“Üzeyir Hacıbəyli barədə yazılar – “Görkəmli pedaqoq” başlığı ilə növbəti – ikinci yazını diqqətinizə təqdim edirik.

 

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi.“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

 

 

Ü.Hacıbəylinin ana dilli məktəb və dərsliklər barədə fikirləri

 

Ana dilinə, onun öyrənilməsinə, dilin saflığının qorunmasına və məktəblərdə təlim dilinə çevrilməsinə xüsusi önəm verən Üzeyir bəy ana dilində məktəblərin olmamasından acı-acı şikayətlənərək deyirdi ki, Bakı kimi müsəlman şəhərində bir türk ibtidai məktəbi belə yoxdur. Onun fikrincə, milli məktəbin vəzifəsi ana dilini uşaqlara mümkün qədər mükəmməl öyrətməklə yanaşı, digər dilləri də onlara təlim etməkdir.  O yazırdı: “Hər bir millətin ki, bəqasına (varlığına)  baş səbəb onun dilidir və dilinin tərəqqisidir. Bir millətin ki, dili batdı, onda o millətin özü də batar…İnsan öz dilini bilməyəndə din də gedir, dil də gedir, millət də gedir…Bizim türk lisanımız (Azərbaycan türkcəsi) Avropa üləma (alim) və filosoflarının rəyinə nəzərən, ən kamil bir dildir ki, onun vasitəsilə insan ən ali fkirlərini və ən dəqiq hisslərini bəyanə qadirdir. Böylə bir zəngin lisanın sahibi olub da, ondan istifadə etməməyin özü böyük bir bədbəxtlikdir…Dilimizi öyrənməliyiz, öz rifah və səadətimiz üçün öyrənməliyiz, öz mədəniyyət və mərifətimiz üçün öyrənməliyiz ki, öz ehtiyacatımızın bəyanına qadir olaq... Öyrənməliyiz ki, Avropanın bütün aləmə car edən ülum (elm) və finünun (fənlərin) hər bir qismi meydanında dahilər çıxardıb, istiqbalımızı (gələcəyimizi) hər cəhətdən təminə çalışaq.” Buna görə də yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Ü.Hacıbəyli israrla yazırdı ki, “Məktəb açıb bütün elmləri öz ana dilimizdə tədris və təlim etmək indi bizim əməllərimizin ən ümdəsidir”. Ü.Hacıbəyli “İkinci il”, “Məktəb məsələsi”, “Müəllim içtimaiyyəti haqqında” və s. məqalələrində hamılıqla ümumtəhsil hüququnu müdafiə edirdi.

O,  ali təhsili, o cümlədən ana dilli ali təhsili də vacib sayırdı. 1909-cu ildə

“Tərəqqi” jurnalında bu barədə belə yazırdı: “Bizim nə qədər təhsili-ali görmüş adamlarımız olsa, bir o qədər millətimizdən ötrü yaxşıdır, əks surətdə camaatımızın halı yaman olar, ayaq altında qalarıq, məhv və nabud olarıq…”.

Ü.Hacıbəylinin ana dilli dərsliklərin rolu və onların tərtibi, tərbiyə məsələləri barədə fikirləri də maraqlı və aktualdır. Məktəblərimizdəki dərsliklərin keyfiyyəti və məzmunu, dərslik catışmazlıqları onu Qori seminariyasında oxuduğu illərdən ciddi narahat edirdi. Hələ seminariyada oxuyarkən “Mən gələcəkdə nə iş görəcəyəm?” mövzusunda yazdığı inşada qeyd etmişdi ki, “Mən məktəblərimiz üçün ana dilində hesab, coğrafiya və s. dərs kitabları tərtib edəcəyəm”. (İbtidai məktəblər üçün həmin “Hesab məsələləri” dərsliyi 1907-ci ildə çap olunmuş, dahi M.Ə.Rəsulzadə və görkəmli maarifçi İ.Qaspıralı mətbuat səhifələrində bu  dərsliyə yüksək qiymət vermişdilər) O, deyirdi: “Kitabsızlıq dərdi istər məktəb, mədrəsə şagirdlərimiz üçün, istər camaatımız üçün doğrudan da böyük bir dərddir". Üzeyir bəy dərslik tərtib edərkən tərbiyə prinsiplərini, elm, bilik və əxlaqın qarşılıqlı əlaqəsini düzgün nəzərə almağı dönə-dönə xatırladırdı. 1909-cu ildə “İrşad” qəzetində yazırdı: “Uşaqların həm qəlbini, həm ağlını, həm də zövqünü tərbiyə edəcək dərslikləri olmalıdır. Dərsliklərə ictimai-tərbiyəvi əhəmiyyəti olan, uşaqlarda yüksək əxlaqi sifətlər və mədəniyyət aşılayan material daxil edilməlidir”. “İkinci il” məqaləsində isə göstərirdi ki, uşağın təlim və tədrisi yaxından uzağa, məlumdan qeyri-məluma getmək yolu ilə olmalıdır. Bu fikirlər bu gün dərslik yazanların qulağında bir sırğa olmalıdır.

 

Növbəti yazının mövzusu belə olacaq : “Ü.Hacıbəyli müəllim haqqında”

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün şeir vaxtıdır, sizlərə Pərvin Əliyevanın şeirləri təqdim ediləcək.

 

 

AVQUST İSTİSİ

 

Göyqurşağı yeddi rəng, bir də meyxoş sərinlik;

Ürəyin ki kövrəkdir, sən, ey günəş qəlbli qız,

Sən, ey günəş üzlü qız, sən ey gecə saçlı qız,

İçində yırtıcı hiss qarışdırır qütbləri,

Bir də avqust istisi.

 

Gecə zülmət, ay da yox, görünür nə də ulduz,

İşığa gəzir ilbiz.

Dincəlir qarışqalar bircə, onlar xəbərsiz

Pərişan adamlardan.

Sayıram iki, üç, dörd – dərd əlindən bezarsan,

Bir də avqust istisi.

 

Gəzir xoşbəxt çağların yenə gözündə xülya,

Üryan qalan qəlbinin yasını saxlayırsan.

Gündüzlər baş qatırsan, gecələr – qisas hissi;

Axı sən ki bilirsən, dərd adamı yandırar,

Bir də avqust istisi.

 

Analar can çəkişir, balalar intizarda;

Bakı boyda şəhərdə

"Azadlıq" heykəlinə ancaq baxıb keçən var.

Ürəklər qan qırmızı, qan rəngli plakatlar,

Bir də avqust istisi.

 

Xəyalımin önündə dimdik durur o səhnə,

Yanır korun-korun od – ürəyin necə gəldi?!

Bircə sözün bəs idi zərbəni endirməyə

və məni öldürməyə,

Bir də avqust istisi.

 

Məni o incilərin,

məni o gündüzlərin bircəsində sevindir.

Sözüm – haray nidası...

Məni "xoşbəxtlik" adlı ömür talasına at,

Məni kəmənd atına, məni arzuma yetir.

Qoy yandırsın sevdanın şux alovu, yanğısı,

Bir də avqust istisi.

 

 

İNSANXANADA İNSAN

 

İnsanxanada insan

Yeknəsəq mühazirə deyir:

Dünyanın küçələri bir-birindən fərqlidir,

Yollar müasir asfalt, yollar – işıqlı plakatlar.

İllərin o tayından gün sayır,

Mərcantək görünən ömür tabutdan ağır,

Tikə-tikə talaşalar dönür külə.

