“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yenidən gələcəyimiz olan uşaqlar barədə mövzunu gündəmə gətirir.  Əməkdaşımız Malik Məmmədov əski həyatımızdan əsla fərqli olaraq günümüzdə uşaq oyunlarına münasibətin dəyişməsi mövzusu ilə bağlı apardığı araşdırmanı nəhəyət ki, uşaq psixoloqu Yasəmən Səfərzadəyə ünvanlanan suallarla yekunlaşdırıb və beləcə, bir çox suallara cavab tapılıb. Niyə bu gün uşaq oyunları yalnız kompüter və mobil telefonla məhdudlaşır?

Oyun fəaliyyəti yeni bir fəaliyyət növü deyildir. Oyun terapiyası uşağın problemlərini başa düşmək, onun hisslərini və rəftarlarını araşdırmaq və onlarla üzləşərək həll yollarını tapmağa imkan verən bir texnikadır. İlkin insanlar yaranan gündən elə oyun fəaliyyəti də yaranmışdır. Bəs oyun nədir?

Bir uşağın həyatında sevgi, diqqət, yuxu, qidalanma nə qədər əhəmiyyətlidirsə, oyun da bir o qədər əhəmiyyətlidir. Oyun oynarkən uşaqlar xoşbəxt olurlar.  Bəzən valideynlər övladlarının oyun oynaya bilmədiklərini, oyun oynarkən aqressivləşdiklərini və xoşbəxt olmadıqlarını düşünürlər.  Amma əslində uşaqlar oyun oynarkən öz hisslərini, düşüncələrini, yaşadıqlarını, söyləmək istədiklərini bizə göstərərlər. Və bir uşağın oyun oynarkən xoşbəxt olmaması, aqressivləşməsi, oyun oynaya bilməməsi elə onun həyatının, yaşadıqlarının bir göstəricisidir.

Oyun uşağın çətinliklərlə başa çıxma üsuludur. Biz uşağın oyununa fikir versək, əgər o öz oyununa münasibətlər sistemini, dostları, yoldaşları, valideynləri ilə olan münasibətini mütləq şəkildə yansıdır. Hər bir uşağın özünəməxsus sevgi dili olduğu kimi, bu sevgi dili də onların oyunlarına təsir edir.

Oyun uşaqların inkişafında xüsusilə əhəmiyyətlidir. Sadə bir oyun olan, hamımızın bildiyi amma uşaqlarımızın çoxunun unutduğu, oynamadığı "klas-klas" oyunundan nümunə gətirmək istəyirəm. Sadə görünən bu oyunda uşaq daş parçasını xanaya atdığı zaman, burada onun diqqəti, təfəkkürü, təxəyyülü inkişaf edir. Uşaq həm də sosial təsirə məruz qalır. Bir uşağın oyun prosesində dostları tərəfindən alqışlanması, ona ümid bəslənilməsi, qalib olmasının istənilməsi qədər məğlub olmasının gözlənilməsi də uşağın inkişafına çox müsbət təsir edir. Son zamanlar valideynlərin ən narahat olduğu məsələlərdən biri də "övladım paylaşa bilmir, mən nə etməliyəm". Uşağın paylaşmağını istəyiriksə, əgər oyun zamanı biz bunu ona aşılaya bilərik. Uşaq oyun zamanı daş parçasını dostları ilə paylaşdığı zaman, yaxud özü paylaşa bilməsə belə, başqa birinin paylaşdığını görməsi  uşagın davranışına mütləq şəkildə müsbət təsir göstərir.

Belə bir düşüncə tərzi mövcuddur ki, uşaqlar məktəbə gedənə qədər oyun oynaya bilər, artıq məktəb dövrü başladısa uşağın oyun prosesi də sonlanmalıdır. Oyunun yaşı yoxdur. Oyun uşağın həyatının ayrılmaz bir parçasıdır. Biz ona oyun zamanı öz hisslərini, düşüncələrini, yaşadıqlarını ifadə etməyə şərait yaradırıq. Və bir uşağın bundam məhrum olması öz hisslərini, yaşadıqlarını, düşüncələrini paylaşa bilməməsi deməkdir.

Bəzən oyuncaqlarla oynanılan oyunlarla inkişaf etdirici məşğələlər, əyləncə tipli məşğələlər səhv salınır. Oyuncaqlarla oynanılan oyunlar uşaqların hisslərini, düşüncələrini, yaşadıqlarını ifadə etməyə şərait yaradır. Uşaq burada istədiyi oyuncaqlardan istifadə edərək özünə  mühit yaradır. Ancaq əyləncə tipli məşğələlər də, inkişaf etdirici məşğələlər də uşağın valideynləri ilə vaxt keçirməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Oyun uşaqların dili, oyuncaqlar isə söyləmək istədikləridir.

