Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Mirzə Ələkbər Sabir (1862–1911) Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük satirik şairlərindən biridir. O, XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində cəmiyyətin siyasi və sosial vəziyyətini tənqid edən əsərlər yaratmışdır. Sabir sadə xalqın dilindən, yəni adi danışıq dilindən istifadə edərək, dövrünün ən böyük ictimai problemlərini və çatışmazlıqlarını şeirlərində sərt şəkildə tənqid etmişdir.
Sabir, indiki Şamaxı şəhərində doğulmuşdur.
Təhsilini uşaqlıqdan başladıqdan sonra, Bakıya gedərək burada mədrəsədə və sonra məktəbdə təhsil almışdır. Sabirin yaradıcılığının əsas məqsədi dövrünün sosial ədalətsizliyini, cahilliyini, siyasi azadlığın olmamasını və insan hüquqlarının pozulmasını ortaya qoymaq idi. Şair zəngin dillə, ustalıqla yazdığı əsərləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatında mühüm izlər qoymuşdur.
Əsərlərində tez-tez satira və ironiya metodlarından istifadə etmiş, xüsusilə xalqın ürgah olduğu zülm, təhsil səviyyəsinin aşağı olması, dinin yanlış başa düşülməsi, qadın hüquqları və azadlıqlarının tapdanması kimi mövzuları gündəmə gətirmişdir. Sabir, həmçinin bir çox əsərlərində sosial ədalət və mədəniyyət ideyalarını irəli sürərək, cəmiyyəti maarifləndirmək məqsədi güdmüşdür.
Onun ən məşhur əsəri "Hophopnamə" külliyyatına daxil olan satiralarıdır. Bu əsərlər, Sabirin dönəminin sosial və mədəni problemlərini satirik şəkildə təqdim etdiyi əsərlərindən biridir. "Hophopnamə" Sabirin təkrarlanan "hophop" obrazı ilə cəmiyyətdəki cahilliyi, yanlış inançları və tərəddüdləri əks etdirən şeirlərdir.
Sabir, eyni zamanda maarifçi, "Böyük mədəniyyətin və sosial dəyişikliklərin tərəfdarı" kimi tanınır. O, həmçinin "təmiz" bir şəkildə istədiyi düzəlişlər etməyə çalışaraq, bəzən “bütün dünyanın başını fırlatmaq” istəyini dilə gətirmişdir.
“Hophopnamə”dən təhlil
İndi isə gəlin, Sabirin məşhur "Hophopnamə"sindən bir hissəni təhlil edək. Şairin sosial ədalət və cəmiyyətin qarışıq təbəqələrinin vəziyyətini necə sərt şəkildə ortaya qoyduğunu görəcəyik.
1. “Hophopnamə” və oradakı satiraların konteksti: Sabir, bu külliyyat vasitəsilə, sadə xalqın, eləcə də aydın təbəqəsinin hökümət və din mövqeyindəki bəzi insanlar tərəfindən necə yanlış yönləndirildiyini tənqid edir. Onun satirik üslubu həm kəskin, həm də ağıllı şəkildə cəmiyyətin qüsurlarını işıqlandırır.
2. Cəmiyyətin təhsil haqqında görüşləri: Sabir, öz dövründəki təhsil sistemini ciddi şəkildə tənqid edirdi. O, qızların oxumasına qarşı olan cəmiyyətin mühafizəkar baxışlarını təhqir edirdi. Sabir, belə bir anlayışın cəmiyyəti geridə buraxan bir tələyə çevrildiyini düşünürdü.
3. Şeirin dilindəki kəskin tənqid: Sabirin şeirlərindəki dil çox zaman qəzəbli və kəskin olur. O, hər bir tənqidi əsaslandırmaqla yanaşı, çox zaman şeirini ironiya və satira ilə bəzəyir. Məsələn, qadınların təhsil almasında hansısa zərurəti göstərmək yerinə, onları yalnız "ev işləri ilə məhdudlaşdırmaq şeirində sərt şəkildə satirik şəkildə qınanır.
Gəlin indi birlikdə Mirzə Ələkbər Sabirin bu bəhri-təvilinə göz ataq.
