Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Dünya hərb tarixində analoqu olmayan bir əməliyyat hesab etmək olar Xocavənd əməliyyatının. 1-ci Qarabağ müharibəsinə təsadüf edən Xocavənd əməliyyatının bir neçə gün öncə 28-ci ildönümünü qeyd etdik. 

1997-ci il aprel ayının 7-də 8 nəfərdən ibarət Xüsusi Təyinatlı Dəstənin kəşfiyyatçıları döyüş tapşırığını uğurla yerinə yetirib geri qayıdarkən düşmən mühasirəsiylə üz-üzə qalır. 

3 gün qeyri-bərabər döyüşdə igid kəşfiyyatçılarımız qarşı tərəfin xeyli silah sursatını, texnikalarını məhv edib və əsir düşməmək üçün son qumbaraları ilə özlərini partladaraq şəhid olurlar.    

Düşmən gülləsindən ağır yaralanan çavuş Aqil Əhmədov əsir götürülür. 1 il 11 aylıq əsir həyatından sonra Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin xətti ilə vətənə dönür.

Aqil deyir ki, düşmən bizim şəhid olmuş kəşfiyyatçıları düzərək, onlara hərbi salam verdilər, öz əsgərlərinə bizim şəhidlərimizi nümunə göstərdilər. 

Yeddi şəhidimiz Azərbaycana qaytarıldıqdan sonra, “Azərbaycan Bayrağı” ordeni ilə təltif olunub:

1. Leytenant Elxan Ataxan oğlu Ağayev

2. Leytenant Vüqar Rzaxan oğlu Yarəhmədov

3. Çavuş Dinar İbrahim oğlu Mustafayev

4. Çavuş Anar Üzeyir oğlu Rzayev

5. Çavuş Aqşin Əli oğlu Həsənov

6. Çavuş Nizami Səfi oğlu Ələkbərov

7. Çavuş Fariz Şəmil oğlu Cavadov

Əlbəttə ki, heç bir qəhrəmanlıq unudula bilməz. Allah bütün şəhidlərimizə rəhmət eləsin

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.04.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mirzə Ələkbər Sabir (1862–1911) Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük satirik şairlərindən biridir. O, XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində cəmiyyətin siyasi və sosial vəziyyətini tənqid edən əsərlər yaratmışdır. Sabir sadə xalqın dilindən, yəni adi danışıq dilindən istifadə edərək, dövrünün ən böyük ictimai problemlərini və çatışmazlıqlarını şeirlərində sərt şəkildə tənqid etmişdir.

Sabir, indiki Şamaxı şəhərində doğulmuşdur.

Təhsilini uşaqlıqdan başladıqdan sonra, Bakıya gedərək burada mədrəsədə və sonra məktəbdə təhsil almışdır. Sabirin yaradıcılığının əsas məqsədi dövrünün sosial ədalətsizliyini, cahilliyini, siyasi azadlığın olmamasını və insan hüquqlarının pozulmasını ortaya qoymaq idi. Şair zəngin dillə, ustalıqla yazdığı əsərləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatında mühüm izlər qoymuşdur.

Əsərlərində tez-tez satira və ironiya metodlarından istifadə etmiş, xüsusilə xalqın ürgah olduğu zülm, təhsil səviyyəsinin aşağı olması, dinin yanlış başa düşülməsi, qadın hüquqları və azadlıqlarının tapdanması kimi mövzuları gündəmə gətirmişdir. Sabir, həmçinin bir çox əsərlərində sosial ədalət və mədəniyyət ideyalarını irəli sürərək, cəmiyyəti maarifləndirmək məqsədi güdmüşdür.

Onun ən məşhur əsəri "Hophopnamə" külliyyatına daxil olan satiralarıdır. Bu əsərlər, Sabirin dönəminin sosial və mədəni problemlərini satirik şəkildə təqdim etdiyi əsərlərindən biridir. "Hophopnamə" Sabirin təkrarlanan "hophop" obrazı ilə cəmiyyətdəki cahilliyi, yanlış inançları və tərəddüdləri əks etdirən şeirlərdir.

Sabir, eyni zamanda maarifçi, "Böyük mədəniyyətin və sosial dəyişikliklərin tərəfdarı" kimi tanınır. O, həmçinin "təmiz" bir şəkildə istədiyi düzəlişlər etməyə çalışaraq, bəzən “bütün dünyanın başını fırlatmaq” istəyini dilə gətirmişdir.

“Hophopnamə”dən təhlil

İndi isə gəlin, Sabirin məşhur "Hophopnamə"sindən bir hissəni təhlil edək. Şairin sosial ədalət və cəmiyyətin qarışıq təbəqələrinin vəziyyətini necə sərt şəkildə ortaya qoyduğunu görəcəyik.

1. “Hophopnamə” və oradakı satiraların konteksti: Sabir, bu külliyyat vasitəsilə, sadə xalqın, eləcə də aydın təbəqəsinin hökümət və din mövqeyindəki bəzi insanlar tərəfindən necə yanlış yönləndirildiyini tənqid edir. Onun satirik üslubu həm kəskin, həm də ağıllı şəkildə cəmiyyətin qüsurlarını işıqlandırır.

