Qoşar İsmayılzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Zamana qənaət etmək üçün bəzən mən də, bir çoxları kimi, ictimai nəqliyyatdan istifadə edirəm. Bu zaman adət etmişəm ki, radio dinləyim. Bu dəfə isə diqqətimi bir mahnı – daha doğrusu, onun sözləri cəlb etdi. Sözləri tez yadda saxlayıb nəqliyyatdan endikdən sonra qeyd etməyə və araşdırmağa qərar verdim.

Bilirəm, sizi intizarda saxladım, narahat olmayın, həmin sözləri sizinlə də bölüşəcəyəm:

– Məni niyə aldadırsan, danışdığın var,

Səhərə qədər xətdəsən, yazışdığın var.

Bəli, bəli, sözlər tam da belə idi. Bu ifadələr mahnının əsas hissəsini təşkil edir və nəqarət kimi təkrarlanırdı. Doğrusu, ilk eşidəndə üzümdə kinayəli bir təbəssüm yarandı. Araşdırma apardım və YouTube platformasında bu mahnının yarım milyondan çox dinləyicisinin olduğunu gördüm. Şərhləri nəzərdən keçirdikdə bəzi insanların mahnını təriflədiyini, digərlərinin isə tənqid etdiyini müşahidə etdim.

Bəlkə də düşünürsünüz ki, burada qeyri-adi nə var?! Zövqlər müxtəlifdir və bu mahnının da öz auditoriyası olması normaldır. Bununla müəyyən qədər razılaşsam da, narazı qaldığım əsas məqam, mahnı sözlərinin bəsit və keyfiyyətsiz olması, eyni zamanda insan ruhunu zənginləşdirmək əvəzinə, onu boşluğa sürükləməsidir. Axı musiqi ruhun qidası sayılır! Mən hələ bu mahnıya çəkilmiş klipdən danışmıram...

Günümüzdə bu cür mahnılar çoxdur və trendlərdə dolaşmaqdadır. Məsələn, bu yaxınlarda məşhur müğənnimizin ifasında səslənən bir mahnıda belə deyilirdi:

– Yay çıxıbdır oxdan.

Bəlkə də bir çox insan mahnının atmosferinə qapılaraq, bu cümlənin məntiqini dərindən düşünməmişdi. Lakin bu məqam diqqətə çatdırılandan sonra hər kəs fərqinə vardı ki, əslində ox yaydan çıxır, yay isə oxdan yox! Düşünürəm ki, belə mahnılar minlərlə insanın zövqünü formalaşdırırsa, onların müəllifləri və ifaçıları da bunun məsuliyyətini daşımağı bacarmalıdırlar.

Mübariz Tağıyev, İslam Rzayev, Səxavət Məmmədov, Rübabə Muradova, Nəzakət Məmmədova, Polad Bülbüloğlu, Flora Kərimova, Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev və digər görkəmli sənətkarları dinlədikdən sonra bu cür bayağı mahnılara qulaq asanda insan istər-istəməz mənəvi utanc hissi yaşayır.

Sizə Flora Kərimovanın ifasında səslənən "Necə unudum səni?!" adlı mahnıdan kiçik bir bənd təqdim edirəm:

Ürəyimdə qorundun,

Saçlarımda dən oldun,

Alnımın qırışısan,

Necə unudum səni?

Sözlər həcmcə kiçik, mənaca isə böyük əhəmiyyət daşıyır. Qeyd etdiyim bayağı mahnı sözləri ilə müqayisədə, keyfiyyət baxımından möhtəşəmdir. Böyük hissləri kiçik sətirlərə sığdırmaq peşəkarlıq, ustalıq və məsuliyyət tələb edir ki, bunu da zamanında böyük sənətkarlarımız yüksək səviyyədə bacarıblar. Düşünürəm ki, bayağı mahnıların sözlərinin formalaşması kasad düşüncənin təzahürüdür. Keyfiyyətli misralar yazmaq və yaratmaq yalnız dərin düşüncənin, zəngin mənəviyyatın məhsulu ola bilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türkiyənin Bursa vilayətinin Karacabey qəsəbəsində yerləşən Eskikaraağaç kəndində illərdir bir leyləyin gəlişi səbirsizliklə gözlənilir. Onun adı Yaren leyləkdir. Yaren təkcə bir quş deyil, həm də sadiqliyin, dostluğun və təbiətin insana olan etibarının canlı simvoludur.

Hər bahar, uzun və yorucu köç yolunu qət edərək bu kəndə geri dönən Yaren, burada onu səbirsizliklə gözləyən balıqçı Adem Yılmaz ilə unikal bir dostluq qurub. Bu dostluğun tarixi 2011-ci ildən başlayır. Hər səhər gölə balıq ovlamağa çıxan Adem Amcanın qayığına qonub, onun tutduğu balıqlardan payını alan Yaren, bu illər ərzində kəndin sevimli sakininə çevrilib.

Adem Amca ilə Yaren arasındakı bu dostluq təkcə Eskikaraağaç kəndində deyil, bütün Türkiyədə və hətta dünyada maraq doğurub. Yarenin hər il qayıdışı kənd insanları üçün baharın gəlişinin və təbiətin yenidən oyanışının rəmzinə çevrilib. Onun sədaqəti və Adem Amcaya olan bağlılığı, insan və təbiət arasındakı saf və səmimi əlaqənin gücünü göstərir.

Bu il də Yaren sadiqliyini pozmayaraq, uzun yolçuluğundan sonra Eskikaraağaç kəndinə geri döndü. Adem Amca onu yenə sevinc və həsrətlə qarşıladı. Qayığın kənarında oturub, illərin dostu olan balıqçının yanından ayrılmayan Yaren kənd insanlarının qəlbini bir daha isindirdi.

Yarenin hekayəsi bizə göstərir ki, sevgi və dostluq yalnız insanlar arasında deyil, təbiətlə insan arasında da mümkündür. Onun illərdir dəyişməyən sədaqəti, dünyada hələ də saf duyğuların və inancın var olduğunu bizə xatırladır.

Eskikaraağaç kəndi indi təkcə bir kənd deyil, həm də Yaren leyləyin hekayəsi ilə tanınan, ümidin və sadiqliyin məkanıdır. Yaren bu kəndin tarixinə yazılan, heç vaxt unudulmayacaq bir simvoldur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün daha bir aşığın - aşıq Haqverdi Talıboğlunun doğum günüdür. O, 17 mart 1930-cu ildə Göyçə mahalının Ağkilsə kəndində anadan olub. O,Aşıq Ələsgərin kiçik oğlu Talıbın oğludur.