Demək, ən azından keçmişdəki oyunların bərpasına cəhd etməliyik!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.03.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xoşbəxtlikdən siz, özünüzə daxili intizam adəti aşılaya bilərsiniz. Xoşunuza gəlib-gəlməməyindən asılı olmayaraq özünüzü lazım olan işi lazım olan vaxtda görməyə vadar etməklə, daxili intizamınızı daim məşq etdirməklə onu daha da gücləndirə bilərsiniz. Bəhanələr tapmağa son qoyacaqsınız. 

Pis adətlərə alışmaq asan, onlarla yaşamaq isə çətindir. Yaxşı adətləri isə aşılamaq çətin onlarla yaşamaq isə asandır. Və Qoezin dediyi kimi “Hər iş asan olmazdan öncə çətin olur”. Daxili intizam və özünə nəzarət kimi adətlərə alışmaq çətindir, amma adət etdikdən sonra onlar avtomatikləşir və asan idarə olunur. Daxili intizam adəti xarakterinizə tam oturub, xüsusiyyətlərinizdən birinə çevrildikdən sonra, siz intizamsızlığa yol verdikdə özünüzü narahat hiss etməyə başlayırsınız. 

Ən yaxşı xəbər isə bütün adətlərin öyrənilə bilən olmasıdır. İstədiyiniz adam olmaq üçün sizə lazım olan istənilən adəti özünüzə aşılaya bilərsiniz. İstədiyiniz vaxt daxili intizamınızdan istifadə etməklə istədiyiniz şəxsiyyətə çevrilə bilərsiniz. Daxili intizamınızı gücləndirmək istiqamətində göstərdiyiniz hər bir səy sizin digər xüsusiyyətlərinizi də gücləndirir. Təəssüf ki, daxili intizamda göstərilən hər bir zəiflik də bütün digər xüsusiyyətlərin zəifləməsinə səbəb olur.

Daxili intizamınızı gücləndirmək üçün, öncə müəyyən bir sahədə konkret necə rəftar edəcəyinizi qərara almalısınız. Və həmin sahədə tam intizama nail olmayana kimi hec bir kənaraçıxmaya – istisnaya yol vermirsiniz. 

Hər dəfə ayagınız büdrədikdə, yolunuzdan yayındıqda (bu isə mütləq baş verəcək) siz yenidən ayağa qalxıb yolunuza davam edərək daxili intizamınızı daha da gücləndirəcəksiniz və sonunda sizin üçün intizamlı hərəkət 

etmək intizamsızlıq etməkdən daha asan olacaq.

Brayan Treysi/ Bəhanələrə yox (Daxili intizamın gücü)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.03.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün sizlərə məşhur kouç Napoleon Hillin «Düşün və varlan» kitabından bəzi qiymətli kəlamları təqdim edəcəyik:

«Uğur qazanan insanlar öz təşəbbüsləri ilə hərəkət edirlər. Amma onlar, hər hansı istiqamətə doğru hərəkət edəndə hara çatacaqlarını da əvvəldən bilirlər».

«Əgər yanında ona kömək edən adamlar olmasa heç bir şəxs daim uğur qazana bilməz».

«Ən uğurlu adamlar o adamlardır ki, onlar çoxsaylı insanlar üçün işləyirlər».

«Sən bir şeyi yalnız o zaman edə bilərsən ki, sən bunu edə biləcəyinə inanasan».

«Bu çox vacibdir, əvvəl özünün xoşuna gəlməlisən, sonra başqalarının».

«Öz fikirlərini düz istiqamətə yönəlt. Öz emosiyalarına nəzarət et. Öz məqsədini dəqiq müəyyənləşdir».

«Entuziazmla içini doldur. Entuziazmla hərəkət et!»

«Beynini istədiyin, arzuladığın şeylərlə doldur, istəmədiklərinlə, arzulamadıqlarınla yox. Qədim bir məsəl var: «Öz arzularınızdan qorxun, onlar mütləq həyata keçəcəklər».

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.03.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Sual sadə görünə bilər: Mən niyə yaza bilmirəm? Amma bu sualın arxasında yalnız texniki bir çatışmazlıq, ilhamın yoxluğu və ya vaxt azlığı dayanmır. Yazmaq – sadəcə sözləri ard-arda düzmək deyil. Yazmaq özünü və dünyanı anlamaq, daxili səsləri dinləmək və onları başqalarına çatdırmaq cəhdidir.

Əgər yaza bilmirəmsə, demək ki, içimdə bir susqunluq var. Bəs bu susqunluq nədən doğur?

Bəlkə qorxudan… Yazmaq insanı soyundurur. Sözlər vasitəsilə insan özünü açır, çılpaq qalır, düşüncələri və hissləri ilə başqalarının baxışlarına məruz qalır. Bəlkə də yazmağa başlamaq qorxuludur, çünki nəticənin necə olacağını bilmirəm. Bəlkə yazdıqlarım yetərli olmayacaq, bəlkə səhv başa düşüləcəyəm, bəlkə özüm də özümə yad görünəcəyəm.