2. Cəmiyyətin təhsil haqqında görüşləri: Sabir, öz dövründəki təhsil sistemini ciddi şəkildə tənqid edirdi. O, qızların oxumasına qarşı olan cəmiyyətin mühafizəkar baxışlarını təhqir edirdi. Sabir, belə bir anlayışın cəmiyyəti geridə buraxan bir tələyə çevrildiyini düşünürdü.

3. Şeirin dilindəki kəskin tənqid: Sabirin şeirlərindəki dil çox zaman qəzəbli və kəskin olur. O, hər bir tənqidi əsaslandırmaqla yanaşı, çox zaman şeirini ironiya və satira ilə bəzəyir. Məsələn, qadınların təhsil almasında hansısa zərurəti göstərmək yerinə, onları yalnız "ev işləri ilə məhdudlaşdırmaq şeirində sərt şəkildə satirik şəkildə qınanır.

Gəlin indi birlikdə Mirzə Ələkbər Sabirin bu bəhri-təvilinə göz ataq.

Ey fələk, zülmün əyandır, bu necə dövri-zəmandır ki, işim ahu fəğandır, məni yandırma amandır, gözümün əşki rəvandır, ürəyim dopdolu qandır, hamı qəmdən bu yamandır ki, neçə əhli-qələmlər, buraxıb canıma qəmlər, qarışıb dərd bəhəmlər, ürəyim indi vərəmlər…

Sabirin burada fələkdən (taleyin simvolu) şikayət etməsi, həm onun şəxsi yaşadığı sıxıntılardan, həm də ümumiyyətlə cəmiyyətin ədalətsizliyindən narazılığını ifadə edir. "Fələk" sözünün zülm və ağrı ilə bağlı istifadəsi, dövrünün sosial və iqtisadi çətinliklərini vurğulamaq məqsədi daşıyır. Sabir, bu dövrün çətinliklərində insanları bəzən öz başına gələnlərə də şikayət edərək daha ümumi bir üzülmə vəziyyəti yaradır. Həmçinin, burada bəhs edilən "əhl-i qələm" (yazıçılar və fikir adamları) sanki Sabirə dəstək verməyərək əslində onun işini daha da çətinləşdirir. Beləliklə, Sabir müstəqil fikirlərini sərbəst şəkildə ifadə edənlərə qarşı cəmiyyətin mənfi münasibətini tənqid edir.

Qazetə, jurnala bu küfrişiyəmlər necə cürətlə rəqəmlər yazılıb, islamə sitəmlər eləyirlər ki, gərək aləmi-islamdə, hər ölkədə, hər şəhrdə, dinarü dirəmlər saçılıb, məktəbi-nisvan açılıb, qız balalar məktəbə hazır olalar, elmdə mahir olalar, fəzldə bahir olalar…

Sabir burada müasir dövrün cəmiyyətini və idarəetmə üsullarını sərt şəkildə tənqid edir. O, dövründəki mətbuatın (qazetə, jurnal) heç də doğru işlər görmədiyini, əksinə, "küfrişiyə" və yanlış fikirlər yayımladığını vurğulayır. "İslamə sitəmlər" ifadəsi ilə Sabir, mətbuatın və ümumiyyətlə dövrün rəhbərlərinin dini dəyərləri pozduqlarını qeyd edir. Sabir, qızların təhsilinə olan əhəmiyyəti burada bir daha bəyan edir: "məktəbi-nisvan" (qız məktəbi), cəmiyyətin inkişafı üçün təhsilin vacibliyini işarə edir. Bu, yalnız qadın təhsili ilə bağlı olan deyil, həm də bütün təhsilin hər bir insan üçün vacib olduğu mesajını verir. Bu hissədə Sabir, mətbuatın bu cür məsələlərə laqeyd yanaşmasını və əksinə, cəmiyyətin inkişafı üçün hərtərəfli maarifləndirmənin vacibliyini vurğulayır.

Başdan-ayağə geyələr don, gedələr məktəbə on-on, dutalar şiveyi-bidət, oxuyub nəhvlə hikmət, alalar dərsi-təbabət, bilələr cümlə kitabət, edələr yazmağa adət, itə ismət, bata iffət…

Sabir burada dövründəki bəzi insanları sərt şəkildə tənqid edir. "Başdan-ayağə geyələr don" və "gedələr məktəbə on-on" ifadələri ilə, Sabir müasir dövrün fəlsəfəsinə uyğun, yalnız zahiri görünüşünə və qeyri-səmimi davranışlara önəm verən insanları tənqid edir. Sabir bununla demək istəyir ki, insanlar yalnız formaya deyil, əsl mənaya, təhsilə və ruhən yetişməyə də önəm verməlidirlər. "Şiveyi-bidət" (yeni, düzgün olmayan adətlər) və "nəhvlə hikmət" (səhv düşüncə) ifadələri, o dövrün insanlarını yanlış düşüncələrlə təhsil almalarına qarşı xəbərdarlıqdır.