İl ildən ağır gəlir,

Kindən qalaq qurub bir tay təkəbbür,

Hopub iliklərinə saxtakarlıq.

Adamlar köntöy daşdır elə bil,

Tükənmək bilmir vəzifə ədası

Nakəsi, nadanı böyüdüb edirlər qəhrəman...

 

İnsanxanada

Bir yaşıl dəryadır dünya;

Azına qismət qızıl xalı,

Çoxuna qismət köhnə həsir...

İnsanxanada

İnsan tutulmadı bir məhəbbət yağışına,

Nə tufanı, nə yeli var.

Bu hökmü verə bilmirəm,

İstixana effekti yandırır hamını.

 

İnsanxanada insan

Yeknəsəq mühazirə deyir:

Çözələnir min ilin bayatısı –

Didir varlığını dəryada ümman.

Bu dünyanın

Əsli-Kərəm, Leyli-Məcnun naləsi var.

O qədim xarababazar –

Nə gözləyirsən ondan?!

Yüzlərlə biganədən barmaq sayı laləzar

Doğulur, yaradır, yaşadır

Hər qarış torpaqda, sal daş üstündə.

Dönür, min yarpaqlı çiçəyə dönür,

Olur, gül ətirli gülabdan əfzəl.

Fəqət atəş içindədir,

Fəqət od içindədir,

Köksündəki nəhrlər – səadət piyaləsi...

 

İnsanxanada ildə bir dəfə

İnsanoğlu tən olsa,

Axı dünya dağılmaz.

Şair də gözəl deyir:

"Necə görsün işığı gündən qaçan yarasa?!".

İnsanxanada istixana effekti –

Günəşdən qorxan da yanır,

Günəşə gen olan da.

Ürəyində qəlpədir şöhrət, qılınc kimi kəsir

və səslər:

" – Mən şərqəm!

– Mən qərbəm!".

 

 

“HƏYAT” QƏZETİ

 

Napalm bombaları kimi yandırır bəzi sözlər;

Fotoşəkilllər köksündə asılan

Vyetnam muzeyidir.

 

Baxdıqca hər dəfə bir göz yanır oyuğunda,

Bütün qitələrdən səslər eşidirsən.

Dünyada hər 10 saniyədən bir

kimsə QİÇS-ə necə yoluxursa,

Bəlkə də, hər 5 saniyədən bir

kimsə ölür öz içində tənhalıqdan...

 

Bu, "Mond" qəzetinin

40 il əvvəlki sayında yoxdur,

Bu, "Həyat" qəzetidir,

Bu, bütün dövrlərin üstündəki

qan qırmızı oxradır.

 

İndi demirəm, alkoqoldan, heroindən

ölür adamlar – onlar bilinəndir.

Bilinməyənlər –

Bu qəddar kapitalizmin

hərgünkü sinə dəftəridir.

 

Kaş ki sərxoşluqla mübarizədən çox

Huşyarlıqdan danışıla...

 

Canlı mələklər

Hər cümə axşamı bir yorğun ağacın

qaralığında yalquzağa dönənləri

Nər qolları ilə qaldıralar.

 

Napalm bombaları kimi yandırmasın bəzi sözlər.

O dəhşətli fotoşəkillər köksündən asılmasın,

Dönməsin Vyetnam muzeyinə!

Deməsinlər, hər kölgəli qəlb bir insan günahıdır...

 

 

***

 

Bu nəhəng qələbəlikdə

şəhərlər,

yollar,

küçələr

adamla dolu.

Qəribə hərarət,

həsrət,

həsəd,

ağrı...

Yaşamaq ümidi ilə

müdhiş çırpınışda

bir yığın adamın

eyni hekayəsi var...

 

 

***

 

Hərdən bir göz qırpımında olur hər şey,

Boylanır bir göz də öz içindən

çiçək bükümü kimi

içindəki qırmızılıqdan xəbərsiz.

 

Hərdən daha çox arzulayarsan təqdir,

Qəribə şeylər istəyər könlün.

Xəta ardınca xəta edərsən,

Yumarsan gözlərini böyük boşluğa.

 

Utanarsan acgözlüklə yediyin həsəd hissindən

Çevrilib bir göz də içindən baxar xısın-xısın,

Sıxılarsan içindəki qırmızılıqdan.

 

Hərdən bir göz qırpımında olur hər şey,

Hər şey elə biraz da yarıda qalmış nağıl,

Heç nə yox imiş kimi.

Yandırır adamı köz kimi,

udur adamı torpaq kimi

və hər şey bitir.

 

Göydən üç alma düşmür,

Göydən od da yağmır, göydən alov da,

ancaq dönür bir ovuc duaya insan...

 

 

BİRCƏCİK YER KÜRƏSİNDƏ

 

Hələ neçə yuxulardan keçəcəyik,

Yozacağıq:

Bu körpədir,

Bu körpüdür.

Gözlərimizdə canlanacaq

Neçə sima, neçə xislət.

Barmaqlarımız neçə mürəkkəb tutacaq,

Yazacaq, hey yazacaq!

Biri doğru, biri yalan...

 

Yaracaq neçə sübhü

Mürəkkəb rəngindəki kor ilan,

Bəlkə də, ən adi, ən adi şeydən

O ilan çata bilməmiş ən xoşbəxt günə,

Neçə qəlbi yıxacaq zəhərli  sözlə.

 

Hələ neçə yuxulardan keçəcəyik,

Yozacağıq:

Ömrümüz haqqa yetənə kimi

Bir planetdə, bircəcik yer kürəsində

Bacı-qardaş adamlar

Asılacaqlar bir-birinin ayağından,

Utanacaq yer üzü.

 

Hələ neçə yuxulardan keçəcəyik,

Yozacağıq:

Fikir davasında böyük və azad,

Xoşbəxt və bədbəxt olan kim?!

Çapacağıq hər sözün üzərinə gürzümüzlə,

Üzəcəyik hamımız hansısa nəhrlərdə,

Ta ki, qalib, ya da məğlub olanacan.

 

Hələ neçə yuxulardan keçəcəyik,

Yozacağıq:

Bu körpədir,

Bu körpüdür...

Sonra və sonra biləcəyik,

Biri qafil gənclik, biri körpə qocalıqdır,

Könlü ilə söhbət edir hamısı.

Hansısa sətirdə çəkirdi can şirəsi,

Biri şirin, biri acı.

Bilirəm, yaşamağa heç kim tapmayacaq macal.

Yuxuların ömrü

elə insan ömrü kimi qısadır...

 

 

QUYUDAN SƏS

 

Sonra başladı həyat,

Əvvəldən heç nə olmamış kimi.

Ya ağac dibində

Dünyanı yaradan süjet var,

Ya quyu dibində

Vəbaya tutulanlar

Qurban – günahsızdır.

 

Bu Leyla əvvəlki deyil,

Dünya elə əvvəlkidir.

Sevincinin hamısı qəzəb,

Qonur qanadlarına uçan yerdən,

Barmağının ucunda sənə sarı qaçan ömrün

Möcüzə işləri var.

 

Kişilərin zavalına gəlib bu dünya,

Qızıl-qırmızı qandır.

Qadınların baxışları yara olub,

Qalıbdır yaddaşında. 

 

Bu Leyla əvvəlki deyil,

Dünya elə əvvəlkidir.

Nə insan, nə də dünya

Həyatın mənalı yerini görür.

Bu quyu qat-qat dərindir,

Qaranlıqda ruhi dinclik, məftunluq. 

 

İşıq da iztirab, işıq da həyat. 