Aşıq Haqverdi 1951-ci ildə Kirovabad (indiki Gəncə) Pedoqoji İnstitutunun dil-ədəbiyyat fakultəsinə daxil olmuş, 1955-ci ildə həmin institutu bitirmişdir.

Kəlbəcər rayonunun Yanşaq və Qamışlı kəndlərində 1958-ci ilə kimi müəllim işləmişdir. 1958-ci ildən Basarkeçər rayonunun Ağkilsə kəndində 30 il məktəb direktoru işləmidir. 1988-ci ildə doğma yurd-yuvasından məcburən ayrılan Haqverdi Ələsgərov Daşkəsən rayonunun Bayan kəndində məskunlaşmışdır.

2018-ci il iyulun 4-də Gəncə şəhərində vəfat etmiş, iyulun 5-də Göygöl qəbirstanlığında dəfn olunmuşdur.

Allah rəhmət eləsin!

Amin!

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Aşıq musiqisi xalqın şifahi yaradıcılığının ən geniş yayılmış qoludur. Tanınmış aşıqlarımızdan birinin bu gün doğum günüdür.

Cavan Alay 1942-ci il 17 martda Tovuz rayonunun Əlimərdanlı kəndində anadan olub. Şeirlərində xalq ədəbiyyatı ənənələri üstünlük təşkil edib. Lirik duyğular, məhəbbət, Vətən və xalqa bağlılıq mənəvi ucalıq el şairinin yaradıcılığının əsas mövzusu olub.

O, aşıq şeirinin, demək olar, bütün janrlarında dillər əzbəri olan şeirlər yazıb. Hələ sağlığında onun yaradıcılıq örnəkləri aşıqların repertuarında özünəməxsus yer tutub. Uzun müddət yerli dövlət orqanlarında müxtəlif vəzifələrdə çalışmış Cavan Alayın şəxsiyyəti və yaradıcılığı hər zaman yaradıcı insanlar, onu tanıyanlar, iş yoldaşları və oxucuları üçün əziz olub.

"Mənim də qəlbimin bir arzusu var" kitabının müəllifidir.

Cavan Alay 1996-cı ildə vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

Amin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tanınmış şair, “Ulduz” jurnalının baş redaktoru Qulu Ağsəsin “Şirin (dil) bir xatirətək” adlı yazısını təqdim edir. Yazı mərhum tənqidçi Şirindil Alışanovun xatirəsinə həsr edilib.

Tənqid – ədəbiyyat mozaikasında ayrıca pazldır.

Bu pazl yerinə oturmayanda  mənzərə dəyişir.

Onda məcbur olub pazlı pazlla çıxarırlar.

Yəni tənqidi tənqid edirlər.

Bəzi tənqid(çi) şeiri (nəsri) tanımır, bəzisi şairi (nasiri).

Onlara sözümüz olmaz.

Bəzi tənqid(çi) şeiri (nəsri), şairi  (nasiri) görməzdən gəlir.

Onlara da sözümüz yoxdur, ehtiyat elədikləri, umduqları qələm sahiblərindən kitab bağlayanlara da. Heç onların da bizə sözü olmaz. Çünku nə "hörmət" eləyənik, nə də hay-küy salan!

Şirindil Alışanova isə sözümüz həmişə olub. Sağlığında deməsək də, barı indən sonra susmayaq. "Ulduz" jurnalının  bir nömrəsinin eksperti olanda yaxından tanıdım onu. Sözü yuxarıda tuta-tuta, həm də heç bir müəllifi aşağılamadan gənclərin yaradıcılığını təhlil elədi. Cəsarətli və intellektual rəy! Üstəlik, maarifçi! Zəng vurub təşəkkür elədim, qonorar üçün sənədini istəyəndə heyrətləndi, dedi, onu cavanlara yazın, ardınca da xoş bir zarafat...

Yeni yazılar göndərəsiydi, araya pandemiya düşdü, hamı bir müddət gizləndi sanki, camaat üzə çıxanda Şirindil müəllim dünyanın qapılarını biryolluq bağlayıb qeyb oldu. Amma nələrsə qoydu özündən sonra: özünəməxsus üslub, xarakter və əlbəttə, gözü-könlü toxluq!..

Bir də: Şirin(dil) bir xatirə...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsnət” portalının birgə layihəsi olan “Türk dünyası mədəniyyət xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq” layihəsində sizlərə çağdaş Türk ədəbiyyatının ünlü isimlərindən biri olan Buket Uzenerlə söhbəti təqdim edirik.

Buket Uzuner əsərlərində təbiət, mədəniyyət və ictimai məsələləri əhatə edən yazıçıdır. "Su", "Torpaq", "Hava" və davam edəcək "Od" kitablarından ibarət olan Təbiət Dördlüyü ilə ekoloji, qadın hüquqları, fərdin sistemlə mübarizəsi kimi ümumbəşəri mövzuları Anadolu'nun qədim hikməti və mifologiyası ilə birləşdirir. Dördlüyün üçüncü kitabı "Hava", ekoloji jurnalist Defne Kamanın izində, iqlim böhranı, nüvə enerjisi ve qadına qarşı zorakılıq kimi aktual məsələlərə diqqət yetirir. Uzunerin ədəbiyyatını bəsləyən fəlsəfi sorğulamalar, tarixi istinadlar və ictimai tənqidlər bu müsahibənin əsas mövzusunu təşkil edir. Yazıçı, Defne Kamanın "uyğunsuz" kimliyindən, kitabdakı obrazların dönüşümünə, Kutadgu Biligdən Gilqamiş Dastanına qədər, dünyamızın əsas məsələlərinə səmimiyyətlə cavab verir.

-Öz ətrafı və təbiətlə bəlkə də ən uyğun yaşayan şəxs Defne Kaman ikən onun "uyğunsuz" adlandırılması bir ironiyadırmı?

-Bu gözəl bir sualdır. Çünki "uyğunluq" mövzusu əslində düşünüləndən daha əhəmiyyətlidir. Tarix boyu hansı sistemdə olursa olsun, bütün idarəçilərin ən çox diqqət yetirdiyi məsələlərdən biri həmişə uyğunluq olmayıbmı? Bütün padşahlar öz sistemlərinə uyğun xalqı sevərmiş. Tarixə baxsanız, şəfa verən/əczacı qadınların, şairlərin, sənətçilərin və alimlərin daxil olduğu çoxlu insanın sistemlə "uyğunsuz" olduqları üçün başlarına bəla gəldiyini görərsiniz. Belə olduqda, ədəbi işlərimdə əvvəldən bəri əsas problemlərimdən biri olan uyğunsuzluq mövzusuna "Təbiət Dördlüyü"nün ilk romanı "Su"da "Bir Məziyyət və Əziyyət Məsələsi Olaraq: Uyğunluq" adlı bir bölmə ayırmağa ehtiyac hiss etdim. Orada həm türk dilinin geniş imkanları ilə dilimizdə bir inkar şəkilçisi olan "-sız/-siz" ilə oynamağı: yalansız, zorakılıqsız, ağrısız kimi müsbət sözlərin yarana biləcəyini, beləcə "uyğunsuz"un kimə görə müsbət, kimə görə mənfi ola biləcəyini müzakirə etməyə çalışdım. "Zəkanı uyğunluq qabiliyyətinin bir hissəsi hesab edən Freud idi?" kimi bir neçə sual da verdim. Darwin və Margaret Mead-dən bir az çaşdıran oxşar uyğunluq tezisləri də var. Artıq mövzunu daha çox açıqlamağa davam etməyim.