Aman, ey vah! Ay allah! Bu qövm oldu nə gümrah! Bu nə şiveyi-ikrah! Bu nə zümreyi-bədxah! Salıb aləmə pərxaş, bular lal ola kaş, düşə başlarına daş!

Sabirin burada cəmiyyətin vəziyyətini təsvir etməsi, onun bir növ ümumi məyusluq və məyusiyyətinin təzahürüdür. Sabir, dövründəki insanları "bədxah" (pis niyyətli) və "şiveyi-ikrah" (çox çirkin adətlər) adlandıraraq, onların davranışlarını ciddi şəkildə tənqid edir. O, cəmiyyətin bu şəkildə davam etməsi ilə bağlı narahatlığını bildirir və buna son qoyulmasını istəyir. "Lal ola kaş, düşə başlarına daş!" ifadəsi, Sabirin cəmiyyətin gerilikdən qurtulması üçün daha sərt bir cəza arzuladığını göstərir. Burada Sabir, cəmiyyətin artıq öz yoldan azmış bir halda olduğunu hiss edir və bu vəziyyətdən qurtulmaq üçün daha qərarlı tədbirlər görməyə çağırır.

Qıza lazımdır əgər bilmək: o da ev işi, paltar tikişi, köhnə yumaq, yun daramaq, don yamamaq, səhnü səranı süpürüb, kasəni, qabı üfürüb, küftə, kələm dolması, mət halvası, ət bozbaşı, ya lobyalı aş, bir dəxi təndir lavaşı eyləməyindəndir ibarət ki, əgər bunları bilməsə eyb eləməz…

Sabir burada qadınların təhsili məsələsindəki ikili standartları sərt şəkildə tənqid edir. Onun fikrincə, qadınlar yalnız ev işləri və yemək bişirməklə məşğul olmalı və bundan başqa heç bir əhəmiyyətli biliyə sahib olmamalıdırlar. Sabir, cəmiyyətin bu düşüncə tərzini əsarət olaraq görür və qadınların yalnız bu cür "evdar" bacarıqları öyrənmələrinin yanlış olduğunu vurğulayır. O, qadınların təhsilini yalnız ev işləri ilə məhdudlaşdıran yanaşmanı əsassız və ədalətsiz hesab edir.

Ancaq qıza ən lazıməli bir, iki, üç məsələni bilməyidir, bilsə olur əmrə kifayət: biri oldur ki, gəlin getdiyi evdə bacarıb qaynataya, qaynanaya çımxıra bilsin ki, ona söz deməyə bir kimsə də olmaya curət, biri də qaynı ilə sahibi mabeyninə bir hadiseyi-təfriqədir kim, ona dair edə hiylət ki, beş-üç gündə çox ildən qazanılmış bu qədər mehrü məhəbbət ola təbdili-ədavət…

Sabir burada da qadınların ev içindəki rolunu tənqid edir, amma bu dəfə bu tənqidin şiddəti biraz daha fərqli yönə doğru gedir. O, qadınların ev içindəki mədəniyyəti və cəmiyyətin gözləntilərinə uyğun davranışları mənimsəmələrini "vacib" hesab edir. Bu, Sabirin dövründə qadınların cəmiyyət içindəki "kasıb" və "tabu" statuslarına qarşı göstərdiyi müəyyən bir qarışıq hissi təmsil edir. Bu hissə qədər Sabir müasir qadınların təhsil almaq hüququnu müdafiə edir, amma eyni zamanda da ev işlərini düzgün icra etməyin vacibliyini bildirir.

Bu təhlillər Sabirin əsərindəki mürəkkəb sosial və əxlaqi məsələləri daha yaxşı başa düşməyimizə kömək edir. O, həm qadınların təhsilini, həm də cəmiyyətdəki təhsil, ədalət və mədəniyyət məsələlərini dərindən təhlil edir, oxucularına sosial reallıqları sərt şəkildə göstərərək dəyişiklik tələb edir. Sabir öz dövrünün yanlış inam və tənqidlərinə qarşı bir islahat çağırışı edir, həm də hər kəsin öz yerində daha yaxşı olacağına inandığı bir dünya qurulması istiqamətində addımlar atmağın vacibliyini vurğulayır.

Mirzə Ələkbər Sabirin satirası, dövrün çətinliklərini və cəmiyyətin mənfi tendensiyalarını vurğulayarkən, hələ də aktualdır və bizə bu günün mühitində də bir çox məsələləri düşündürür. Onun kəskin dili və dərin düşüncəsi, insanlara yalnız əyləncə deyil, həm də özlərini və cəmiyyətlərini sorğulamağa məcbur edir.

Onun satirası, həm də bizə dərs verir ki, ictimai problemlərə diqqət yetirməliyik, insan hüquqlarını, təhsilin və mədəniyyətin əhəmiyyətini unutmamalıyıq.

Mirzə Ələkbər Sabirin hər zaman müasir cəmiyyətlə qarşı-qarşıya gələn bu fikirləri, hələ də çox aktuallığını qoruyur. Bu səbəbdən onun əsərləri, yalnız tarixə baxan bir pəncərə deyil, həm də bu günümüzə işıq tutan bir mənbədir.