Ömrünün aramca bir vaxtı

Vaxt sənə dar!

Zərrə illərin bərəkəti yox,

soyuqdur, soyuq.

Haradasa bir xatirə qanıqara qırılır,

Gündə yüz yol  ölür, quyudakı səs.

 

 

***

 

Savaşmaq ön cəbhədir,

bütün cəbhələrdə savaş – yaşamaq!

Təpələnirsən bəzən, olsan da dağ,

yarı yıxılmış ev kimi.

 

Ancaq heç nəyi saxlamır həyat

öz rəngindən –

cənnət və cəhənnəmdən başqa.

İlahi!

Mən necə də inanıram;

Bəzən tənhalıqdan da ucalmaq olur…

 

Bu səbr, bu səbat məni insan edəcək,

Göldə bir atəş səsitək itəcək…

 

 

***

 

Bir sidqi-ürəklə sevinmək gəlir içimdən,

hamının əvəzinə itaətsizlik göstərmək istəyirəm

XXI əsr uşaqları kimi –

Onlar çox sərbəstdir,

Hamısı nə istədiyini bilir.

 

Bu sırada sanki təkcə əyləşmişik,

çiynimizin üstündən getdiyimiz yolun

hara olduğunu bilmirik.

Görürəm ki, qupqurudur hər şey,

adamların sözü təpimiş haldadır.

Adamların dodaqlarında səadət pıçıltıları,

baxışlarında divar sərtliyi,

bu ahəngdən bir şey dadmaq arzusu...

 

Qızıl boyunbağı kimi keçirək boynumuza xatirələri,

nə vaxtsa anamızın tapaqçada südlə bişirdiyi qənddən dadaq,

keçmişdən soraq kimi ağzımız dada gəlsin.

 

 

Kimsə qəhərləndi,

kimsə dilləndi…

Bu vaxtı ötənəcən,

bu yolu keçənəcən

kəskin şəkildə danışqan adama dönəcəyik hamımız.

Yaddaşımızdakı boş otaqlar

dağınıq halda.

Xəlvəti üstümüzə soyuqlar qonar,

Yamyaşıl dünyanın alaçığında –

it mırıltıları,

dibçək dibləri,

cavabsız məktublar…

Bir də gözü ilə

keçmişini silmək istəyən milyonlarla adam…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və İncəsənət”  

 

Məhşur rejissor və aktyor Ramiz Əzizbəylinin ekran əsəri olan  “Bəxt üzüyü” filmi haqqında danışmaq istəyirəm. Film 1991-ci ildə çəkilmişdir. Xalq şairi Vaqif Səmədoğlunun eyni adlı dram əsərinin ekran həllidir.

 

Hadisələr hal-hazırda da insanların yayada həvəslə üz tutduğu məhşur Pirşağı bağlarında üç ailə və bir müharibə veteranının bir araya gəlməsi ilə başlayır. Saranın bəxt üzüyünü itirməsi isə filmin duzu, bibəri olur. Hər kəs bir-birini ittiham edərkən sülhsevərliliyi və ağsaqqallıq funksiyasını yerinə yetirən Tanrıbəy dayı və öz hayında olub  “xoşbaxtlıx” axtarışında olan şair Moşu Göyəzənlinin varlığı filmə rəng qatmışdır. Film hər nə qədər komediya janrı üzərində yazılsa da,  əslində bitkin bir tragikomediyadır, insanların öz-özlərini və ya ətrafındakıları aldatması və əlçatmaz şeylərin axtarışına çıxması aşkar görünür. Bu filmin görünən və görünməyən tərəfləri də az deyil. Məsələn, Saranın bəxt üzüyünü qab yuduğu sırada su kranının kənarına qoyub, qonşularını oğurluqda ittiham etməsi indiki zamanda bəzi insanların nə qədər huşsuz və yaddaşsız olduqlarını aşkara çıxarır. Eyni zamanda içki düşkünü  olub ailəsindən bixəbər “ailə başçısı” ilə bağlıda ayrıca danışmağa dəyər. Hər nə qədər başı daşa dəyəndən sonra özünə gəlsə belə  “sonrakı peşmançılığın faydası yoxdur”  məsəli burda öz yerini tapır.

Gələk şair Moşu Göyəzənliyə. Yazının əvvəlində də qeyd etdiyim kimi, insan oğlu hər zaman əlçatmaz şeylərin arxasıyca düşməyə meyilli bir varlıqdır.  Şair Moşu da öz aləmində “xoşbaxtlığı”n qafiyəsini dəftərində, şeirlərində axtarmağa çalışır. Amma axıradək də tapa bilmir.

Filmi izlədikcə görürsən ki, hərə öz hayındadır. Heç kimin heç nədən nə xəbəri, nə də anlayışı var. Bu, əslində indiki insanların açıq şəkildə büruzə verdikləri xüsusiyyətdir. Hər kəsi günahlandırmaq, ətrafımıza olmayan şey üstündə ləkə yaxmaq və sonda da heç nə olmamış kimi  qarşımızdakının boynuna sarılmaq. Gəlin, qarşımızdakının da nə və ya nələr düşündüyünə diqqət yetirək, qəlb qırmadan danışmağı bacaraq və ən önəmlisi, qarşımızdakının bizim kimi eyni ampluanı daşıdığını - insan olduğunu unutmayaq. 

 

“Ədəbiyyat və İncəsənət”  

(11.02.2025)

 

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 Anam... Bu sadə, lakin mənim üçün dünyalar qədər dəyərli olan söz, həyatımın ən müqəddəs mənasıdır. O, yalnız məni dünyaya gətirən insan deyil, həm də mənim ilk müəllimim, sirdaşım və ən güclü dayağımdır. Ona qarşı olan duyğularımı sözlərlə ifadə etmək nə qədər çətin olsa da, qəlbimdəki sevgi, minnətdarlıq və ehtiramı dilə gətirməyə çalışacağam.

 

 Anamın varlığı mənim üçün bir günəş kimidir. Onun gözlərindəki sevgi və qayğı mənim üçün ən böyük təsəlli mənbəyi olub. Ona qarşı hiss etdiyim minnətdarlıq ölçüyəgəlməzdir. O, mənə həyatın çətinliklərinə boyun əyməməyi, mübarizə aparmağı öyrədib. Anamın hər bir nəsihəti, hər bir sözü mənim üçün həyat dərsi olub. Onun məsləhətləri sayəsində səhvlərimdən dərs almış, düzgün yolu tapmışam. Mən böyüdükcə anamın əziyyətlərini daha yaxşı anlayıram və ona olan hörmətim, sevgim daha da artır.

 Amma bəzən, fərqinə varmadan onu incitdiyim anlar da olub. Yeniyetməlik çağında hər kəs kimi mən də öz fikirlərimi müdafiə edərkən onun qayğısını bəlkə də tam anlamırdım. İllər keçdikcə isə başa düşdüm ki, anamın dediyi hər bir söz arxasında saf sevgi və qorxu var idi – mənim üçün, mənim gələcəyim üçün.

 Anamın üzündəki bir təbəssüm üçün, onun gözlərində xoşbəxtliyi görmək üçün hər şeyi etməyə hazıram. Çünki o, mənim anamdır – məni sevən, mənə həyat verən, məni bu dünyada ən çox anlayan insandır.

