizinova rus dili müəlliməsiydi, Rjensk gimnaziyasını bitirmişdi. T.L.Şepkina - Kupernik yazırdı ki, Lika adlandırılan Lidiya Mizinova qeyri-adi dərəcədə gözəldi, onun qızılı rəngdə buruq-buruq saçları, zil qara qaşları, boz gözləri, son dərəcədə incəliyi, dillə təsvir edilə bilməyən zərifliyi, lətafəti, əzilib-büzülməsi, sadəliyi onu daha cazibədar edirdi. Çexov Likanın səmimi və dərin məhəbbətinə cavab vermək üçün özündə hissi qüvvə və qəlb genişliyi tapmışdı. Çexovla Mizinova 1891-ci ildən bir-biri ilə yazışmağa başladılar. Bu məktublarda kədər motivləri yox deyildi. Likanın obrazı həmişə müxtəlif rənglərlə bərq vururdu, qeyri-adi sabit idi. Qızın xarakterindəki aydın olmayan cizgilərin özündə Çexova son dərəcə yad görünən nəsə vardı. Görünür, bu da onların sonrakı münasibətlərini əvvəlcədən müəyyən etmişdi.

L.Mizinova Levitanla, Çexov qardaşları ilə bir vaxtda tanış olmuşdu və Levitanı həvəskar rəssam Sofya Kuvşinnikovanın salonunda görürdü. Sofya ərliydi və gözəldi, cəzbediciydi, elə də cavan deyildi, Levitanla bağlılığı coşğun davam edirdi.

Lika Mizinova Çexovu yarızarafat, yarıciddi qızışdırırdı. O, 1891-ci il 13 yanvar tarixli məktubunda onu Çexovgildən evlərinə ötürən Levitan olduğunu xəbər verərək yazırdı ki, bilirsinizmi, əgər Levitan heç olmazsa, bir az sizə oxşasaydı, mən onu şam yeməyinə çağırardım. Tədqiqatçı Leonid Qrossman bu əhvalatı belə yozur ki, Likanın bu hərəkəti Çexovun soyuqqanlılığını yaradan arzusundan irəli gəlir: "Bu qısqanclıq hissini oyatmaq üçün adi manevr idi". Levitanın Lika üçün əsl qəhrəman olduğunu etiraf edir, çünki o, məşhurluqla comərdliyi sevirdi. Qızın Levitana heç bir meyli yox idi, çünki onun qəlbi artıq başqasına məxsus idi. Anton Çexov Likaya məktublarının birində (17 martda) yazırdı: "Gözəl, məlahətli Lika! Çərkəs Levitana meyil salıb sizə iyunun 1-də bizə gəlməyiniz barədə qardaşım İvana verdiyiniz sözü tamam unutmusuz və bacımın da məktubuna heç cavab vermirsiniz. Mən özüm də sizə Moskvaya yazıb evimizə dəvət etmişəm, lakin mənim də məktubum cavabsız qaldı".

A.Çexov Mizinovanın qaldığı yeri bilirdi. İyunun əvvəllərində o, xalalarının Tver malikanəsində məskən salmışdı. Burada onu Levitan gözləyirdi. O, buraya vəfalı dostu Kuvşinnikova ilə birlikdə köçmüşdü. Çexov bunu Levitandan öyrənmişdi. Mayın sonlarında Levitan ona xəbər verirdi ki, bu məktubu sənə dünyanın elə gözəl guşəsindən yazıram - burada havadan tutmuş, bağışla, ulu Tanrı, cücüyədək, hər şeydə ilahi Lika duyulur. Hələlik, burada Lika yoxdur, lakin gələsidir, çünki o, sənin kimi sarışını yox, məni, qarayanız vulkanı sevir, mən harada olacağamsa, Lika da ora gələcək. bunları sənə oxumaq ağırdır, amma həqiqəti sevdiyimdən bunu gizlədə bilmədim...