Onun xatirəsini rəhmətlə anmaq bu gün də bizə göstərdiyi dəyərli cəmiyyət dərslərini yadda saxlayıb tətbiq etmək üçün önəmlidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.04.2025)

Ebru Bayramova, Naxçıvan Dövlət Universitetinin Filologiya ixtisası üzrə II kurs tələbəsi, “Gənc Yazarlar və Ədəbiyyatşünaslar” klubunun üzvü. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Cəsurluğun, qəhrəmanlığın, qorxmazlığın qadın, kişisi olmur. Bunun ən yaxşı göstəricilərindən olan əsərlərdən biri də 2015-ci ildə Svetlana Aleksiyeviçə “Nobel” mükafatı qazandıran “Müharibənin qadın olmayan üzü” adlı əsəridir. Svetlana Aleksiyeviç polifonik yazılarına və dövrümüzün iztirab və cəsarət abidəsini yaratdığına görə “Nobel”ə layiq görülüb. O, xırda şeylərin, kiçik hadisələrin böyük yazarıdır. İnsan həyatından çox, insan duyğularına abidə ucaldan yazar…

Tarixdə demək olar ki, ilk dəfə müharibəni bütün çılpaqlığı ilə göz önünə gətirən yazıçı Svetlana Aleksiyeviç olub. Həqiqətən də, onun əsərlərini roman hesab etmək olarmı? Çünki əsərlərində yazıçının öz sözlərindən daha çox, müharibədə iştirak etmiş qadınların danışıqları var. Svetlana Aleksiyeviç sözün yox, səsin yazarıdır.

O, “ Nobel” çıxışında deyir:  

“Flober deyirdi ki, o, qələm adamıdır, mən deyə bilərəm ki, qulaq adamıyam.Küçədə gedəndə qulağıma hansısa sözlər, ifadələr, nidalar dəyəndə həmişə düşünürəm: Bir gör nə qədər roman itib gedir, izi də qalmır. Zamanda. Qaranlıqda.İnsan həyatının bir hissəsi - şifahidir, onu ədəbiyyata qazandırmaq nəsib olmur bizə. Biz onu hələ qiymətləndirmirik, o bizi heyrətləndirmir hələ. Məni məhz o yaxalayıb, əsirinə çevirdi.İnsan danışığını sevirəm... Tək bir insan səsini sevirəm. Bu, mənim ən böyük eşqim və ehtirasımdır.” 

“Mən nə edirəm? Mən gündəlik hissləri, fikirləri, sözləri toplayıram. Öz zəmanəmin həyatını toplayıram. Mənə qəlbin, ruhun tarixi maraqlıdır. Ruhun həyatı. ” 

“Məni kiçik insan maraqlandırır. Kiçik böyük insan, ona görə ki, kiçik insanı iztirabları böyüdür. Kiçik insanın özü mənim kitablarımda öz tarixçəsini danışır, öz tarixçəsilə birgə böyük tarixi də.” 

Və bu da Svetlana Aleksiyeviçin jurnalist olan bir yazar olmasından qaynaqlanır. Əslində, bu əsərin əsas mövzusu müharibə deyil, qadındır. Elə bir qadın ki, düşmən əsgərləri belə inana bilmirdi ki, o, cəsur döyüşçü qadındır. İnana bilmirdilər ki, onları bir qadın öldürüb. “Müharibənin qadın olmayan üzü” əsərində II Dünya müharibəsində iştirak edən, müxtəlif işləri yerinə yetirən və daha sonra müharibənin əsiri olaraq yaşamağa davam edən qadınlardan bəhs edilir. Bəs o qadınlar orada nələr yaşadı? Orada olmaq onlar üçün asan idimi?

Əsəri oxuyan biri olaraq deyirəm ki, əsər insan psixologiyasına ciddi şəkildə təsir edir. Bir də düşünək ki, oradasan, bu hadisələri real şəkildə yaşayırsan, görürsən… Əsərdə müəllif orada iştirak edən qadınların müxtəlif vaxtlarda, yerlərdə, işlərdə yaşadığı hadisələri diqqətə çatdırır. Və bu yaşananlar bir qadın üçün yox, bir insan üçün o qədər dözülməzdir ki… 

Svetlana Aleksiyeviçin Nobel nitqindən bir hissə: Deyə bilmərəm ki, həmişə qatlana bilmişəm, - dəfələrlə olub ki, insandan diksinmişəm və qorxmuşam, heyrət və ikrah duymuşam, eşitdiyimi unutmaq istəmişəm, xəbərsiz olduğum zamanlara dönmək istəmişəm. 