-Kitab boyu bir çox personajda dəyişiklik və inkişaf müşahidə olunur. Lakin ən çox dəyişimi Karaca'da görürük. Karaca'ya bu qədər diqqət yetirməyinizin xüsusi bir səbəbi varmı?

-Əgər gerçək zamanlı bir seriya/dördlük yazmaq istəyirsinizsə, təbii ki, personajlarınız da dəyişəcək, bəziləri müsbət inkişaf edəcək, bəziləri yerində qalacaq, geriləyəcək... Eynilə real həyatda başımıza gəldiyi kimi. "Torpaq" romanında məktəbli üsyankar bir həker kimi tanıdığımız Çorumlu Karaca, "Hava"da həyata müqavimətini bir alim kimliyi ilə göstərməyə qərar vermiş, sevgi və həyatı tanımağa çalışan universitetli bir gənc olaraq qarşımıza çıxır. Uşaqlıqdan ilk gəncliyə və yetkinliyə keçid zamanı dəyişikliklər daha aydın şəkildə həyatımızda yer alır. Karaca'nın romandakı ən gənc personajlardan biri olması, onun dəyişimini daha görünən etmiş ola bilər, lakin üç romanda da əhəmiyyətli bir "əlaqədar" funksiyası daşıyan Sahaf Səmahat və Defne Kaman'ın sərt bir ətrafçı və şəfa verən kimi yetişdirməyə başladığı qardaşı qızı kiçik Ayperi'dəki dəyişimlər də bir çox oxucu tərəfindən diqqətlə izlənilir. Mənə sosial mediadan və e-poçt vasitəsilə çatan oxucular qədər imza günlərində və sərgilərdə də bundan danışırlar. Görünür, oxucu olaraq hamımız özümüzə daha yaxın hiss etdiyimiz personajlara daha çox diqqət yetiririk.

-Kitabda bir çox aforizminiz var. Bunu Kutadgu Bilig ilə əlaqələndirə bilərikmi?

-Yunanca mənşəli "aforizma" sözünə bizim nəsillər tam türkcə qarşılığı olan "özdeyiş", bizdən əvvəlki nəsillər isə ərəb mənşəli "vəcizə" deyərdilər. Atam hər "özdeyiş" işlətdiyimdə "O tam olaraq vəcizədir?" deyə heç yorulmadan mənimlə mübahisə edərdi. Mənim sevdiyim və işlətdiyim gözəl və mənalı sözlərin demək olar ki, heç biri onları yazan/ifadə edən şair və ya filosof tərəfindən planlı şəkildə deyilməyib. Araşdıranda bu aforizmaların onların bir söhbəti və ya kitablarından sitat olduğunu görürük. Məncə, bir yazıçı "aforizma yazım" deyə oturub düşünməz. Çünki o zaman bu sözlər süni və məcburi olar. Aforizmalar bir fikrin ifadəsi zamanı və ya bir hekayənin inkişafı içində öz-özünə açılan təbii çiçəklərdir. Məsələn, tam bu anda sizin sualınıza cavab verərkən bu aforizma/özdeyiş tökülüb çıxdı. Kutadgu Bilig oxumaq əlbəttə mənə təsir etdi, 1000 il əvvəl türkcə yazılmış şeir formalı mətni öyrənməkdən qazancım oldu, amma "Kumral Ada-Mavi Tuna"nı yazanda hələ Kutadgu Bilig oxumamış 30 yaşlarında bir gənc yazıçı idim, o kitabdan da hələ istifadə olunan bir çox aforizma oxucular tərəfindən tapıldı.

-"Hava Qurşun Kimi Ağır" və "Hər Şey Neyə Layiqdirsə Ona Çevrilər" başlıqlarına qeyd düşmüsünüz. Nazım Hikmət və Mövlana Cəlaləddin Rumi'ə aid olduqlarını qeyd etmisiniz. Bu mövzuda oxucuya qarşı bir etimadsızlığınız varmı? Keyfiyyətli oxur sayımızın az olduğunu düşünürsüz?

-Yaxşı ki bu sualı verdiniz və ciddi bir etik problemə toxundunuz. Necə ki başqasının əməyini, ədəbi və ya fikir işini və ya tezisini götürüb öz yazdığı kimi göstərmək "intihal" adlanan fikir oğurluğudursa, istinad göstərmədən, qeyd qoymadan başqasının özdeyişlərini, şeirlərini işlətmək də etik deyil. Etikanın türkcəsi "əxlaqsızlıq"dır. Quldur işidir. Təəssüf ki, xüsusilə sosial mediada istinadsız olaraq bir çox dəyərli şair, yazıçı və düşünürün özdeyişləri özününkü imiş kimi işlənir. Bu səhvdir. Mənim işlətdiyim sitatlar üçün istinad verməyim tamamilə iş əxlaqı və hörmətlə bağlıdır.

-Heç bir yetkin insan əslində aldadıla bilməz, deyirsiniz. Defne Kaman da kitabın sonuna qədər özünü ədalətin var olduğu iləmi aldadırdı?

-Defne Kaman müasir dövrdə yaşayan ağıllı və təcrübəli bir jurnalist qadındır. Onun aldatılmaqla bağlı düşüncələri özü ilə deyil, şəxsi mənafeləri üçün "imiş kimi" oynayan yetkinlərlə bağlıdır. Ədalətə gəldikdə, sizin də bildiyiniz kimi, ədalət universal bir anlayışdır. Ya var, ya yoxdur. Defne Kaman əksinə, yetkinlərin aldatılmadığı tezisini müdafiə edir, bu halda özünü aldada bilərmi?

-Hər ədəbi əsərin öz dövründən izlər daşıdığı deyilir. İqlim dəyişikliyi, nüvə enerjisi, Vikipediya'nın qadağan edilməsi, fanatizm kimi aktual mövzuları əldə edirsiniz. Lakin müasir dövrdə aktual mövzulara toxunmaq istəyən çox az yazıçı var. Bu vəziyyəti nəyə bağlayırsınız?