Levitan boş dayanmırdı, yorulanda dostunun hekayələrini oxuyurdu, o cümlədən, "Xoşbəxtlik" hekayəsini heyranlıqla oxumuşdu, yazırdı: "Mən dünən həmin hekayəni Sofya Petrovnaya və Likaya ucadan oxudum, vəcdə gəlirəm, əsl comərdlik buna deyərlər".

Anton Çexov hadisələrin inkişafından məlumatlı idi və məktubunda xatırlatmağı nəzərindən qaçırmadı. O, Likaya yazmışdı: "Levitanın ayağına yazılıb, xahiş edin ki, o, hər məktubunda sizin barədə yazmasın. Əvvələn, bu, onun tərəfindən yaxşı deyil, ikincisi, Levitanın xoşbəxtliyi ilə mənim heç bir işim yoxdur: salamat qalın, xoşbəxt olun, bizi də unutmayın, hər şey yaxşı olacaq". Çexov sonra ürəyə vurulmuş ox şəklində imza çəkmişdir.

Anton Çexov rəssam dostunun istedadının vurğunu idi, onun zəif cəhətlərinə də yaxşı bələddi. Bir dəfə Babkinoda Levitan gözlənilmədən Mariya Pavlovnanın qarşısında diz çöküb, ona öz məhəbbətini ehtirasla bildirəndə qız çaşbaş qalmış, təzə xəbəri qardaşına demək üçün qaça-qaça onun yanına gəlmişdi. Mariya Pavlovnanın xatirələrinə görə, Çexov ona demiş ki, sən, əlbəttə, istəyirsənsə, ərə gedə bilərsən, amma yadında saxla ki, ona yaşı Balzakın zövqünə olan qadınlar lazımdır, sənin kimilər yox.

Mariya Pavlovna yazır ki, utandım qardaşıma deyəm ki, "yaşı Balzakın zövqünə olan qadınlar"ın nə demək olduğunu bilmirəm, mahiyyətcə də Anton Pavloviçin ifadəsinin mənasını başa düşməmişdim, amma hiss eləmişdim ki, o, mənə nədənsə ehtiyatlı olmağı söyləyir. Və bu, Mariya Pavlovna üçün kifayət idi...

Anton Çexov unutmurdu ki, Likadan yaşca xeyli böyükdür, ona görə də qıza rəhmi gəlirdi: hər bir yaşlı adam cavanlıq və təcrübəsizlik üzündən nöqsanları görəndə labüd olaraq həmin hissi keçirir. Görünür, "hərdəmxəyal" hekayəsini yazanda məhz həmin mürəkkəb hisslər onu bürümüşdür.

Anton Çexov hekayənin mövzusunu qırx yaşlı Kuvşinnikovanın həyatından götürmüşdü. Amma onun ərinin Dımov obrazı ilə heç bir bağlılığı yox idi, əri isə heç bir istedadı olmayan, adi polis həkimi idi.

Hekayənin digər obrazı - Ryabovski Levitana yalnız rəssam olmasıyla bənzəyir, hər halda Levitan da, Kuvşinnikova da özlərini "tanımışdılar". Kuvşinnikovanın salonu hekayədə təsvir edilən salona bənzəyirdi. Yazıçı, görünür, bunun xüsusilə qeydinə qalıb, çünki həmin salonun nişanələri kifayət qədər dəqiq verilmişdir, digər oxşarlığı da vardır: bu, ər-arvad Kuvşinnikovlar, Levitan və Mizinova arasında yaşanan münasibətlərin mənəvi mahiyyətinin oxşarlığıydı.

1891-ci ilin payızı Levitanla Likanın qısa eşq macərasının yüksək zirvəsiydi. Bu aylarda rəssam Likanın xalalarının malikanəsində yaşayırdı. Məhz bu vaxtlarda dahi rəssam "Burulcan", Panaridinin portretini və digər etüdlərini çəkdi. Leonid Qrossman yazırdı ki, Levitanın Tverdə çəkdiyi bu gözəl əsərlər onun alagöz, qızılsaç qıza olan aludəçiliyilə bağlı idi. Levitan "Payız" tablosunu 1892-ci ildə Likaya hədiyyə etmişdi.