Kitabda qeyd edilən məlumatlar insanın qanını dondurur. Bir ananın öz övladına qıyması, insanın öz yoldaşının ətini yeməsi, insanların doğranması, yandırılması… Bu bir insan üçün necə bir dəhşətdir fikirləşə bilirsiniz? Və burada tək ziyan çəkən insanlar deyil, təbiət, həmin təbiətin incisi olan heyvanlar belə ziyan çəkib…

"Bombardman vaxtı bir keçi də bizə qoşuldu. Bizimlə bir yerdə torpağa uzandı. Yanımızdaca uzandı və başladı çığırmağa. Bombardman başa çatdı, o yenə bizdən ayrılmadı, elə istəyirdi ki, bizimlə bir yerdə olsun. Canlıdır axı, o da canından qorxur. Nə isə... Gedib çıxdıq bir kəndə, qarşımıza çıxan qadına dedik: "Götür bu keçini saxla!" Canını qurtarmaq istəyirdi..."

"Kəndi geri aldıq...Su axtarırıq. Həyətlərdən birinə girəndə gözümüzə quyu sataşdı. Qıraqları taxta ilə hörülmüş quyu idi... Həyətdə güllə ilə vurulmuş ev sahibinin cəsədi qalmışdı... Yanında da it. Bizi görəndə başladı quyruq bulamağa, ora-bura qaçmağa. Onun nə etmək istədiyi sonra çatdı bizə, o isə bizi çağırırdı... Bizi evə çağırırdı... Onun arxasına düşüb getdik. Qapının ağzında ev sahibinin arvadı və üç uşaq yıxılıb qalmışdı. İt isə onların başının üstünü kəsdirib ağlayırdı. Əməlli-başlı ağlayırdı. İnsan kimi..."

Bəs onlar müharibədən sonra nə edəcəkdilər? Necə oranın təsirindən uzaqlaşa biləcəkdilər? Normal həyata dönmək onlar üçün asan olacaq? 

Müharibə bitdi, amma onların içindəki müharibə heç vaxt bitmədi, bitməyəcək… Orada yaşadıqları ağrı, əzablar dinmədi, dinməyəcək…Onlar müharibədən sonra belə, rahat yuxu yata bilmədilər. Müharibədən zahirən gəlsələr belə ruhları orada qalmışdı. Və heç vaxt o ruh müharibəni tərk edə bilməyəcəkdi. Elə indiki dövrdə Azərbaycan qaziləri də belədir. Onlar hələ də rahat yuxu yata bilmirlər. Yuxuda ikən sanki müharibə imiş kimi hisslər keçirirlər. Və 2-ci Qarabağ müharibəsinin bitməsindən bir neçə il keçsə də, hələ müharibədən sağ qayıdan bütün əsgərlərimiz psixoloji cəhətdən hələ də müharibədədir. Onların öz içlərində olan müharibə heç vaxt bitməyəcək.

Əsərdə göstərilir ki, bir çox insanlar orada iştirak edənqadınlarla qürur duysa da, bir çoxu onları qəbul edə bilmirdi. Və bunun səbəbi də müharibədə olmaları idi... Heç düşünmürdülər ki, onlar orada neçə-neçə igidi güllə altından qurtarıb, sağaldıb, onlara yemək bişirib, paltarlarını yuyub…

Onlar orda o qədər hadisə görüblər. Gözlərinin önündə ailələrini, sevdiyini, yoldaşlarını itiriblər. Amma o qəhrəman qadınlar vicdanını heç vaxt itirməyibdir. Onlar orada yaralı olan düşmən əsgəri belə olsa, onları sağaltmaq istəyib, onlarla öz yeməklərini paylaşıb, hətta yemək qıtlığı olsa belə, onları öz əsgərlərindən seçməyib. Əsər oxuyan hər kəsdə bir dəfə də müharibəyə nifrət hissi yaranır…

Svetlana Aleksiyeviç Nobel nitqindən:“ Bu “bunlar”, “onlar” sözləri mənə kitabın nə haqda olacağına eyham vurdu: müharibənin – qatillik olması haqda. Qadın yaddaşında necə qalması haqda.” 

Mənim fikrimcə, hər kəs bu əsərlə tanış olmalıdır. Çünki əsərdə müharibəni bütün orijinallığı ilə göz önünə sərmişdir. Elə bu kitabdan da bir hissəni nəzərə yetirək.

“Biz gedirik…Bəs arxamızda kimlər qalır? Mən tarix müəllimiyəm… Mənim dövrümdə tarix dərsliyini düz üç dəfə dəyişiblər. Mən üç ayrı-ayrı dərslikdən öyrənmişəm tarixi…. 

Bizdən sonra nə qalacaq? Nə qədər ki sağıq, soruşun, öyrənin. Sonradan uydurmayın bizi. Soruşun…

Mən bütün ömrüm boyu tarixdən dərs demişəm, ancaq mən dəqiq bilirdim ki, heç bir tarixi hadisəni sonuna qədər dəqiqliyi ilə bilmirik. Bütün yaşanmış hissləri. Bütün həqiqətləri…” 

Onlar ölmək istəmirdilər. Onlar yaşamaq, yaşatmaq istəyirdilər… 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.04.2025)

Şəhanə Müşfiq, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, yazıçı, publisist Şəfa Vəlinin yeni kitabı işıq üzü görüb.

“Azalyalı nağıllar” adlı kitab Azərbaycan uşaq ədəbiyyatına dəyərli töhfə kimi 10-13 aprel tarixlərində IV Uşaq Kitab Festivalında balaca oxuculara təqdim olunub.