  Anam... Bu kəlmə mənim üçün sadəcə bir ad deyil, o, varlığımın ən dərin qatlarına toxunan, zamanın içində dayanmadan böyüyən bir duyğudur. Hər bir insanın həyatda sığındığı bir liman var, mənim limanım isə anamın qəlbidir. O qəlb ki, içində məni qoruyan bir nur daşıyır, istər fırtınalar qopsun, istər yollar qarışsın – o nur heç vaxt sönmür.

 Anamın mənim üçün nə demək olduğunu izah etməyə çalışarkən sözlər kiçilir, məna daralır, çünki bu duyğu ölçüyəgəlməzdir. Onun mənə bəxş etdiyi həyat təkcə fiziki varlığımın deyil, həm də ruhumun təməlidir. Anam mənim üçün sevgini və fədakarlığı özündə birləşdirən bir zaman metaforasıdır. Uşaqlığımda o, vaxtını mənim üçün dayandırırdı – hər gecə yuxusuz qalıb mənim rahat yatmağıma çalışır, hər səhər gülümsəyərək məni yeni günə oyadırdı. İndi isə mən böyüdükcə anlayıram ki, o illər sadəcə zaman deyilmiş – o, anamın mənə bəxş etdiyi öz həyatının parçaları imiş.

 Anamın qayğısı və sevgisi gözlə görünməyən, amma hər an hiss olunan bir külək kimidir. İnsan bəzən küləyin varlığını yalnız dayandıqda anlayır – eləcə də anamın fədakarlığını, onun sarsılmaz sevgisini anlamaq üçün insan zamanla böyüməlidir. Bizim uşaqlıqda “adi” hesab etdiyimiz hər şey – bişirdiyi yeməklər, çəkdiyi narahatçılıqlar, yağışlı günlərdə əlimizi sıxmağı – əslində sonsuz bir sevginin ifadəsi imiş.

 Bəzən düşünürəm, anamın sevgisi sonsuz bir dairəyə bənzəyir. Mən ondan doğuldum, o isə məni sevgisi ilə yoğurdu. O, məni həyata gətirdi, mən isə onun sevgisini daşıyan bir zaman yolçusuna çevrildim. Əslində, biz heç vaxt ayrılmırıq – çünki onun verdiyi sevgi mənim hər hüceyrəmdə yaşayır, düşüncələrimdə çiçək açır. O, mənim varlığımın ən incə tellərinə toxunub və mən bu tellərin hər birini ürəyimdə qoruyuram.

 Bəlkə də bir gün yollarımız bir qədər uzaqlaşacaq, həyat bizi fərqli istiqamətlərə aparacaq. Amma mən bilirəm ki, anamın sevgisi mənim varlığımda əbədiyyən qalacaq. Çünki ana sevgisi zamana tabe olmur, o, sonsuzluğa yazılmış bir şeirdir. Və mən bu şeiri ömrüm boyu oxuyacağam.

 Hər zaman dediyim kimi, Nigarı Nigar edən, ərköyünlüyünün, dəli-doluluğunun və hədsiz özünəinamının səbəbi sənsən. Sən heç saralıb-solmayan cənnət çiçəyi, mələklərin nuru və bəyazısan. Ruhumun özü, mənim ən dərin eşqimsən. Minnətdarlığım sənə yaşadığım ömrün uzunluğu qədər olacaq. Mən səni özümdən də çox sevirəm.

 Sənə sonsuz təşəkkürlər, əziz Anam!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

                                                      

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Oxucularımızın yaradıcılığı rubrikasında bu dəfə sizlərə Firuzə Quliyevanın şeirlərini təqdim edir. Firuzə Naxçıvan Dövlət Universiteti Tarix-filologiya fakültəsinin Filologiya ixtisası üzrə II kurs tələbəsidir. Həmişəki təkrarlama: nəzərə alaq ki, bunlar ilk qələm təcrübələridir. Amma biz Firuzənin poeziyasında heç kəsə bənzəməmək ritmini çox bəyəndik.

 

 

Sən nəyimsən?

 

Əllərim qəlbimdə gəzir...

Susayıb qara gözlərinə

Gülün susadığı kimi.

Son səsin işləyib qəlbimə,

Uzaq ölkələrə çıxıram səfərə.

Şəklin gözümün önündə

Yaşıllarımda dolaşır.

 

Gözün kimi bax uşaqlığıma,

Qoru onu yad doğmalardan

İnsan saydıqlarımdan.

Mehman ol qəlb otağıma

Ac qalmışam qucağına

Bahar qoxulu yurd-yuvama.

 

Sən nəyimsən?

Dodaqlarımda batmayan günəş?

Parıldayan aylı gecəm?

Tanrım qədər sevdiyim?

Ey doğma insan!

Musiqim sən, yaram sən,

Min bir dərdə davam sən.

 

 

Ey bəxtsiz kədərim!

 

Qabırğanla yandırdığın can ocağımı tik!

Bir ovuc torpaqlıq canıma and iç!

Sənin şəklini məndən qoparır

Kövrək dənizin qızarmış dalğası.

Günəşin telləri ilə ayaq açır

Ruzigarın portağal qoxusuna.

Yavan sevda küllərini

Şeirlərimin misrasına tökürəm,

Dağların qoynuna köçürəm.

Möhür vurulmuş qəlbimə nə etmək?!

Əzəldən əllərin əlimə divar hörüb

Baxışım qapında toxunulmaz alma...

Çalmasın başımda dərdsiz musiqi

Qoca dünya ilə savaşım,

Eyni yurd, bir cüt yad gözə nifrətim bitsin.

Qorxularımı azad etdim

Yansın budağımdakı yasəmənimlə.

Qürbətdə gözü yol çəkir gönlümün,

Məktublarımın canı parçalanır

Dözülməz başısoyuq məhbəsdə.

Mən görərəm əslimi güzgüsüz,

Təki əksim mən, surətim sən qalsın!

 

 

Gəlməyin gülüşümün zirvəsinə qar gətirdi

 

Zəhər dadıram hər sözündə

Necə şəkər qatım həsrətinə?

Hansı tərəfə dönüm, İlahi!?

Yastığımın nəmini külək sovursun.

Qəlbimin hansı nöqtəsinə ağı deyim?

Nidayla dolu nifrət bəsləyim?

Gecələr yuxunda laylamı oxuyum?

Qızılgülün içində yatasan

Sevgi mülkündən birdəfəlik qopasan.

Gözlərimə olan susuzluğun

Boş stəkana ümidindən damır.

Sinoptikdən aldığım soraq

Gəldiyin günə yozdurur.

Gövdəsi tumurcuq bağçası çiçəyin

Köksündə neçə qəlpə izi var.

Canımı parə-parə

Çarmaxda mələklərə ehsan verirəm.

 

 

***

İki qaşının arasındakı məsafənin

Qırışları bağlayır gecə ilə gündüzü.

İki heca söz qalır dillərdə dastan...

İlahi! Görəsən düşünürmü məni.

Dəsmalındakı həsrət baharının

Ürəyimdə damğa izi var.

Çəpərlərini çeynəyib qaçmır mənzilinə

Dilsiz quyunu ev bilirmiş özünə.

Bağçam fırtına xəncəri ilə boyalı

Küllərindən doğulan kədər dəmində.

İç! Qansız şərabını sorğusuz.

Ləzzətlə mənim sağlığıma iç!

Gizləyir qəlbim qəlbini gözlərimdə,

Sorğulama! İtirəm sözlərində.

Neçə çinarlar əkirəm çatlaq əllərimə.

İki ayrı məbədin məhəbbət toru

Kirpiklərin qovşağında qovuşar bəlkə.

 

 

***

Ah qəlb!

Olum ya ölüm?