-Mən müasir yazıçıların son dərəcə aktual mövzular yazdığını görür və çoxu ilə fəxr edirəm. Yeni nəşr olunan Latifə Tekin'in "Sürüklənmə", Mine Söğüt'ün "Kərgədan", Barış İncə'nin "Sarsıntı" kitabları ilk ağlıma gələnlərdir.

-Kitabın arxa planında qadına qarşı zorakılıq və təcavüzləri də işləyirsiniz. Qadınların evə həbs edilib arxa plana itələnməyə çalışılması köhnə dövrlərdən bu günə uzanan sosioloji bir vəziyyətmi yoxsa kişilərin hakimiyyətlərini itirmə qorxusumu?

-Qadınlarla bağlı əhəmiyyətli və öncü yazıçılar Simone de Beauvoir "İkinci Cins" və Virginia Woolf "Özünə Aid Bir Otaq" kitabları ilə bizə mövzunun siyasi və iqtisadi köklərini izah etmişlər. Haqlısınız, qadın mövzusu tamamilə siyasi və iqtisadi bir məsələdir.

-Yaralı insanların öz içlərinə qapandıqlarını, hətta öz yeraltı dünyalarını yaratdıqlarını deyirsiniz. Hətta bir çox yazıçıdan nümunələr verirsiniz. Kitabınızdakı personajlar öz yeraltınızın bir ifadəsimi?

-Bunları mən demirəm, çox sevərək oxuduğum Şekspirdən Mövlana'ya, Gültən Akın'dan Metin Altıok'a qədər böyük şairlər deyir. Dostoyevski, Kafka, Poe da bunları yazır. Personajlarımın yeraltı dünyası əmin olun, mənimkindən çox fərqlidir. Sizə və maraqlanan oxuculara bu mövzuda Nurdan Gürbilek'in "Qurbanın Dili" adlı möhtəşəm kitabını tövsiyə edirəm.

-Kitabda Qılqamış Dastanı'na da toxunursunuz və dastandan payımız: "İnsan üçün ölüm qaçılmazdır!" Bəs, sizcə ölümsüzlük fikri sənətçının zəhərli sarmaşığıdırmı yoxsa təşviqedicisimi?

-Dünyadakı bütün sənət əsərləri əsasən iki mövzu üzərində qurulub: sevgi və ölüm. Çox sevdiyim Nobel mükafatlı Portuqaliyalı yazıçı Jose Saramago'nun türkcəyə "Ölüm Bir Varmış Bir Yokmuş" adı ilə tərcümə olunan romanı, məncə, ölümsüzlük mövzusunda yazılmış ən yaxşı romanlardan biridir.

-Umay Nine, "Bu həyatı ən çətin zamanlarda, yoxsulluqda, qıtlıqda, müharibədə və sülhdə əslində idarə edən həmişə qadınlar olub. Onlar olmasaydı insan həyatı çoxdan bitmiş, növümüz qurumuşdu." deyir. Müasir dövrdə də qadınları əzən və ya belini bükən bu ağır yük deyilmi? Zamanla bu yükün yüngülləşəcəyini düşünürsüz?

-Zəkanın və ya istedadın insanlara yük və ya bəla olduğu hallardakı kimi, qadının dözüm və müqavimət qüvvəsi və zəkası da başına bəla olub. Min illər boyu yalnız uyğun, itaətkar, çalışqan və cazibədar olması gözlənilən qadının yaradılışdan gələn inanılmaz yaddaşı və eyni vaxtda çox iş görə bilmə qabiliyyəti var ki, bununla bir cür barışa bilmirlər. Lakin iqtisadi və sosial hüquqlarını yavaş-yavaş qazanan qadınlar, bütün dünyada sayı ən çox olan azlıq olduqlarının artıq fərqinə varıblar. Dünya dəyişir və çox uzaq olmayan bir zamanda qadınlar layiq olduqları düzənə çatacaqlar. O zaman dünya indikindən daha yaxşı olacaq.

-Bizə vaxt ayırdığınız üçün təşəkkür edirik.

-Mən də təşəkkür edirəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

Xatirə Fərəcli, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Azərbaycan ədəbiyyatında milli-ideoloji məfkurəmiz hələ Mirzə  Ələkbər Sabirə qədər də hər zaman boy vermiş, poeziyamızın simasında ictimai-siyasi xarakter alaraq  XX əsrin əvvəllərindən  90-cı illərə qədər  uzun bir yol keçmişdir. Nəzərə alsaq ki, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanın ictimai-siyasi mühitində milli-ideoloji yolun rüşeymləri cücərməkdə idi, bu  yolun xəlqiliyi  satirik və tənqidi realizmin  ən görkəmli nümayəndəsi  dahi  Sabirin şeirlərində boy atmağa başladı.

Sabir  yaradıcılığını bölmələrə ayırsaq,  onu aşağıdakı kimi təsnifatlandıra bilərik; 

1. Cəhalətə qarşı mübarizə,

2. Ölkəsinin vassal statusunda olması və bundan qurtuluşu elmdə, təhsildə görməsi,

3. Cənubi Azərbaycan mövzusu,

4. İctimai gerçəkləri özünü qurban vermək dərəcəsində söyləməsi.

Sabirin özünü təkbaşına millət edən onun milli, xəlqi görüşləri ilə yanaşı sadə xalqın sosial problemlər içində yaşamasına biganə qala bilməməsi idi. Onun yaradıcılığının ana xəttini cəhalətlə mübarizə təşkil edirdi. Xalqının elmə, təhsilə biganəliyi onun qəlbinə xəncər kimi saplanmışdı: 

...Satmaram öz əqlimi siz kimi laməzhəbə,

Razıyam оğlum  gеdə qəbrə, – nə ki məktəbə!

Məktəb adın çəkməyin, – məl’əbədir, məl’əbə!..

Əlhəzər, оndan həzər, оxutmuram, əl çəkin!

Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!

Sanki Sabir qəlbini xalqına məktəb eləmişdi. Şeirləri  bu məktəbin dərsləri, özü isə müəllimi idi. Bəli, ustad şair şeirlərində xəlqiliyi belə yaşadırdı. 

M. Ə. Sabirin ruhunu sıxan, ürəyini parçalayan bir məsələ də öz  ölkəsinin  Rus imperiyasının vassalı olması idi. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində  vassal statusunda yaşayan ölkəsinin durumu yaralı bədəndə qan köynəyə çıxan kimi şeirlərinə çıxmışdı. 