“Kitabsevərlər” qrupunun təşəbbüsü ilə “AlfaCin” nəşriyyatında işıq üzü görən kitabın naşiri Mübariz Həsənov, redaktoru Cavid Qədir, korrektoru Fariz Məmmədov, texniki redaktoru Aytən Paşayeva, dizayneri Zülfiyyə Abbasovadır. Nəşrin üz qabığında, eləcə də səhifələrində yer alan illüstrasiyalar Sabrina Mürsəqulovaya aiddir. 

Ön sözü yazıçı, publisist Məhsəti Musa yazıb.

“Azalyalı nağıllar” kitabı müəllifin uşaq dünyasının rəngarəngliyinə yenidən daxil olmaq cəhdidir. Həm onun, həm də oxucuların yol göstərəni Azalya adlı qızcığazdır. 19 fərqli və maraqlı nağıldan ibarət olan bu kitabı oxuyan uşaqlar Azalyanın fikirlərinə, arzularına bələd olacaqlar. Anlayacaqlar ki, hər uşaq öz xəyal dünyasının qəhrəmanıdır. Daşla dərdləşməyi, heyvanlarla danışmağı, dünyanı bu qədər rəngarəng görməyi yalnız uşaqlar bacarar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.04.2025)

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hər dəfə elə düşünürdüm ki, birinə “yox” demək, onu incitmək deməkdir. Sanki ona “yox” deyəndə qəlbini qıracam, gözündə pis insan kimi görünəcəm. Empatiya göstərərək onun ehtiyaclarını öz ehtiyaclarımdan üstün tuturdum...

Hər nə qədər çətin olsa da, qəlb qırmamaq adına susurdum. Və nəticədə istəmədiyim yerlərə gedir, istəmədiyim şeyləri edir, istəmədiyim vədlər verirdim. Nə uğruna deyə soruşsan – cavabı çox sadə idi: Başqaları xoşbəxt olsun deyə. Çünki mənim üçün xoşbəxtlik, bir insan üçün ən önəmli ehtiyac idi. Sanki mən xoşbəxtlik tozunu səpən bir pəri rolunuoynayırdım. Bir gün anladım ki, mən artıq pəri olmaq istəmirəm. Çünki pərilər dəyorularmış bəzən. Onların xoşbəxtlik tozu da bitərmiş.

Və bir gün başa düşdüm ki, mən özüm olmaq istəyirəm. Başqalarına “yox” deyə bilməmək məni yox edirdi. Mən özümü itirirdim. Özümü tapa bilmədikdən sonra mən başqasını necə xoşbəxt edə bilərdim ki? Zaman keçdikcə anladım ki, “yox” demək, əslində incitmək demək deyil, özünü tapmaq və dürüst olmaqdır. Bəzən “yox” demək, öz varlığını qorumaqdır. Özünü dinləməyə başladığında anlayırsan ki, başqalarını xoşbəxt etmək üçün, öncə özün xoşbəxt olmalısan. Sən özün olduqdan sonra həm xoşbəxt ola, həm də xoşbəxt edə bilərsən. Yoxsan deyə nə hisslərini anlayan olacaq, nə də varlığını xatırlayan.İndi mən “yox” deməyi bacarıram. Çünki “hə” deyərkən nə qədər yox olduğumu gördüm. Yoxluq isə mənə heç nə qazandırmadı əksinə çox şeyi əlimdən aldı. Artıq “yox” deyəndə özümü daha xoşbəxt hiss edirəm. Və özümü ilk dəfədir ki, daha aydın görə bilirəm.

“Yox” demək, əslində özünə “hə” deməkdir. Çünki bəzən ən böyük cəsarət başqasını yox, özünü seçməkdir. Bu bir eqo deyil, bu öz dəyərini bilməkdir. Kimin üçün yaşadığını, kimin həyatını yaşadığını seçdiyin andır. Və seçimlərin səni olmaq istədiyin birinə ya dönüşdürər, ya da heç vaxt olmaq istəmədiyin birinə çevirər.

Bəs sən... Sən hansını seçirsən?

Yoxsa sən hələ də “yox” deməyi incitmək, qırmaq kimi görüb özünə göz yumursan?

Ya da “yox” deməyi bacarıb ilk dəfə özünə “hə” deməyə cəsarət edirsən?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.04.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün sizə bu gün - aprelin 14-də 75 yaşını qeyd edəcək teatr tənqidçisi, teatrşünas, sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor, Əməkdar incəsənət xadimi, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Teatrşünaslıq kafedrasının professoru Məryəm Əlizadə haqqında söhbət açmaq istəyirəm. Bu məqsədlə araşdırma aparıb, xeyli məlumat da toplamışam.