Yoxsa tək sual?

Göz yaşı əl tutmur hisslərə

Bəlkə kirpiklər çətir olar dərdlərə.

Yoxsa yağış damlaları gizlər hissləri

Qəlb unudarmı bəs olub keçənləri?

Balaca şzahzadə qədər sevərsən gülünü,

İnanarsan yoxdur onun qədəri.

Ulduzlarla tay tutarsan tək tikanını

Qəlb yaralayan, uzanan ümmanını.

Ah axmaqlıq!

Tək rəsm tablosu boyanır bəyəm?

Gözlər boyanmazı yalana?

İnanmazmı olmazlara?

Ya olmayacaq xəyallara dalmazmı?

Dəlicə qanad açmazmı səmaya?

Çox cavab gizlənir suallar arxasına!

Ölüm dərman olur oluma!

Bax cavab çıxdı ortaya...

 

 

***

İş Tahir və Zöhrədə deyil

Ruhu bədəndən qoparıb atmaqda

Səssiz çöllərin dərinliklərinə.

Bir daha adını anmağa

Tövbə etmək istəmsizcə.

 

İki gözümün ağrısı işlədikcə qəlbimə,

Kök salsam məbədin ayaqlarına

Yalvarmaq əllərimdən axar gedər

Başqa sevdaları diri tutmağa.

 

İçimə işləyən əllərin boğur məni,

Yuxularıma çökür haqsızca.

Ənbər qoxan ağzımın tamı

 Qana susayan zəhəri dadır.

 

 

***

Gəl! Pərvanətək gəl!

Evimə qonaq gəl!

Qayğılarımı könlünə elə sıx ki

İncilər tökülüb nəm etməsin çatlaq dodaqlarımı,

Yetim uşaqtək boynubükük qalmasın.

 

Birlikdə gəzək cənnət bağını,

Sənsiz mənə qəlb evim cəhənnəm.

Çəkmə çinar gözlərini gözümdən

İcazə ver sulayım budaqlarını.

 

Hər saniyə şəklinə tamaşa edib də,

Çəkmirəm gözlərimi bəxt üzüyündən,

Güləcək dünya yazdıqlarıma

Anlamayacaq qəlb məbədimi...

 

Şahlar əmr edəcək, fərman yazacaq,

Asacaq boynumdan kəndir ipini

İp təsəlli edərmi

Qandallı taleyimi?

 

Ruh məskənim!

Biz səninlə “Adəm və Həvva” deyilik.

Biz səninlə Yusif və Züleyxayıq

Kədər yollarında...

 

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şəki-Zaqatala təmsilçisi

 

Müşahidə qavramı həyatımızın, demək olar ki, hər anında vardır. Çağımızda hər şey dəyişir, özümüz də...  Təbii, səhvlərimiz də, vərdişlərimiz də...

 

Uşaqkən bizə deyirdilər: “Ayıb etməyin, etsəniz də, ayıbınızı çöllərə salmayın!” İndi hamı ayıb edir... Məşhur “Cinayəti yazan qadın” serialında Angela Lensberi`nin canlandırdığı qəhrəman deyirdi: “Hamımızın demək istəmədiyimiz əməllərimiz var....” Yəni ayıb edəni qınamaq fikrində deyiləm. Sadəcə, heyrətimi dilə gətirmək istəyirəm. Ayıb etmək təbiidir, amma indi elə dövrə gəlib çıxmışıq ki, insanlar ayıbından utanmır, onunla fəxr edirlər.

Bəlkə də, mənə qəribə gələn, anlaya bilmədiyim bu fəxarətin bir səbəbi elə müşahidə qavramıdır. Modern insan müşahidə olunduğunun fərqindədir... İnsanların müşahidə edilməkdən qaçacaq yeri qalmamışdır. Texnologiya həyatımızın  hər anına elə daxil olub ki, müşahidə  qavramı birdən-birə, sanki minilliklərin başı üstündən sıçrayıb. Bu cür sürət, təbii, müşahidənin məqsədini də dəyişib.

Bəşər tarixinin ilkin mərhələsində də müşahidə vardı, lakin o vaxt insanlar bir-birlərinin nə etdiyindən xəbərdar olmaq, anlamaq,  öyrənmək məqsədilə  müşahidə aparırdılar.  Zaman keçdikcə, insan şüuru inkişaf etdikcə, idraki qabiliyyətinin əhatəsi genişləndikcə  müşahidə, həm də, nəzarətdə saxlamaq üçün vasitəyə çevrildi.

Və bir gün, internet gəldi bəşərin həyatına. İnsanların hər gün, hər an nizamlı olaraq müşahidə olunması prosesi belə başladı.  Bu gün isə, müşahidə etməyimiz də, müşahidə olunmağımız da adiləşib. “Bəyənmə”, “tıklama”, “görüntüləmə”, “oxunma”, “mesajlaşma”  eqomuzun təminatına çevrilib.  “Status”umuz, “paylaşım”ımız   nəzər cəlb etməyəndə, dərdə düşürük, stresslənirik.  Bunlar vasitəsilə müşahidə olunduğumuz çox vaxt, ağlımızın ucundan belə, keçmir.

Bir mənada müasir cəmiyyəti “müşahidə cəmiyyəti” də adlandıra bilərik.  Hələ 1785-ci ildə ingilis filosof  Ceremi Bentham ( Jeremy Bentham)   panoptikon modelindən danışırdı. “Pan”-“bütün”, “opticon”-“müşahidə etmək” sözlərindən əmələ gələn qavramın izahı belədir: “Bütünü müşahidə etmək”.  Bentham bu modeli həbsxanalarda tətbiq etməyi irəli sürmüşdü. Həmdövrləri filosofun nəzəriyyəsini utopiya adlandırmaqda  gecikmədilər.  Amma  zaman  elə gəldi ki, artıq biz panoptikon cəmiyyətin bir hissəsi olduq...

Hamımız hamımızı izləyirik-bunu könüllü şəkildə edirik. Və hamımız da könüllü şəkildə izlənirik. Qabaq izləyən vicdanımız idi... Uşaqkən sinifdənxaric oxu saatında  oxumuşduq Biləndərin “Allahın məni görmədiyi bir yer tapmadım” dediyi əhvalatı.  İndi isə “kamera var, bunu etməyək...” deyir uşaqlar...  Ac da olsaq, qonşunun  əlimizə uzatdığı yaxmanı götürmürdük: “Evdə yeyib gəlmişik...” “Nə yemisən?” sualını verən az adam tapılırdı, o adamlar haqqında da heç yaxşı fikirləşmirdik. İndi harda nə yesək, çəkib paylaşırıq, hətta o yeməyin bizə neçəyə başa gəldiyini də bilir “bizi tanıyanlar”.

Müşahidə cəmiyyəti haqqında ən yaxşı filmdir “Trumanın şousu” (The Truman show”).  1998-ci ildə  komedik dram janrında çəkilmiş film bir çox mütəxəssis tərəfindən  cəmiyyətlərin analizi istiqamətində dərslik kimi qəbul edildi. Endryu Nikkolun ssenarisi əsasında Peter Veirin çəkdiyi film ABŞ-da 125 milyon dollardan çox, bütün dünyada 264 milyon dollardan çox gəlir gətirdi. Halbuki, büdcəsi, cəmi, 60 milyon dollar idi...