Ey fələk, zülmün əyandır, bu necə dövri-zəmandır ki, işim ahu fəğandır, məni yandırma amandır, gözümün əşki rəvandır, ürəyim dopdolu qandır, hamı qəmdən bu yamandır ki, neçə əhli-qələmlər, buraxıb canıma qəmlər, qarışıb dərd bəhəmlər, ürəyim indi vərəmlər…
Sabirin burada fələkdən (taleyin simvolu) şikayət etməsi, həm onun şəxsi yaşadığı sıxıntılardan, həm də ümumiyyətlə cəmiyyətin ədalətsizliyindən narazılığını ifadə edir. "Fələk" sözünün zülm və ağrı ilə bağlı istifadəsi, dövrünün sosial və iqtisadi çətinliklərini vurğulamaq məqsədi daşıyır. Sabir, bu dövrün çətinliklərində insanları bəzən öz başına gələnlərə də şikayət edərək daha ümumi bir üzülmə vəziyyəti yaradır. Həmçinin, burada bəhs edilən "əhl-i qələm" (yazıçılar və fikir adamları) sanki Sabirə dəstək verməyərək əslində onun işini daha da çətinləşdirir. Beləliklə, Sabir müstəqil fikirlərini sərbəst şəkildə ifadə edənlərə qarşı cəmiyyətin mənfi münasibətini tənqid edir.
Qazetə, jurnala bu küfrişiyəmlər necə cürətlə rəqəmlər yazılıb, islamə sitəmlər eləyirlər ki, gərək aləmi-islamdə, hər ölkədə, hər şəhrdə, dinarü dirəmlər saçılıb, məktəbi-nisvan açılıb, qız balalar məktəbə hazır olalar, elmdə mahir olalar, fəzldə bahir olalar…
Sabir burada müasir dövrün cəmiyyətini və idarəetmə üsullarını sərt şəkildə tənqid edir. O, dövründəki mətbuatın (qazetə, jurnal) heç də doğru işlər görmədiyini, əksinə, "küfrişiyə" və yanlış fikirlər yayımladığını vurğulayır. "İslamə sitəmlər" ifadəsi ilə Sabir, mətbuatın və ümumiyyətlə dövrün rəhbərlərinin dini dəyərləri pozduqlarını qeyd edir. Sabir, qızların təhsilinə olan əhəmiyyəti burada bir daha bəyan edir: "məktəbi-nisvan" (qız məktəbi), cəmiyyətin inkişafı üçün təhsilin vacibliyini işarə edir. Bu, yalnız qadın təhsili ilə bağlı olan deyil, həm də bütün təhsilin hər bir insan üçün vacib olduğu mesajını verir. Bu hissədə Sabir, mətbuatın bu cür məsələlərə laqeyd yanaşmasını və əksinə, cəmiyyətin inkişafı üçün hərtərəfli maarifləndirmənin vacibliyini vurğulayır.
Başdan-ayağə geyələr don, gedələr məktəbə on-on, dutalar şiveyi-bidət, oxuyub nəhvlə hikmət, alalar dərsi-təbabət, bilələr cümlə kitabət, edələr yazmağa adət, itə ismət, bata iffət…
Sabir burada dövründəki bəzi insanları sərt şəkildə tənqid edir. "Başdan-ayağə geyələr don" və "gedələr məktəbə on-on" ifadələri ilə, Sabir müasir dövrün fəlsəfəsinə uyğun, yalnız zahiri görünüşünə və qeyri-səmimi davranışlara önəm verən insanları tənqid edir. Sabir bununla demək istəyir ki, insanlar yalnız formaya deyil, əsl mənaya, təhsilə və ruhən yetişməyə də önəm verməlidirlər. "Şiveyi-bidət" (yeni, düzgün olmayan adətlər) və "nəhvlə hikmət" (səhv düşüncə) ifadələri, o dövrün insanlarını yanlış düşüncələrlə təhsil almalarına qarşı xəbərdarlıqdır.
Aman, ey vah! Ay allah! Bu qövm oldu nə gümrah! Bu nə şiveyi-ikrah! Bu nə zümreyi-bədxah! Salıb aləmə pərxaş, bular lal ola kaş, düşə başlarına daş!
Sabirin burada cəmiyyətin vəziyyətini təsvir etməsi, onun bir növ ümumi məyusluq və məyusiyyətinin təzahürüdür. Sabir, dövründəki insanları "bədxah" (pis niyyətli) və "şiveyi-ikrah" (çox çirkin adətlər) adlandıraraq, onların davranışlarını ciddi şəkildə tənqid edir. O, cəmiyyətin bu şəkildə davam etməsi ilə bağlı narahatlığını bildirir və buna son qoyulmasını istəyir. "Lal ola kaş, düşə başlarına daş!" ifadəsi, Sabirin cəmiyyətin gerilikdən qurtulması üçün daha sərt bir cəza arzuladığını göstərir. Burada Sabir, cəmiyyətin artıq öz yoldan azmış bir halda olduğunu hiss edir və bu vəziyyətdən qurtulmaq üçün daha qərarlı tədbirlər görməyə çağırır.