Məryəm xanım müsahibələrinin birində söyləyib:

“Doqquzuncu sinifdə oxuyurdum. Qəfildən televizorda bir söhbət diqqətimi cəlb elədi. Bir kişi özünün Vatikan səfərindən danışırdı. O elə heyranlıqla, elə aludəliklə danışırdı ki, mənə elə gəldi ki, sanki o adam əlimdən tutub, məni də həmin yerləri gəzdirdi. Sonra gördüm ki, titrlərdə yazılıb: Cəfər Cəfərov – teatrşünas. Həmin dövrdə ailəvi, uşaqlarla birlikdə tamaşalara getmək ziyalılığın göstəricisi idi. Hər şənbə-bazar insanlar teatra gedirdilər. Bu, mədəni həyatın bir tələbi idi. Bizim ailə də belə ailələrdən biri idi. Teatrı nə qədər sevsəm də, teatrşünaslığın nə olduğu barədə heç bir təsəvvürüm yox idi. Böyük qardaşım, professor Əbdül Əlizadədən Cəfər Cəfərovun kim olduğunu soruşdum. Dedi ki, o çox böyük şəxsiyyətdir. Və onunla maraqlandığımı görüb, mənə onun kitablarını, teatrşünaslıq barədə materiallar tapıb gətirdi. İndi də içimdə ona qarşı böyük bir minnətdarlıq hissi var ki, o məni bu dünya ilə tanış elədi. Doqquzuncu sinfi bitirəndə mən artıq bilirdim ki, teatrşünas olacağam. Amma atamla anam həkim olmağımı istəyirdilər. Qardaşım mənə arxa oldu: dedi ki, onun həvəsi teatrşünaslığadı, qoyun bu işin dalınca getsin. Orta məktəbi qızıl medalla bitirdim. İstədiyim universitetə imtahan vermədən gedib oxuya bilərdim. Əlimdə tibb, hüquq kimi fakültələrdə oxumaq imkanı vardı. Mənsə ancaq teatrşünas olmaq istəyirdim. Beləliklə, 1968-ci ildə Teatr İnstitutuna qəbul olundum.”

Şair, jurnalist, publisist, tərcüməçi Günel Mövlud onun haqqında yazır:- “Universitetdə oxuduğum illərdə Məryəm xanım mənim müəllimim olub. O qədər nəzakətli qadın idi ki, ondan ötrü ürəyimiz gedirdi. İkinci kursdan sonra Məryəm xanımın evində tez-tez qalırdım. Məryəm xanım bilirdi ki, Sumqayıtdan gəlirəm, hər gün çox yolpulum çıxır, ailəmin də imkanı yoxdur. Buna görə, hər bəhanə ilə məni yanında saxlayırdı. Mən onlarda qalarkən bir neçə dəfə evinə qonaq gəldi. Yüksək vəzifədə olan adamlardı, bəlkə etik olmaz deyə, dəqiqləşdirmirəm. Məryəm xanım bu adamlara elə qulluq edir, elə nəzakətlə danışırdı ki, ürəyimdə düşünürdüm, yəqin onlardan çəkinir. Bir gün Məryəm xanım evini dəyişdi. Əşyalarını təzə köçdüyü evə daşımaq üçün fəhlələr tutmuşdu. Adamlar hər şeyi daşıyandan sonra Məryəm xanım onlardan oturmalarını xahiş etdi. Fəhlələrin hamısına, cavan-cavan uşaqlara "siz" deyə müraciət edirdi. Onlara çay süzdü, çaylarına öz əli ilə limon sıxdı. Qalxıb, harasa gedəndə, ya telefonuna zəng gələndə fəhlələrdən üzr istəyirdi. Müqayisə apardım və Məryəm xanımın evinə gələn vəzifəli adamlarla danışığı və bu fəhlə uşaqlarla davranışı arasında zərrəcə fərq tapmadım. Onda anladım ki, başqasına qarşı nəzakətli, hörmət dolu olmaq insanın başqalarına qoyduğundan daha çox, özünə qoyduğu qiymət, dəyərdi...”

Məryəm Əlizadə 1950-ci ildə Bakı şəhərində fəhlə ailəsində anadan olub. Burada 31 saylı orta məktəbi bitirdikdən sonra Mirzağa Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun Teatrşünaslıq fakültəsində təhsil alıb. Əmək fəaliyyətinə Azərbaycan EA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun Teatr və kino şöbəsində baş laborant kimi başlayıb. Sonra bir müddət Bakı Kitabxanaçılıq Texnikumunda müəllimlik edib. Daha sonra Mirzağa Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunda, Teatr tarixi kafedrasında müəllim, baş müəllim, dosent və professor vəziflərində çalışıb. 2005-2015-ci illərdə Teatrşünaslıq kafedrasına iki dəfə ard-arda müdir seçilib. 2015-2020-ci illərdə isə Elm və yaradıcılıq işləri üzrə həmin universitetin prorektoru olub. Hazırda Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Teatrşünaslıq kafedrasının professorudur...