Cim Kerrinin canlandırdığı qəhrəman-Truman Burbank hamımızın prototipidir.   Düzdür, biz doğulduğumuz andan etibarən müşahidə üçün seçilməmişik, amma bununla belə, zamanla könüllü olaraq müşahidə edilən obyektə çevrilirik... Bəlkə də, bu mənada Truman bizdən daha şanslıdır-ən azından, onun  həyatının  konkret anlamı və istiqaməti var...

Filmin ilk 20 dəqiqəsində rejissor və Cim Kerri bizə deyir: “Hər biriniz, həm də, yaxşı reklamçısınız!” Deyilmiyik? Əlbəttə, eləyik! Bizim ölkəmizdə bilmirəm, amma  xarici ölkələrdə belə bir ənənə var: bir tiktoker (“bu da məsləkmi?” sualı ayrıca mövzudur) restorana gedir, sifariş verir, yeyir-içir, -təbii ki, açıq kameranın qarşısında,-sonda  ofisianta kameranı göstərir və deyir: “Sizi pulsuz reklam edirəm, hesab ödəmirəm!”  Məkan sahiblərinin, administratorların içərisində onlarla razılaşanlar da olur, razılaşmayıb, pulunu tələb edən də... Pul tələb edilən məkanın anti-reklamı o andan etibarən başlayır... Düzdür, reklamçılıqda “qara piar da şöhrətdir” inancı var, amma bəs vicdan? Bəs abır? Bəs ayıb?

“Trumanın şousu” ayıbsızlığın cəmiyyət tərəfindən qəbullanmasının anladılmasıdır bir az da.  30 illik həyatı 24 saat canlı yayımlanan Trumanın  bundan xəbəri yoxdur.  Anasının, atasının, arvadının, hətta aşiq olduğu qızın belə, aktyor olduğunu bilmir.  Onun tanıdığı həyat elə budur-nizamlı,  hər gün təkrarlanan...  Hamı onu izləyir...

Corc Oruellin “Böyük qardaş səni izləyir!” şüarından fərqli olaraq, burada izlənən təkcə Truman, izləyən çoxluqdur...Uyğun cümlə qursaq, belə alınardı: “Truman, səni izləyirlər!”   Oruell cəmiyyətin üzünə  tüpürmək cəhdində idisə,  bu film kül silələnmiş vedrəyə dönməliydi... Amma dönmədi!  Hə, kül ələndi cəmiyyətin başına, sadəcə, insanlar bundan utanmadılar, əksinə, zövq aldılar, saçında küldən barmaq qoyası yer tapılmayan belə sevindirdi özünü: “Mən seçilmişəm!”, “Mən fərqliyəm!”

“Trumanın şousu” bizə həm də, televizor asılılığından danışır. 24 saat Trumanı izləyənlərin həyatı televizorun önündə keçir... Və tamaşaçı tərəddüd qarşısında qalır: izlənən daha  şanslıdır, yoxsa izləyən? İzlənənin həyatı daha yaxşıdır, yoxsa izləyənin? 

Filmdə paralel xətt sevgidir... Və biz burada da sevginin üsyankarlığının, boyunəyməzliyinin şahidi oluruq. Truman haqqındakı bu sözləri də Silviya işlədir: “O bir aktyor deyil! O bir məhkumdur!”  Bəli, müşahidə cəmiyyətinin içində hamımız məhkumuq... Geyindiyimizi də, yediyimizi də, hətta salam verəcəyimiz insanları da cəmiyyətə görə seçiriksə, bizə “azad insan” demək olarmı? Yox... 

Ola bilər ki, ilk insanları müşahidə etməyə maraq sövq etmişdi, lakin çağdaşlarımızı müşahidə etməyə və müşahidə olunmaqçün könüllülüyə məcbur edən özlərinin güzgüsünə çevrilə biıməmələri, bu güzgünü başqa yerlərdə/başqa insanlarda axtarmalarıdır.  Klassik ədəbiyyatda aşiqin güzgüsü məşuqun gözləri  idi... Bu istiqamətdən yanaşsaq belə, nəyinsə doğru olmadığını görürük... Tanıdıqlarımız bir yana, tanımadıqlarımıza-sosial şəbəkə dostlarımıza,  bizi “follov” edənlərə aşiq olmağımız  fizikən də, mənən də mümkünsüzdür. Eşq bu deyil axı... Demək, axtardığımız eşq də deyil...

Bəs ehtiyac duyduğumuz nədir? “Trumanın şousu” filminin əvvəlində filmdəki rejissor (Ed Harris) bizə deyir: “...Artıq aktyorları və bizə hiss etdirdikləri o saxta duyğuları izləməkdən bezdik. Ehtişamlı göstərilərdən və xüsusi effektlərdən  yorulduq. İçində olduğumuz dünya bəzi yönləriylə saxta olsa da, Trumanın özündə süni heç nə yoxdur! Ssenari yoxdur, replika yoxdur!  O, həyatın özüdür!”

Truman -“True man” - “həqiqi insan”  adının seçilməsində də bir məna var, mütləq ki.  Başqa yöndən baxsaq, gerçək olan, həqiqi olan lağlağı yeri olmalıdırmı? Hə, bunu da hamımız yaşamışıq... Kimi necə xatırladığınızı soğrulamıram, amma xatirələrimizdəki o gerçək insanlar deyilmi cəmiyyətin dəyəri? Yox... Müşahidə cəmiyyətində saf olmaq, özümüz olmaq şansı tanınmır axı...

Rejissor Trumana saxta dünya yaratmışdı... Bizim saxta dünyamızın ssenari müəllifi də, rejissoru da bizi müşahidə edənlərdir. Qarşılıqlı şəkildə, biz də başqalarının rejissoru, ssenaristi, hətta aktyoruyuq.  Evimizdən kənarda özümüz deyilik... Müşahidə obyekti olduğumuzdan bəri, evimizin içində də  özümüz deyilik...

Və sonda... Filmin son səhnəsində rejissorun  rəssam Rene Maqritin “Ay işığı memarlığı” əsərini canlandırması...  Filmin bizi müşahidəli yuxular görmək arzumuzdan qurtarmaq cəhdi...   Və təəssüf... Çünki keçən 27 il göstərdi ki, şouya baxmaqda da, şou qəhrəmanına çevrilməkdə də pərgardır bəşər.   Hərçənd, film bizə ümid yeri də qoyur: “EŞQ!” Ümidimiz diri olsun, barı, çağdaşlarım!

                                                                        (2025, fevral)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

 

 

 

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

“Qаrаbаğ”

“Gedib yenə gələcəyik”

“Yurd uğrundа sоn sаvаşdа”

“Biz ölümə güləcəyik”.

                          /Rəfail Tağızadə

 

“Ədəbi ovqat” dərgisinin təsisçisi, yazar Rəfail Tağızadənin bu gün doğum günüdür.

 

O, 11 fevral 1958-ci ildə Ağdam rayonunun Sofulu kəndində anadan olub. 1974-cü illərdə Ağdam rayonu Boyəhmədli kənd orta məktəbini bitirib. 1974-1979-cu illərdə Azərbaycan Politexnik İnstitutunun (indiki Texniki Universitetdə) Avtomatika və Hesablama Texnikası fakültəsində təhsil alıb.

 

Müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Azərbaycan Milli Ordusunda döyüş bölgəsində zabit kimi xidmət edib. Ordu komandanlığı tərəfindən "Şah İsmayıl Xətai" və başqa Fəxri Fərmanlarla və qiymətli hədiyyələrlə təltif olunub.