Qeyd edək ki, Kuvşinnikova Levitandan on üç yaş böyük idi, əlbəttə, rəssamın xüsusiyyətlərinə yaxşı bələddi. Sofya Petrovna özünə sığal verməyi sevirdi, cavan qızlarla rəqabətdən belə çəkinmirdi, üstəlik, Levitan - Kuvşinnikova əhvalatı "hərdəmxəyal"ın süjetində yer almışdı. Bu hekayə iflasa uğrayan gənc, yelbeyin, zəif iradəli qadının əhvalatı kimi qələmə alınmışdı. Xəyali həyatın burulğanı onu ucuz maraq və hisslər aləminə çəkmişdi, yalnız əsərin sonunda bu qadın görür ki, əsl sərvəti bərbəzəyə dəyişmişdir. Kuvşinnikovaya gəldikdə, o, iradəli məqsədinə son dərəcə can atan qadındı və özünə lazım olduğunu gözəl anlayır, istədiyinə nail olmağı bacarırdı.

Hekayənin iyirmi yaşlı qəhrəmanı timsalında Sofya Petrovna özünü tanımışdı. Bir sözlə, Anton Çexovu bu kədərli mövzuya sövq edən isə Lika Mizinova idi...

Lika Melixova Levitanla gəlmişdi, onlarla birlikdə oyanmışdı, qıza məftunluğunu Çexovdan gizlətmirdi və yazırdı ki, Likaya vurulmuşam, amma faydası yoxdur. Bu sözlər onların mütəmadi görüşməsi və Çexovgilə gəlmələri ilə uyuşmurdu.

İ.levitanın baxışları ziddiyyətliydi. Mujiklərin "ağır zəncirlə" bağlandıqlarını, çətin zəhmətə qatlaşdıqlarını görən rəssam düşünürdü ki, mövcud şəraitdə savadlılıq yalnız köləliyə xidmət edir. Belə ki, Levitanın maksimalizmi (ifratçılığı) buradan irəli gəlirdi, insan üçün hər şey yerli-yerində olmalıdır. Çexov isə belə düşünmürdü: "Avam kütlənin maariflənməsini süründürməçiliyə salmaq son dərəcə miskinlik deməkdir". Buna baxmayaraq yazıçı ən məhrəm, gizli fikirlərini rəssama etibar edirdi.

Çexov "Baharda" hekayəsini yazdı. Hekayə qəhrəmanının qəlbindən qopan ifrat nəticələr onun təbiətini müəyyən etmir. Qəhrəman işləmək istəmədiyini və işləməyəcəyini söyləsə də, işləyir, insanların, təbiətin gözəlliyi onun qarşısında açılır: hər bir adamın mənəvi fəaliyyəti sahəsində vəzifəsi daim həqiqətdən və həyatın mənasını axtarmaqdan ibarətdir.

A.Çexovun təsdiq edilən idealı həqiqətlə gözəlliyin sıx birləşməsidir, onun qız qəhrəmanları gözəldir. Bunu Levitan bacılarla ilk görüşdəcə qeyd edir. Məsələn, hekayənin ("Baharda") qəhrəmanı Lidiyanın xüsusiyyətlərində digər keyfiyyətlər də görür. Yazıçı deyir: "Bacılardan böyüyü incə, əsmər bənizli, son dərəcə qəşəng idi. Gur şabalıdı saçları, balaca, incə ağzı və ciddi görkəmi vardı. Mənə ötəri nəzər yetirdi". Daha sonra oxuyuruq: "O, gözəldir, lakin onun gözəlliyində laqeydlik, soyuqluq var. Bu gözəllik insanpərvərliyə yabançıdır, bu cəhət xalqın vəziyyəti barədə söhbət gedəndə, öz yaxın adamından söz düşəndə daha aydın görünür".