Neyliyim, ey vay! Bu urus başdılar,

Bilməyirəm hardan aşıb-daşdılar?!

Ölkədə gündən-günə çoxlaşdılar,

Hər əmələ hər işə çulğaşdılar.

Qoymayın, ay köhnələr, ay yaşdılar!

Heyvərələr hər yerə dırmaşdılar! 

Əslində, böyük şair bu şeri ilə müstəmləkəsində olduğumuz Rus İmperiyasına etiraz edirdi.

Rusiyada 1905-1907-ci illər inqilabı və İranda 1905-1911-ci illər Məşrutə hərəkatı böyük Sabirin yaradıcılığında dönüş nöqtəsi olmuşdur. O, 1907-1909-cu illərdə İran şahı olmuş  Məhəmmədəli şah Qacarın 1905-1911-ci illər Məşrutə İnqilabına qarşı amansız mübarizəsinə etiraz olaraq öz mövqeyini inqilabi-satirik şeirləri ilə  ortaya qoymuşdur:

Mən şahi-qəvişövkətəm, İran özümündür!

İran özümün, Rey, Təbəristan özümündür!

Abad ola, ya qalsa da viran, özümündür!

Qanuni-əsasi nədi, fərman özümündür!

Şövkət özümün, fəxr özümün, şan özümündür!

Sabir yaradıcılığının leytmotivi  o zaman xalqının  cəhalət içində boğulmasının açıq ifadə tərzi  ilə yanaşı, əzilən hüquqlarının  da sanki  ilahi missiya statusunda müdafiəçi rolunu oynayırdı.  Böyük Sabirin sadə xalqın yanında dayanması tək şair kimi yox, eyni zamanda  xalqını sevən bir insan, bir şəxsiyyət kimi də  onun yüksək mənəvi keyfiyyətlərinin parlaq təzahürü idi:

...Derlər utan, heç kəsə bir söz demə,  

-Həq sözü derkən utana bilmirəm!

Neyləməli, göz görür, əqlim kəsir, 

Mən günəşi göydə dana bilmirəm!

Şiddəti-seylan ilə baran tökür, 

Bir koma yox, daldalana bilmirəm!

Sabir yaradıcılığı elə dərin ictimai məzmun kəsb edir ki, dövrünün bütün eybəcərlikləri onun satirik şeirlərində bir güzgü misalı açıq-aydın görünür. Bu barədə şairin özü belə deyir:

Şairəm, əsrimin ayinəsiyəm, 

Məndə hər kəs görür öz qaş-gözünü; 

Necə kim, dün “Birisi” baxdı mənə, 

Gördü ayinədə ancaq özünü.

Onun cəsarəti mürtəce qüvvələrin ürəyinə bir ox kimi saplanmışdı. O həmin   mürtəce qüvvələr tərəfindən hədələnsə də, hətta  ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qalsa da,  əzilən xalqının dərdlərinə, acılarına böyük qəlbi ilə biganə qala bilmirdi, həqiqəti, ictimai eybəcərlikləri olduğu kimi satira atəşinə tuturdu.

Saxtə bır xəttı-xam ilə mənə kağız yazıb, 

Ey məni təhdid edən min dürlü tə’kidat ilə!

Böylə: “Xortdan gəldi, dur, qaç!” sözlərin get tiflə de 

Zatını Sabir tanırkən qorxmaz övhamat ilə!

Ta qədim dövrlərdən böyük şəxsiyyətlərə onların tam obrazını ifadə etmək üçün işıqlı əməllərindən dolayı bir çox ləqəblər, adlar verilmişdir. Dövrümüzdə də böyük Sabirə  inqilabi-satirik şair, xəlqi şair kimi bir çox adlar verilmişdir. Mən də deyərdim ki, o, bu uca adlarla yanaşı həm də xalq aşiqi idi. Məhz, ona görə də  belə deyirdi;  “ Mən vücudumda olan ətimi bu xalqın yolunda çürütdüm. Əgər ömür vəfa etsəydi, sümüklərimi də xalqın yolunda qoyardım”.  Bu fikrində  tək ikiyə bölünmüş bu taylı ölkəsinin dərdləri deyil, o taylı Azərbaycanın da qaysaq götürməyən yaralarını görməmək mümkün deyil. 

 Bəli, Sabir ömrünü xalqın yolunda çürütdü, lakin Sabir ömrü Azərbaycan xalqının ömrü qədər uzandı. Könüllərə  köçdü Sabir, Azərbaycan ədəbiyyatında satirik poeziyamızın  zirvəsinə  döndü, xalqının  ürəyində əbədi  yer elədi özünə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

 Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hərb mədəniyyəti. Biri var, adi döyüşçü, zabit olasan. Biri var, hərbin nəzəriyyəsini yazasan, onun mədəniyyətini təlqin edəsən. Eynən bu günlərdə növbəti doğum günü qeyd edilmiş Əliağa Şıxlinski kimi.

Əliağa Şıxlinski, 1863-cü il martın 15-də Yelizavetpol quberniyasının Qazax qəzasının Aşağı Salahlı kəndində, kiçik mülkədar İsmayıl ağa Şıxlinskinin ailəsində doğulmuşdu. O, kökü 16-cı əsrdən başlayan bir nəslin nümayəndəsi idi. Ulu babası Ağdolaq Məhəmməd ağa Qazax qəzasına böyük ehtimallara görə Türküstanın cənub torpaqlarından köçüb gəlmişdi. Onun iki oğlu var idi: Şıxı və Əli Qazaq. Əliağa Əli Qazaq bəyin nəslindən idi.

Çar ordusunda xidmət edən, rus-yapon müharibəsində, 1-ci dünya müharibəsində artilleriya sahəsində imperiyanın bir nömrəli mütəxəssisi sayılan, rusların “artilleriya Allahı” adlandırdıqları bu şəxsiyyət Cümhuriyyət dönəmində isə müstəqil Azərbaycanda hərb sahəsinin əsas qurucularından biri, artilleriya generalı olmuşdur.