 

"Qapı" və "Qarabağ rüzgarları", "Gecə xəyalları", “Su üzərində bahar” şeir kitablarının müəllifidir. Dünya şöhrətli alim Rafiq Əliyev haqqında “Su kimi sakit və güclü” kitabının tərtibçisi və redaktorudur. Dünyanın çağdaş avanqard şairlərinin, xüsusən çağdaş polyak şairlərinin şeirlərini Azərbaycan dilinə tərcümə edib. "Qəfil görüş" çağdaş polyak şeir antologiyası kitabının həmmüəllifidir. Çağdaş polyak şairlərinin şeirlərini tərcümə edərək "Şairlər eyni dildə danışırlar" adlı şeir antologiyası kitabını hazırlayıb.

 

“Şopenin ürəyi” poemasına və dahi polyak bəstəkarı Şopenin 200 illik yubileyi ilə əlaqədar Şopenin Azərbaycanda təbliğinə görə Polşa Respublikasının Mədəniyyət və Milli İrs naziri tərəfindən Diploma layıq görülüb. Ədəbiyyat üzrə Nobel Mükafatçısı Çeslov Miloşun Polşada keçirilən 100 illik yubileyində Azərbaycanı təmsil edib. Onun şeirləri ingilis, alman, italyan, rus, polyak, ukrayna və özbək dillərinə tərcümə olunub.

 

Şair Tağızadə "Qarabağ qazisi haqqında ballada” poemasına görə Beynəlxalq "Rəsul Rza" mükafatına layiq görülüb. O, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

 

 

 

 

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

 

Böyük mədəniyyətin (mədəniyyət ağacının) kölgəsi və meyvəsi metaforasını digər mədəniyyət areallarına və xalqlara təsir baxımından incələdikdə, qarşımıza önəmli bir sual çıxır: Böyük mədəniyyət digər mədəniyyətlər üzərində necə bir kölgə salır və bu kölgə onların inkişafını necə formalaşdırır? 

Bu sualı bir neçə aspektdən nəzərdən keçirək:

 

Kölgə və meyvənin tarixi dinamikası

 

Böyük mədəniyyətlər çox vaxt yalnız öz coğrafiyasında qalmır, başqa xalqların mədəniyyətinə də təsir göstərir. Lakin bu təsir fərqli sonuclar doğura bilər. 

Kölgənin özünəxas qoruyucu və inkişafetdirici rolu da vardır. Bir mədəniyyətin kölgəsi, onun himayəsindəki kiçik və ya gənc mədəniyyətlərin formalaşmasına münbit ortam yarada bilər. Roma mədəniyyətinin Avropa xalqları üzərində yaratdığı təsir buna bariz örnəkdir. Batı Avropa xalqları hüquq sistemini, şəhərsalma mədəniyyətini və inzibati strukturları Romanın kölgəsində inkişaf etdirib.

Ancaq kölgənin boğucu və məhdudlaşdırıcı yönlərini də unutmayaq. Böyük bir mədəniyyətin dominant olması bəzən digər mədəniyyətlərin orijinal inkişafına mane ola bilər. Örnəyi, Sovet mədəniyyətinin Baltik ölkələri, Türküstan və Qafqaz xalqları üzərindəki təsiri həm olumlu, həm də olumsuz sonuclar doğurdu. Bir tərəfdən, bu xalqlar texnoloji və sənaye inkişafına qoşuldu, digər tərəfdən, yerli mədəniyyətlərin ifadə azadlığı və s. müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırıldı.

Kölgənin inkişafetdirici və məhdudlaşdırıcı yönlərindən sonra, üçencü bir yönünü də vurğulayaq. Bu, kölgənin yaratdığı sintezlər və yeni meyvələrlə bağlıdır. 

Bəzi hallarda böyük bir mədəniyyət başqa mədəniyyətlərlə sintezə girərək yeni yaradıcılıq formaları və mədəni konfiqurasiyalar ortaya çıxarır. İslam və Türk dünyası mədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsiri sonucunda Osmanlı, Səfəvi və digər unikal mədəniyyətlərin yaranması buna örnəkdir. Burada böyük bir kölgə altında yeni meyvələr yetişdi...

Kölgənin altında yeni meyvələr verən mədəniyyətlər olduğu kimi, kölgədən çıxaraq yeni mədəniyyət formalaşdıranlar da olub.

Bəzi mədəniyyətlər uzun müddət böyük sivilizasiyaların kölgəsində inkişaf edib, lakin zamanla ya həmin kölgədən çıxaraq öz müstəqilliklərini tapıblar ya da tamamilə həmin kölgənin bir bölümünə çevriliblər.

 

Amerikan mədəniyyəti – uzun müddət Avropa (özəlliklə ingilis və fransız) mədəniyyətinin təsiri altında olsa da, XX yüzildə özünü yeni bir mədəniyyət sistemi kimi formalaşdırıb.

Yaponiya – Çin və Koreya mədəniyyətlərinin kölgəsində formalaşıb, lakin Meiji çağdaşlaşması (çağırışları) ilə öz unikal modelini yaratmış olub. Meiji dönəmi (明治時代 Meiji-jidai) - Yaponiya tarixində 23.10.1868 - 30.07.1912-ci il tarixləri arasında İmperator Meijinin hakimiyyətini əhatə edən dönəmdir. Meiji dönəmi Yapon toplumunun təcrid olunmuş feodal toplumundan çağdaş formaya keçdiyi dönəmi - Yapon İmperiyasının birinci yarısını təmsil edir. Meiji dönəmində baş verən əsaslı dəyişikliklər ictimai quruluşa, iç siyasətə, iqtisadiyyata, hərbi və dış bağlara təsir etdi və Yaponiya çağdaşlaşaraq dünyada güclü mövqe qazandı.

Bir də, kölgənin bir hissəsinə çevrilən mədəniyyətlər vardır. Örnəyi, 

Latın Amerikası – ispan və portuqal mədəniyyətlərinin kölgəsi altında formalaşıb və çox bölümü bu təsirdən çıxa bilməyib.

Afrikanın bəzi bölgələri – müstəmləkəçi mədəniyyətlərin təsiri altında uzun müddət qaldığı üçün bəzi yerlərdə yerli mədəniyyətlər müstəqil inkişaf edə bilməyib...

 

Bəs 

böyük mədəniyyətlərin kölgəsi çağdaş qlobal mədəniyyətdə necə təzahür edir?

Çağdaş dönəmdə qlobal mədəniyyət kontekstində də bəzi sivilizasiyalar digər mədəniyyətlər üzərində dominantlıq edir. - 

 

Batı mədəniyyətinin qlobal kölgəsi:

Bugünkü dünyada Batı (Avropa-Amerika) mədəniyyəti qlobal mədəniyyətin əsas formalaşdırıcısıdır. Kütləvi informasiya vasitələri, texnologiya, pop-kultura və siyasət bu kölgə altında formalaşır.

Qlobal fonda Çin və hind mədəniyyətinin yenidən meyvə verməsi faktını da unutmayaq.

Uzun müddət Batı, on illər boyu həm də Sovet kölgəsində qalan Çin və Hindistan XXI yüzildə öz mədəni irslərini yenidən aktivləşdirərək qlobal səhnədə yeni meyvələr verməyə başlayıblar.

 

İslam və Türk dünyasının yenidən formalaşması bizimçün daha doğma, yaxın və çəkici mövzudur.

Uzun müddət Batı və Sovet kölgəsində qalan İslam və Türk dünyası son dönəmlərdə yeni mədəni canlanma və inteqrasiya axtarışındadır. Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT), ortaq mədəni layihələr və iqtisadi işbirlikləri yeni mədəni meyvələrin yetişməsinə münbit ortam yaradır.