Anton Çexov 1895-ci ilin yayını Melixovada keçirdi. Kəndlilərlə ünsiyyəti möhkəmləndi: "Kəndə getmişdim, qarasaqqal mujiklər qabağıma çıxırdı, arvadlar məni dərviş kimi gülərüz və mehribanlıqla qarşılayırlar. Tarlada torağaylar oxuyur, meşədə isə qaratoyuqlar çığırışırlar. Günlər isə isti və şən keçir. - Təəssüratını belə ifadə edir.

İsaak Levitan artıq qocalmağa doğru getdiyini başa düşürdü, payız mövzusuna daha çox meyil göstərirdi. O, "Böyük su", "Mart" tablolarını çəkdisə, "İlk bahar" rəsminin önündə dayanıb diz çökdü, bütün olub-keçənlər göz qabağında canlandı. "İlk bahar"da dərin çay yumşaq qarla örtülərək, yarpaqların arasında lal dayanmışdır. Payız rəssamın xəyalında dolaşır, təbiət tünd rəngə boyanır, meşələr yağışın intizarındadır.

İ.Levitan dostu A.Çexovun Yaltada yaşadığını eşitmişdi, görüşmək həsrətini yaşayırdı.

A.Çexov həyatı daha dərindən dərk edir, səhhətindən nigaran idi. O, duyurdu ki, məhəbbətlə, yalnız həqiqətlə, qəhrəmanları vətəndaşlıq səyilə ahəngdar birləşəndə həyat gözəl olur. Yalnız bu hallarda insan ucalır. Bu, mühüm bədii kəşf idi, yazıçı tərəfindən, insanın xoşbəxtliyi probleminin dərk edilməsiydi. Ömür bu arzunu ödəyəcəkdimi?

Anton Çexov nəhayət, sevgisini tapa bilmişdi, Olqa Leonardovna ilə görüşdü Yaltada. Qadın qəlbində duydu ki, onlar ürəklərindən keçənləri bir-birinə hələ açmamışlar. Amma o, Olqanı düşünürdü. Olqa, axı, onu sevirdi, elə indiki vəziyyətində. Anton Çexov çətinliklə əldə etdiyi xoşbəxtlikdən üz döndərmək fikrində deyildi, bu xoşbəxtliyin ləzzətini duya bilmişdi. Olqa Knişner həyatını yazıçıyla birləşdirmək qərarını vermişdi və yazırdı: "İnandırım ki, həyat gözəl ola bilər və olmalıdır, ayrılıqla əlaqədar kədərimizə baxmayaraq, həyatımız gözəl idi, axı ayrılıqlar şən görüşlərlə sona yetirdi". Olqa Leonardovna, hətta ərinin dəfnindən sonra onunla söhbətini davam etdirir, məktub - gündəliyində (19 avqust, 1904) oxuyuruq: "İndi sənə yazdığım özümə qəribə gəlir, amma mən belə istəyirəm, son dərəcə istəyirəm, sənə yazdığım zaman mənə elə gəlir sağsan və haradasa məktubu gözləyirsən"...

Anton Çexov gələcəyə inamlı idi, mücərrəd deyildi, o, iztirablar çəkmişdi, bu iztirablar həqiqətin özü idi, şəxsi həyatının mənasını təşkil edirdi. Bu vaxtlar yazıçını tanıyanlar bu hissi sezmişdilər. Yazıçı A.İ.Kuprin yazmışdı: "Gələcək həyatın gözəlliyi haqqında son əsərlərində incə, hüznlü və ləyaqətli surətdə əks etdirilmiş bu fikir həm də onun həyatda ən səmimi, ən əziz fikirlərindən biri idi. Səhərlər, tək, sakitcə hələ üstü şehli qızılgüllərini kəsəndə, yaxud küləyin zədələdiyi cavan budaqlara diqqətlə baxanda, yəqin ki, tez-tez bəşəriyyətin gələcək xoşbəxtliyi haqqında düşünürdü".

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.09.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət” 

 

1.