Dövrünün məşhur şairi Molla Vəli Vidadinin nəticəsi olan general Əliağa Şıxlinski Nigar xanımla ailə həyatı qurmuşdu. Nigar xanım Şıxlinskaya ilk azərbaycanlı şəfqət bacısı və ilk ali təhsilli azərbaycanlı qadındır. O, həmçinin 1914-cü ildə yaradılan Qadın Xeyriyyə Cəmiyyətinin də sədri idi. Bundan başqa 1920-ci il martın 10-da Əliağa Şıxlinskinin və Fətəli Xan Xoyskinin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Qızıl Aypara Cəmiyyəti təsis edilir. Nigar Şıxlinskaya Azərbaycan Qızıl Aypara Cəmiyyətinin "Şəfqət xidməti"nin banisi olur. Həmçinin Nigar xanım məqalələr yazır, dul qadınların, ailədən məhrum olmuş uşaqların haqlarını qoruyurdu. Bax belə biur ailə idi Şixlinskilərin ailəsi. Həm də çox sadə, təmtəraqsız bir həyat sürmüşlər. Təsadüfi deyil ki, general vəsiyyətində deyirdi: "Əgər evdə qalmış əşyaların dəyəri mənim dəfn mərasiminə və sadə qəbir daşına kifayət edərsə, ona da Şükür. Heç bir ehsan və elan lazım deyil."

Əliağa Şıxlinski 1943-cü il avqustun 18-də vəfat edib, Yasamal qəbristanlığında dəfn olunub.

Əfsanəvi generalı sevgi və sayğı ilə anırıq...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan nədir? O, öz düşüncəsinin sahibi olan azad bir varlıqdırmı, yoxsa görünməz tellərlə idarə olunan bir marionet? Tarix boyu filosoflar, yazıçılar və inqilabçılar bu sualın ətrafında dolaşıblar. Ancaq bəzi insanlar bu suala kitab səhifələrində yox, real həyatda cavab veriblər.

Çarlz Manson - onun adı sadəcə bir cinayət tarixçəsi deyil, o, azad iradənin nə qədər kövrək olduğunu sübut edən bir simvoldur.

O, qanunların və cəmiyyətin qadağaları ilə çərçivələnmiş dünyada yaşamadı. O, insanları sadəcə sözlərlə köləyə çevirə bilən nadir insanlardan idi. Onun üçün xaos məhv yox, yaradılışın özü idi. Bəlkə də o, cəmiyyətin təzahürü idi. Maskalarını çıxarıb çılpaq şəkildə bizə göstərən bir güzgü. Bəlkə də biz ona nifrət etmirik, sadəcə onun göstərdiyi həqiqətdən qorxuruq.

İnsan həmişə öz iradəsinə sahib olduğuna inanır. O, düşünür ki, həyatını öz seçimləri ilə formalaşdırır, yaxşı ilə pisi, işıqla qaranlığı özü müəyyən edir. Lakin bu həqiqət deyil. Azad iradə bir illüziyadır. Seçimlərimiz bizə məxsus deyil; onlar bizi formalaşdıran sosial təsirlərin, instinktlərin, qorxuların və arzuların məhsuludur. Biz düşündüyümüz qədər sərbəst deyilik. Bizi idarə edənlər, əslində, bizə seçim etdiyimizi düşündürənlərdir.

Çarlz Manson bunu bilirdi. O, anlamışdı ki, insan doğuşdan manipulyasiya olunmaq üçün yaradılıb. Mansonun yaratdığı "Family" qrupu bunun sübutudur. İnsanlar yalnız bir insanın sözləri ilə düşünə, onun fikirlərini mənimsəyə bilərdilər. O, insan iradəsinin zəifliyini ifşa etdi.

Bəlkə də ona nifrət etmirik, sadəcə qorxuruq. Qorxuruq ki, bizim də iradəmiz bir gün sarsıla bilər. Bəlkə də biz heç vaxt tam azad olmamışıq...

 Gəlin, bir insanın necə yaranıb formalaşdığını düşünək. Bütün qəddarların uşaqlıq travmaları var deyirlər. Amma Mansonun hekayəsi sadəcə bir yetim uşağın əzablarından ibarət deyil. Onun həyatı başdan-ayağa rədd edilməkdən toxunmuşdu. O, daha ana bətnində ikən istənilməyən idi, doğulduğu andan etibarən sevgi yerinə zorakılıq gördü. Cəmiyyət üçün artıq o zaman "zərərli" idi, o, sistemin gözündə bir səhv idi və bu səhvi silmək istəyirdilər.

İnsan həyatının ilk illərində şəfqət görməsə, sevgini necə dərk edər? Manson dünyanı yalnız rədd edilmək və istismar olunmaq prizmasından gördü. O, həbsxana divarları arasında böyüdü, amma həbsxanalar insanı yalnız məhdudlaşdırmır, həm də ona həyatın ən çılpaq həqiqətlərini öyrədir. O, gücün haradan gəldiyini gördü. O başa düşdü ki, güclü olmaq üçün əzələlərə yox, insan ruhunun açarına sahib olmaq lazımdır... Və ya onun "azadlığına"..

Azadlıq – insan şüurunun ən böyük yanılsamalarından biridir. Biz seçim etdiyimizi düşünürük, amma gerçəkdən bizə verilən çərçivələr içində hərəkət edirik. Biz iradəmizin sərbəst olduğunu sanırıq, halbuki həyatımız boyunca öyrəndiklərimiz, sosial normativlər və başqalarının təsiri altında yönləndirilirik. Çarlz Mansonun manipulyasiya üsulu da məhz bu prinsipi əsas alırdı. İnsanlara onların azad olduğunu hiss etdirmək, əslində isə onları öz oyununda piyadaya çevirmək. O, insanların zəif tərəflərini tapır, onların ehtiyaclarını, qorxularını və arzularını istifadə edərək onları idarə edirdi. Bu isə sadəcə bir psixopatın strategiyası deyildi. Bu, tarixin ən böyük manipulyatorlarının, filosoflarının və yazıçılarının da təsdiqlədiyi bir həqiqət idi.

Dostoyevskinin "Karmazov Qardaşlar" romanında, Böyük inkvizitor səhnəsində belə bir fikir irəli sürülür ki, insan azadlıq istəmir, insanın həqiqətən ehtiyac duyduğu şey itaətdir. O, qərarlar vermək, öz iradəsini reallaşdırmaq istəməz. Çünki azad olmaq qorxunc bir məsuliyyətdir. İnsanlar seçim etmək əvəzinə, öz inanclarına, liderlərinə və sosial normalara tabe olmağı üstün tuturlar. Manson bu həqiqəti çox yaxşı anlayırdı. O, özünü bir rəhbər kimi təqdim etmirdi. O, insanlara onların həqiqətən nə istədiyini öyrətməyi bacaran bir "dost" kimi çıxış edirdi. O, heç vaxt əmr vermirdi, sadəcə istədiyi şeyin onların öz arzusu kimi görünməsini təmin edirdi.