 

İndi isə böyük mədəniyyətlərin kölgəsində qalanların hansı seçimləri olduğuna diqqət edək.

Böyük bir mədəniyyətin kölgəsində olan digər xalqların və mədəniyyətlərin üç əsas seçimi vardır:

 

Kölgədə qalaraq ərimək. -  Bəzi mədəniyyətlər (örnəyi, aborigen və yerli Amerika mədəniyyətlərinin böyük bölümü) dominant mədəniyyətin içində əriyib;

 

Kölgədən qidalanaraq özünəxas inkişaf yoluna çıxmaq. -  Yaponiya bəzi dominant mədəniyyətlərdən ilham alaraq öz modellərini yaradıb;

 

Kölgəni transformasiya edərək yeni bir mədəni sistem yaratmaq. - Osmanlı, Səfəvi və ya Sovet mədəniyyətləri dominant mədəniyyətlərin elementlərini yenidən işləyərək fərqli sintezlər meydana gətirməkləri ilə tarixə düşüb.

 

Beləliklə,

- bəzi xalqlar böyük mədəniyyətlərin kölgəsindən qidalanaraq inkişaf edib;

- bəziləri kölgə altında boğulub və əriyib, it-bat olub;

- bəziləri isə həmin kölgənin içində yeni mədəniyyətlər formalaşdırıb.

Habelə dominant mədəniyyətlər özləri də başqa mədəniyyətlərdən, hətta, üstünə kölgə saldığı mədəniyyətlərdən təsirlənir. Ayrıca, bir bölgədə, bir zaman içində kölgəsi yayılmış mədəniyyət bir başqa zaman içində özü kölgəyə düşə bilir… Şair demiş, “Əbədiyyə qəhqəh çəkir əbədi dünya”…

 

Nəhayət, günün sual belədir: 

Qlobal dominant mədəniyyətlərin kölgəsi altında qalan xalqlar və mədəniyyətlər hansı strategiyanı seçəcək?

Bax, bu sualın dolğun cavabı həm siyasət, həm də mədəniyyət strategiyalarına bağlıdır. Əgər yeni yaradıcı enerji və intellektual potensial mobilizasiya edilərsə, bir çox xalqlar yeni meyvələr yetişdirə biləcək. Əks halda, onlar başqa bir böyük mədəniyyətin kölgəsində qalmağa davam edəcək… Kölgə gerçəklik ola bilər amma əbədi qədər ola bilməz…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

 

 

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Poetik qiraətdə sizlərlə yenidən Əlizadə Nuridir. Bu dəfə:

 

Çilçıraq içində ayrı işıq biz...

Bəxtimiz yatanda ayılmışıq biz.

 

-deyir şair. Və bu dəfə də mükəmməl deyir. 

Xoş mütaliələr!

 

Hər soyuq ayrılıq- bir isti yara...

Günün altında da bu günlər qara.

Məni payız çəkdi ayrılıqlara-

Görən o payızın yanındayam mən?

 

Məndən zəmi istə, dən-dən istəmə,

Milyonun borcunu mindən istəmə.

Sən mənim ömrümü məndən istəmə-

Bir dəli sevdanın adındayam mən.

 

Çilçıraq içində ayrı işıq biz...

Bəxtimiz yatanda ayılmışıq biz.

...Bir ağac altında ayrılmışıq biz-

Hələ də o ağac altındayam mən...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Tarixin tozlu səhifələrini vərəqlədikdə ermənilərin Azərbaycan və azərbaycanlılara qarşı bəslədiyi kinin və nifrətin qabarıq şəkildə büruzə verildiyini görürük. Törədilən terror aktları, qanlı faciələr bu kinin və nifrətin bariz nümunəsidir.

 

Metronun “20 Yanvar” stansiyasında qatarın partladılması, xeyli zabitin və diplomatların içində olduğu  “Miq-24”  helikopterinin vurulması, ümumən 1905-ci ildən üzübəri terror və soyqırımlar -səhərə qədər saysaq belə bitməyəcək faciələr hər an gözümüzün önünə gəlir. Ötən gün də bu faciələrdən biri, 33-cü ildönümünü olan Malıbəyli və Quşçular kəndində törədilən qırğınlar barədə danışacağam. 

Şuşa rayonunda əhali tərkibi azəbaycanlılardan olan Quçşular və Malıbəyli kəndləri rayonun inzibati mərkəzi olan Şuşa şəhərinə yaxın ərazidə yaylaqda yerləşirdi. Kəndlərdə təxminən 4.000-ə yaxın azərbaycanlı yaşayırdı. 1988-ci ildə Ermənistandan 1.500-ə yaxın azərbaycanlı əhali öz yurdlarından zorla çıxarılmışdı.  Nəticədə doğma yurd-yuvalarından qovulan əhali məhz Qarabağdakı bu kəndlərdə məskunlaşmışdı. Ermənilərin sıradakı hədəfi də elə Malıbəyli və Quşçular kəndləri idi.  1991-ci ildən etibarən isə Malıbəyli erməni silahlı bölmələrinin mühasirəsində idi.  Fevralın 5-də kəndlərin üzərində uçan vertolyot kənd əhalisinə evlərini tərk etmələri üçün 2 gün vaxt verildiyi barədə  elan verdi.

Malıbəyli kəndi mühasirədə olduğundan oraya gediş-gəlişin tək yolu hava vasitəsi ilə idi. Yanvarın 28-də Malıbəyli üzərində uçan sonuncu vertolyot da vurulmuşdu. Ermənistan Silahlı Qüvvələri yaxınlıqda yerləşən erməni kəndlərinə “ediləcək həmlələrin önünün kəsilməsi” məqsədilə zirehli daşıyıclar və artilleriya vasitəsilə Quşçular və Malıbəyli kəndlərinə hücum təşkil etdilər.  Fevralın 10-u gecə saatlarında rus silahlılarınında dəstəyi ilə ermənilər Malıbəyliyə basqın etdi. Evlərindən didərgin düşən azərbaycanlılar Quşçular kəndinə qaçdı. Kənddəki bütün evlər talan edildi və yandırıldı. Ümumilikdə isə hər iki kəndin sakinləri səhərə qədər düşmənlə vuruşdu. Yaxınlıqdakı Şuşa və Xocalı şəhərlərinə gedən yollar kəsildiyindən,  kəndlərə ən yaxın çıxış yolu Ağdamın Abdal-Gülablı kəndi idi, lakin bu kəndə gedən yol ermənilərin məskunlaşdığı kəndlərdən keçirdi. Təcavüzkar və xain erməni hərbi birləşmələrinin tərkibi Suriya, Livan və Fransadan gəlmə ermənilərdən təşkil olunmuşdu. ATƏT-in sülhməramlı missiyasının iştirakı zamanı Malıbəyli, Yuxarı və Aşağı Quşçular kəndləri erməni silahlı qüvvələri tərəfindən ələ keçirildi və nəticədə Şuşa və Xocalı şəhərləri blokada altına alındı. 

Malıbəyli, Aşağı və Yuxarı Quşçular kəndlərindəki qətliamdan sonra yüzlərlə günahsız, dinc sakinlərin qanının axıdıldığı Ağdaban və Qaradağlı qətliamları törədildi. Daha sonra isə 20-ci əsrin ən böyük  qanlı qətliamı olan Xocalı faciəsi yaşandı.

 

“Ədəbiyyat və İncəsənət”

(11.02.2025)