Qıza lazımdır əgər bilmək: o da ev işi, paltar tikişi, köhnə yumaq, yun daramaq, don yamamaq, səhnü səranı süpürüb, kasəni, qabı üfürüb, küftə, kələm dolması, mət halvası, ət bozbaşı, ya lobyalı aş, bir dəxi təndir lavaşı eyləməyindəndir ibarət ki, əgər bunları bilməsə eyb eləməz…
Sabir burada qadınların təhsili məsələsindəki ikili standartları sərt şəkildə tənqid edir. Onun fikrincə, qadınlar yalnız ev işləri və yemək bişirməklə məşğul olmalı və bundan başqa heç bir əhəmiyyətli biliyə sahib olmamalıdırlar. Sabir, cəmiyyətin bu düşüncə tərzini əsarət olaraq görür və qadınların yalnız bu cür "evdar" bacarıqları öyrənmələrinin yanlış olduğunu vurğulayır. O, qadınların təhsilini yalnız ev işləri ilə məhdudlaşdıran yanaşmanı əsassız və ədalətsiz hesab edir.
Ancaq qıza ən lazıməli bir, iki, üç məsələni bilməyidir, bilsə olur əmrə kifayət: biri oldur ki, gəlin getdiyi evdə bacarıb qaynataya, qaynanaya çımxıra bilsin ki, ona söz deməyə bir kimsə də olmaya curət, biri də qaynı ilə sahibi mabeyninə bir hadiseyi-təfriqədir kim, ona dair edə hiylət ki, beş-üç gündə çox ildən qazanılmış bu qədər mehrü məhəbbət ola təbdili-ədavət…
Sabir burada da qadınların ev içindəki rolunu tənqid edir, amma bu dəfə bu tənqidin şiddəti biraz daha fərqli yönə doğru gedir. O, qadınların ev içindəki mədəniyyəti və cəmiyyətin gözləntilərinə uyğun davranışları mənimsəmələrini "vacib" hesab edir. Bu, Sabirin dövründə qadınların cəmiyyət içindəki "kasıb" və "tabu" statuslarına qarşı göstərdiyi müəyyən bir qarışıq hissi təmsil edir. Bu hissə qədər Sabir müasir qadınların təhsil almaq hüququnu müdafiə edir, amma eyni zamanda da ev işlərini düzgün icra etməyin vacibliyini bildirir.
Bu təhlillər Sabirin əsərindəki mürəkkəb sosial və əxlaqi məsələləri daha yaxşı başa düşməyimizə kömək edir. O, həm qadınların təhsilini, həm də cəmiyyətdəki təhsil, ədalət və mədəniyyət məsələlərini dərindən təhlil edir, oxucularına sosial reallıqları sərt şəkildə göstərərək dəyişiklik tələb edir. Sabir öz dövrünün yanlış inam və tənqidlərinə qarşı bir islahat çağırışı edir, həm də hər kəsin öz yerində daha yaxşı olacağına inandığı bir dünya qurulması istiqamətində addımlar atmağın vacibliyini vurğulayır.
Mirzə Ələkbər Sabirin satirası, dövrün çətinliklərini və cəmiyyətin mənfi tendensiyalarını vurğulayarkən, hələ də aktualdır və bizə bu günün mühitində də bir çox məsələləri düşündürür. Onun kəskin dili və dərin düşüncəsi, insanlara yalnız əyləncə deyil, həm də özlərini və cəmiyyətlərini sorğulamağa məcbur edir.
Onun satirası, həm də bizə dərs verir ki, ictimai problemlərə diqqət yetirməliyik, insan hüquqlarını, təhsilin və mədəniyyətin əhəmiyyətini unutmamalıyıq.
Mirzə Ələkbər Sabirin hər zaman müasir cəmiyyətlə qarşı-qarşıya gələn bu fikirləri, hələ də çox aktuallığını qoruyur. Bu səbəbdən onun əsərləri, yalnız tarixə baxan bir pəncərə deyil, həm də bu günümüzə işıq tutan bir mənbədir.
Onun xatirəsini rəhmətlə anmaq bu gün də bizə göstərdiyi dəyərli cəmiyyət dərslərini yadda saxlayıb tətbiq etmək üçün önəmlidir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(15.04.2025)