Bizdə fransızlara ən çox sağlam həyat tərzini sevənlər nifrət edirlər. Napolen tortu və Napoleon konyakı onların gözlərinin düşmənidir.

 

2.

“Kim, nə, harada” oyunu hazırda öz aktuallığını itirib və “heç kim, heç nə, heç yerdə” adını alıb.

 

3.

Bir dəfə Dərdayıl yolu keçmək istəyir, amma işıqforun qarşısında durub növbələşən qırmızı və yaşıl işıqlara göz qoyaraq yerindən tərpənmir. 

Kənardan bunu görən bir tanışı yaxınlaşıb deyir:

-Dərdayıl, sən neynəmək istəyirsən ki?

Dərdayıl köks ötürüb deyir:

-Nəsə mən bu svetafora daverit eləyə bilmirəm eyy. 

 

4.

Pessimist adam odur ki, “hər şey yaxşıdır” sözündən sonra “ancaq” sözünü gözləyir. 

 

5.

Avtobusda. 

Bir qadın üzbəüz oturub saqqız çeynəyən kişiyə deyir:

-Ayıb olsun sənə, ailəli qadına bu nə təklifdir edirsən? Ərim bilirsən bilsə səni neyniyər?

Sonra yanındakı qadına deyir:

 -Mən karam, amma dodaqlarının tərpənməsindən başa düşdüm ki, oğraş mənə pis gözlə baxır. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.09.2024)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Yaşlı babanın qucağında bir azyaşlı uşaq vardı, uşağı üç rəngli, ay ulduzlu bayrağımızla bürümüşdülər.

Baba üzünü qucağındakı uşağın köksünə sıxıb göz yaşı tökür, babasının ağladığını görən məsum balaca da ona qoşulub məhzun bir şəkildə dodaqlarını büzüb, gözlərini qıyaraq olduqca içdən ağlamsınırdı.

O, kiçik qəlbi və ağlı ilə sanki hər şeyi duyur, hər şeyi anlayırdı. 

Yer üzündə kiçik bir qiyamət qopurdu.

Bəli, məzh qiyamət...

Çünki həyata qədəmlərini yenicə qoymuş bir körpənin ən güvəndiyi insanlar onun valideynləri, ən doğmaları olur. Bir uşaq özünü ailəsinin yanında daim güvəndə və əmniyyətdə hiss edir. Çünki atası, əmisi, babası onun gözündə dünyanın ən güclü, ən qüvvətli insaları, hətta qəhrəmanlara tay olur. O, hər zaman fikirləşir  ki, əgər onlar onun yanındadırlarsa demək kimsə ona bir zərər yetirə bilməz. 

İndi düşünün ki, o, balaca körpə bir gün heç vaxt uçmaz bir dağ sandığı babasını gücsüz və aciz bir şəkildə hönkür-hönkür ağlayıb göz yaşları tökərkən, çiynini oğul tabutunun altına verib, kədərdən büzüşüb sanki balacalaşarkən görür.

Arxa-dayağı, qəhrəmanı saydığı atasını taxta bir qabın içində ağ parçaya bükülmüş, huşsuz, uzanqılı halda çiynlərdə, başqa əmilərin çiynlərində gedərkən görür.

Bir uşaq üçün ən güvəndiklərinin, ən güclü, qəhraman zənn etdiklərinin göz yaşına qərq olduğunu, kədərdən balacalaşdığını, nəyinsə, hanslsa bir qüvvənin qarşıslnda aciz və gücsüz olduğunu  görməkdən daha ağır nə ola bilər ki?

O, yaxşı bilir atasının bir də heç vaxt geri dönməyəcəyini, o, yaxşı bilir dağa bənzəyən şux yerişli babasının süzülüb, taqətdən düşüb bir daha əvvəlki olmayacağını..

Bizə isə sadəcə kənardan bu kiçik qiyaməti seyr edib kədərlənərək Allah rəhmət eləsin demək qalır... 

Bəli... Allah cəmi şəhidlərimizə rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.09.2024)