Bu yanaşma nəinki dini və ideoloji liderlərdə, həm də böyük yazıçılarda və filosoflarda müşahidə olunur. Sartr "Varlıq və Heçlik" əsərində insanın azadlığının bir lənət olduğunu yazırdı. O, deyirdi ki, insanlar daim azad olmaq iddiasındadırlar, amma əslində, onların əksəriyyəti bu azadlıqdan qaçmağa çalışır. Manson da bunu bilirdi. Onun ardıcılları özlərini "azad ruhlar" hesab edirdilər, cəmiyyətin məhdudiyyətlərindən qurtulduqlarını düşünürdülər, amma gerçəkdə onlar Mansonun qurduğu bir sistemin içində daha da dərin bir köləliyə sürüklənmişdilər. Onlar azad olduqlarını zənn edirdilər, amma əslində, onların hər bir düşüncəsi və hərəkəti Mansonun əvvəlcədən toxuduğu bir torun içində idi.

Daha bir misal olaraq, Nitşenin "Hakimiyyət iradəsi" nəzəriyyəsini göstərmək olar. Nitşe insanın əsas instinktinin sadəcə yaşamaq və xoşbəxt olmaq yox, güc əldə etmək və hakimiyyət qazanmaq olduğunu iddia edirdi. O, deyirdi ki, cəmiyyət insanları əhliləşdirməyə çalışır, amma əslində, ən güclü fərdlər cəmiyyətin normativlərinə qarşı çıxaraq onları özlərinə uyğun şəkildə formalaşdıranlardır. Manson bu prinsipi dərindən mənimsəmişdi. O, bir cəmiyyətin içində olmadı, öz cəmiyyətini qurdu. O, sosial dəyərləri dağıdaraq, yeni bir sistem yaratdı və insanlara elə gəldi ki, artıq onlar daha "saf", daha "azad" və daha "doğru" bir həyat yaşayırlar. Halbuki, bu sistem də yalnız onun iradəsinə tabe idi.

Eyni prinsipi Orvelin "1984" romanında da görürük. Böyük qardaş insanları manipulyasiya edərkən onlara azadlıq verirmiş kimi görünür, amma əslində, onların düşüncələrini belə idarə edirdi. İnsanlar özləri-özlərinə xəyanət etdiklərini anlamırdılar, çünki sistem onların nə düşünməli olduğunu diktə edirdi. Çarlz Manson da eyni metodu istifadə edirdi. O, öz ardıcıllarına elə bir ideologiya aşılayırdı ki, onlar öz qətillərini belə bir azadlıq hərəkəti kimi görürdülər.

Herman Hesse isə "Yalquzaq" əsərində insanın ikili təbiətini təsvir edirdi. İnsan həm öz daxili instinktləri ilə yaşamağa can atır, həm də cəmiyyətin ona təlqin etdiyi qaydalara boyun əyməyə çalışır. Hessenin qəhrəmanı, Harri Haller, bu iki dünya arasında qalmış, hansı tərəfə aid olduğunu bilməyən biridir. Manson bu ikiliyi insan psixologiyasında çox yaxşı görürdü. O bilirdi ki, hər kəsin içində bir "yalquzaq" yatır, bir tərəfdə cəmiyyətə uyğunlaşmaq istəyən insan, digər tərəfdə isə qanunları və qaydaları pozmağa hazır olan azğın bir ruh var. Onun manipulyasiyası məhz bu tərəfi oyatmağa yönəlmişdi.

Beləliklə, Çarlz Mansonun manipulyasiya metodu sadəcə bir cinayətkarın təsadüfi üsulu deyildi. O, insan psixologiyasını, fəlsəfi ideyaları və sosial mexanizmləri dərindən anlayan biri idi. O, insanların nəyə inanmaq istədiklərini bilirdi və onlara istədikləri şeyləri elə bir formada təqdim edirdi ki, onlar bunun öz seçimləri olduğunu sansınlar. Bu, əslində, bütün tarixi boyunca güc sahiblərinin, siyasətçilərin, dini liderlərin və hətta böyük yazıçıların da istifadə etdiyi bir metoddur.

Azad iradə həqiqətən varmı? Yoxsa biz sadəcə bizə təqdim edilən seçimlər içindən birini qəbul edirik? Manson bu sualın cavabını bilirdi. Və o, insanlara azad olduqlarını hiss etdirərək onları idarə edirdi. Bu, onun manipulyasiya sənətinin ən zirvə nöqtəsi idi.

Dostoyevski deyir ki, "İnsan hər şeyə öyrəşir". Manson öyrəşmədi. O, uyğunlaşmadı. O, həyatını intiqam fəlsəfəsi üzərində qurdu. Amma onun intiqamı silahlarla, zorakılıqla deyil, insan zehninə nüfuz etməklə həyata keçirdi. O, qisasını fərdi şəkildə almadı. Başqalarına aldırdı.

  Mansonun uşaqlığı sevginin, mərhəmətin və qayğının olmadığı bir xaosdur. O, doğulduğu andan etibarən cəmiyyətin ən qaranlıq künclərində yaşamağa məhkum idi. Onun anası bir fahişə idi, atasının kim olduğu isə heç vaxt bilinmədi. O, sevgi görmədi, qayğı görmədi  yalnız zorakılıq və cinayət gördü.

Dostoyevski: "Uşaq yaşlarında alınan təsirlər insanın ruhunda silinməz izlər buraxır." Mansonun aldığı təsir nə idi? Bir körpə dünyaya gələndə o, günahsızdır. Amma əgər o, yalnız nifrət, qorxu və səfil həyat görsə, nə olacaq?

Manson küçələrdə, həbsxanalarda böyüdü. O, sevgisiz bir mühitdə yaşadı. O, özünə bir həqiqət yaratmalı oldu. Bu dünyada yalnız güclü olan sağ qalır.

Nitşe yazırdı: "Güc istəyənlər, əslində, gücsüzlükdən əziyyət çəkənlərdir." Bəlkə də Mansonun gücə olan ehtirası, onun keçmişinin bir əks-sədası idi. Əgər sənə heç vaxt sevgi verilməyibsə, sən dünyanı sevgi ilə yox, qorxu ilə idarə etməyə çalışarsan.

Çarlz Mansonun ən qorxunc gücü nəydi? Onun fiziki gücü yox idi, silahı yox idi. Amma insan ruhunu idarə etmək üçün bunlara ehtiyac da yox idi. Onun silahı sözlər idi. O, danışanda insanın içində dərin bir səs oyanırdı. Bu səs əslində daim orada olub, sadəcə susdurulmuşdu. O, bu səsləri oyatdı. O, insanların daxili qaranlıqlarına işıq saldı və onlara dedi: "Bu qaranlıqdan qorxma, onu qucaqla."