“Mən instituta girəndə qəfildən mənə elə gəldi ki, mən mədəniyyət okeanına düşmüşəm. Həmin dövrdə kimlər yox idi orada? Rza Təhmasib, Turan Cavid, Mehdi Məmmədov, Tofiq Kazımov, Cəfər Cəfərov, bir sözlə, hərəsi bir dünya olan dahilər dərs deyirdi. Bu adamlarla təmas məni daxilən çox zənginləşdirdi, formalaşdırdı. Mən o vaxta qədər azərbaycandilli məktəbdə oxumuşdum. Məktəbdə müəllimlə şagird arasında az qala uçurum vardı. institutda isə pedaqoqla tələbə arasında elə bir azadlıq gördüm ki, mən ilk dəfə münasibətlərdə azadlıq nədi, bunu anladım. O böyük insanlar tələbələri özlərinə elə yaxın buraxırdılar, onlara münasibətlərdə elə azad olmağı öyrədirdilər ki, mən heyran qalırdım. Mən dördüncü kursda oxuyanda bizə Cəfər Cəfərov dərs deməyə başladı. Həmin vaxt başa düşdüm ki, mən hələ nə qədər ibtidai qatda imişəm. Onunla bir saatlıq söhbət, bir kitabı oxumağa bərabər idi. O bizə azad düşünməyi, sözünü azad deməyi, fikirlərini azad ifadə eləməyi öyrətdi. O bizə öyrətdi ki, insan ilk növbədə subyektiv düşünməyi bacarmalıdır. Mühakimələrini ələməli, sonda obyektiv qərara gəlməlidir. Nəhayət, o bizə sevməyi öyrətdi. Deyirdi ki, siz müəllifi, aktyorları sevmədən yaza bilməzsiniz. Onlara heyran olmaq lazımdı. Tənqid edəndə belə, bu tənqidin kökündə sevgi durursa, sizi anlayacaqlar. Cəfər müəllimin o vaxt içimə atdığı o sevgi toxumu bu gün də artmaqda davam eləyir. Mən bu gün də tələbələrimə öyrədirəm ki, teatrşünas teatr barədə hökmlər verən adam deyil. O teatra, aktyora, dramaturqa, rejissora xidmət edən mütəxəsisdir.”- söyləyir.

Ədəbi fəaliyyətə 1972-ci ildən "Qobustan" toplusunda teatr tənqidi barədə dərc olunan məqalələrlə başlayıb, bundan sonra dövri mətbuatda teatr tənqidinə və teatrşünaslığa dair məqalələrlə müntəzəm çıxış edib. "Əhməd Ağdamski" və "Həbib bəy Mahmudbəyov" elmi-ədəbi oçerkləri "Unudulmaz səhnə ustaları" kitabında dərc olunub...

Deyir ki:- “Sovet dövrü ziyalıların maddi təminatı vardı. Normal maaş, vaxtlı-vaxtında ev, elmi dərəcələrə görə maaş artımı və s.. Keçid dövründə qəfildən ziyalıların vəziyyəti elə oldu ki, biz hansısa ölkəyə gedəndə maaşımızın miqdarını deməyə utanırdıq. Təsəvvür edin ki, bizim indiki pulla yeddi manat maaş aldığımız vaxtlar olub. Həmin vaxtlar məni bir neçə dəfə Türkiyəyə işləməyə dəvət ediblər. Amma getmədim- çünki o cüzi maaşla bərabər indi bizim azadlığımız da var idi. Az maaş ala bilərdik, amma artıq müstəqil ölkənin ziyalıları idik. İndisə artıq mədəniyyət, incəsənət adamlarına qayğı var. hər şey müqayisəyə gəlməz dərəcədə yaxşılaşıb. Və biz o ağır illərdə belə azadlığımızın qədrini bilmişiksə, deməli problemlərin qat-qat azaldığı bu dövrdə də bilirik...”

2023-cü ildə qardaş Türkiyədə baş verən məlum zəlzələnin nəticələrindən həyacanlanaraq, qəflətən insult keçirib. Necə deyərlər, şükür Allaha ki, sağlamlığı bərpa olunub, fəaliyyətini davam etdirir...

Bəli, yüksək mədəniyyəti, mehriban davranışı, kübarlığı, eləcə də elmi, işıqlı zəkası ilə onu tanıyanların qəlbində yuva qurmağı bacaran professor Məryəm xanım Əlizadənin bu gün 75 yaşı tamam olur. Bu münasibətlə onu təbrik edir, can sağlığı, ağrı-acısız günlər, xoş əhval-ruhiyyə arzulayırıq.

Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.04.2025)

Nail Zeyniyevin ilk şeirlərini portalımızda paylaşan kimi onun pərəstişkarları olan oxucu kütləsi formalaşdı. Sonrakı paylaşımlar artıqü bəlli auditoriya yığdı. Bu onun yeni şeiridir. Yenə də təəccübləndirməyi bacardı Nail bəy.

Boynuma yazılmış günahlar mənim,

Düşmənə qurulmuş cinahlar mənim.

Fəryadlar, nalələr, o ahlar mənim —

Çiynimin yüküdür, daşıyacağam.

Hələ qazanmamış uğur görürəm,

Qan-yaşa bulanmış cığır görürəm,

Üstünü kol basmış çuxur görürəm —

Özümün qəbrimdir, qaşıyacağam.

Kimləri basdırdım, eh, diri-diri...

Arxamca sürünür kölgədə biri.

Qırıldı qəlbimin haqq, güman yeri —

Mən elə bu dərdlə yaşayacağam.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.04.2025)