Onun yaratdığı "Family" qrupu sadəcə bir dəstə manyak deyildi. Onlar, cəmiyyətin özlərindən kənarlaşdırdığı, qəbul etmədiyi və dünyaya yad olan insanlar idi. Manson onları qəbul etdi, amma bunun əvəzinə onlardan ruhlarını aldı. İnsanlara azadlıq vəd etdi, amma onlardan ən böyük azadlığı, seçim azadlığını aldı.

Dostoyevski "Karamazov Qardaşları"nda deyirdi: "İnsan azadlıqdan qorxur, çünki azadlıqla gələn məsuliyyəti daşımağa gücü çatmır." Manson bu həqiqəti bilirdi və istifadə edirdi. İnsanlara azadlıq hissi verdi, amma onları ona tamamilə tabe etdi. Onlar Mansonun səsi ilə düşünür, onun gözləri ilə görür, onun arzuları ilə yaşayırdılar. Bu, azadlıq deyildimi? Bəlkə də sadəcə fərqli bir köləlik idi.  Könüllü köləlik...

Manson, Qərbin müasir azadlıq mifinin üzərində bir bıçaq çəkdi. O, sübut etdi ki, insan iradəsi düşündüyümüz qədər güclü deyil. İnsan azad olmaq istədiyini düşünür, amma əslində idarə olunmaq istəyir. İnsan seçim etməyi yox, seçilmiş yoldan getməyi üstün tutur.

Mansonun metodu sadə idi. O, insanlara onların eşitmək istədikləri şeyləri deyirdi. O, insanlara onların özlərini tapdıqlarını düşündürürdü, amma əslində onları tamamilə məhv edirdi.

Sartr yazırdı: "İnsan həmişə azad olmaq istəyir, amma azadlıqla nə edəcəyini bilmir." Manson isə onlara azadlığın bir illüziya olduğunu öyrətdi. O dedi ki, cəmiyyətin qoyduğu qaydalar boşdur, insanlar cəmiyyətin kölələridir və əsl azadlıq yalnız qanunlardan, əxlaqdan, ənənələrdən qurtulmaqdır.

Bəs sonra nə oldu? İnsanlar bu fikri qəbul etdilər. Onlar Mansonun dediklərinə inanmağa başladılar, çünki inanmaq istəyirdilər. Onlar Mansonun onlara verdiyi yeni reallığı qəbul etdilər, çünki öz reallıqları çox ağrılı idi.

Dostoyevski yazırdı: "İnsan azadlıqdan qorxur. O, hər zaman kimsə tərəfindən idarə edilmək istəyir." Manson bu həqiqəti başa düşdü və onu öz xeyrinə çevirdi. O, insanlara "sən azadsan" deyirdi, amma əslində onlara itaət etməyi öyrədirdi.

Onun sözləri hipnotik idi. O, insanlara öz düşüncələrini təlqin edirdi. O, bir güzgü idi – insanlar onun dediklərini eşidib özlərini tanıyırdılar, amma heç bilmirdilər ki, bu düşüncələr özlərinə aid deyil. Manson onlara öz zehinlərini dəyişməyi öyrətdi və beləcə onların ruhlarını əsir aldı.

Bəs biz?

Biz əminikmi ki, manipulyasiya olunmuruq? Biz öz iradəmizlə düşünürükmü, yoxsa bizə düşünməli olduğumuz şeylər öyrədilir?

Sartr deyirdi: "Cəhənnəm başqalarıdır." Bəlkə də biz başqalarının yaratdığı bir cəhənnəmdə yaşayırıq və bunu hiss etmirik.

Mansonun metodu əslində siyasətçilərin, dini liderlərin və korporasiyaların metodlarından fərqlənmirdi. O, həqiqət adı altında yalanı satırdı. Amma bir fərqi var idi. O, bunu gizlətmirdi.

O, açıq şəkildə göstərirdi ki, insan manipulyasiya olunmağa meyllidir. İnsan həmişə bir lider axtarır. İnsan həmişə hansısa bir gücə itaət etməyə can atır.

Dostoyevski deyirdi: "Əgər insan Tanrıya inanmasa, o, özünə yeni tanrılar yaradacaq."

Manson yeni bir tanrı oldu. O, xaosun içində bir qayda yaratdı. O, insanlara yeni bir həqiqət verdi. Amma bu həqiqət bir tələ idi. Və bəlkə də bu, bizim üçün bir dərsdir. Bəlkə də biz azad olmağa çalışmaq əvəzinə, kimə və nəyə itaət etdiyimizi dərk etməliyik. Bəlkə də biz öz manipulyasiya olunduğumuzu qəbul etməliyik.

Çünki azadlıq, bəlkə də, elə öz köləliyimizi anlamaqdır.

Bəs Manson kim idi? O, sadəcə bir manyak idimi, yoxsa bir filosof?

O, cəmiyyətin bir səhvi idi, amma bəlkə də bu səhv elə cəmiyyətin özünü başa düşmək üçün bir güzgü idi.

O, insan təbiətinin ən qaranlıq tərəflərini açdı. O, azadlıq və itaət arasındakı sərhədi məhv etdi. O, göstərdi ki, insanın öz iradəsi bir göz qırpımında əlindən alına bilər.

Nitşe deyirdi: "Kim uçuruma çox baxarsa, uçurum da ona baxmağa başlayar."

Manson uçuruma çox baxdı. Amma biz? Biz əminik ki, hələ də həmin uçurumun kənarında deyilik?

Mən bəzən düşünürəm. Manson dahi idimi, yoxsa bir dəlidirmi? Bəlkə o, sadəcə cəmiyyətin kölgəsi idi? Bəlkə biz ona nifrət edirik, çünki o, bizim öz içimizdəki qaranlığı ortaya çıxardı.

O, cinayətkar idi, amma o, bir sistemin içində böyüyən, o sistemin yaratdığı və formalaşdırdığı bir insan idi. O, qanunları pozurdu, amma qanunlar əvvəlcə onu pozmuşdu. O, xaos içində yaşadı və xaosla öldü.

Düşün. Cəmiyyətin yaratdığı dəyərlər əslində bizə məxsusdurmu? Biz nəyə inanırıq və niyə inanırıq? Seçimlərimiz həqiqətən bizə məxsusdurmu?

Manson sistemin bir səhvi idi, amma bəlkə də bu səhv elə sistemin özünü açıq-aşkar göstərmək üçün var idi. Bəlkə də onun varlığı bizi öz həqiqətlərimizi dərk etməyə vadar edir. Mən ona nifrət edə bilmirəm. Mən ondan qorxmuram da. Əksinə, mən ondan öyrənirəm. Çünki insan ruhunun ən dərin sirlərini bilmək istəyən biri üçün Manson ən təhlükəli, amma ən səmimi dərslərdən biridir.

Bəs sən? Sən özünü azad hesab edirsən?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)