 Bəlkə də mən yazmaq istəmirəm. Bəlkə yazmaq bir ehtiyacdır, amma o ehtiyacın səsi içimdə boğulur? Hərdən insan özünü ifadə etməyə ehtiyac duymur. Hərdən sözlər kifayət etmir. Hərdən fikirlər beynin içində dolaşır, amma kağıza köçmək üçün güc tapmır.

 Bəlkə də mən artıq yazmışam. Bəlkə bütün demək istədiklərimi çoxdan yazmışam və indi sadəcə təkrara düşmək istəmirəm. Yaxud bəlkə yazacaqlarımın dünyada artıq mövcud olduğuna inanıram və yeni heç nə deməyəcəyimi düşünürəm.

 Bəlkə də yazmaq üçün yaşamaq lazımdır. İnsan bəzən içindəki boşluğu doldurmalıdır ki, onu tökə bilsin. Yazmaq üçün yaşamaq, görmək, hiss etmək, itirmək, tapmaq, yanılmaq, inkar etmək və yenidən inanmaq lazımdır. Bəlkə indi yaza bilmirəm, çünki hələ yaşamalı olduğum bir şey var.

 Bəlkə də yazmaq, sadəcə, yenidən başlamalı olduğum bir vərdişdir. Bəlkə yazmaq üçün yazmaq lazımdır – sual vermədən, tərəddüd etmədən, sadəcə kağıza ilk sözü qoymaq və ona ardınca gələnləri tapşırmaq.

 Amma bütün bu suallara baxmayaraq, mən artıq yazıram. Deməli, heç də yaza bilməyən deyiləm. Sadəcə, bəzən yazmaq üçün özümə “niyə yaza bilmirəm?” sualını verməyim lazımdır. Çünki bu sualın özü də bir yazıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.03.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət”

XX əsrin əvvəllərində Bakıda fəaliyyət göstərən çap müəssisələrindən biri də Oruc, Qənbər və Abuzər qardaşlarının yaratdığı "Orucov qardaşlarının elektrik mətbəə-nəşriyyatı" idi. Digər mətbəələrdən fərqli olaraq, bu müəssisə elektriklə işləyirdi və çap olunan kitabların üzərində "Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi" ifadəsi qeyd edilirdi.

Oruc, Qənbər və Abuzər Orucov qardaşları Bərdənin Alpout kəndində anadan olmuş, dövrün təhsilli və maarifçi ziyalıları kimi tanınmışdılar. Onlar Tiflis, Gəncə və Rusiya şəhərlərində yüksək təhsil almış, rus, ərəb və fars dillərini mükəmməl bildikləri üçün tərcüməçi və redaktor kimi fəaliyyət göstərmişdilər.

Oruc Orucov kənd mollaxanasında oxuduqdan sonra Yelizavetpol (Gəncə) Mixail Sənət Məktəbini bitirmişdi. 1896-cı ildə Bakıya köçərək ticarətlə məşğul olmuş, "Nicat" Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətində fəaliyyət göstərmiş, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin köməkçisi olmuşdu. 1917-ci ildə Ədib və Mühərrirlər Cəmiyyətinin Milli Təşkilat Komitəsinə üzv seçilmiş altı nəfərlik mühərrirlər heyətinə daxil edilmişdi.

Abuzər Orucov isə dövrün görkəmli dövlət xadimləri olan Nəriman Nərimanov, Dadaş Bünyadzadə və Ruhulla Axundovla dostluq edirdi. Orucov qardaşları 1905-ci ildə atalarının və Əhməd bəy Ağayevin tövsiyəsi ilə Bakıya köçərək burada mətbəə təsis etmiş və çap işinə başlamışdılar.

"Orucov qardaşları" mətbəəsi 1906-cı ildən fəaliyyətə başlamışdı və Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevə məxsus binada yerləşirdi. Mətbəənin işlərini Abuzər Orucov idarə edir, Oruc Orucov ümumi rəhbərlik və rəsmi işləri öz üzərinə götürür, Qənbər Orucov isə çap olunan kitabların satışı ilə məşğul olurdu. Mətbəə Almaniyadan gətirilmiş müasir texniki avadanlıqlarla təchiz olunmuşdu.

Bu mətbəədə ərəb (əski Azərbaycan), rus, gürcü və latın qrafikası ilə müxtəlif nəşrlər çap edilirdi. Burada "Günəş", "Həqiqət", "Yeni Həqiqət", "Kəlniyyət", "Asari Həqiqət", "Bəsirət", "Məlumat" kimi qəzet və jurnallar işıq üzü görürdü. Siyasi ədəbiyyatın nəşri üçün Mətbuat İşləri üzrə Tiflis Komitəsinin icazəsi tələb olunurdu.

1907-1914-cü illər arasında Orucov qardaşlarının mətbəəsi Əbdürrəhman bəy Haqverdiyevin, Abbas Səhhətin, Abdulla Şaiqin, Nəriman Nərimanovun, Yusif bəy Çəmənzəminlinin və digər yazıçıların əsərlərini çap edərək milli kitabxanamızı zənginləşdirmişdi. Eyni zamanda, dünya ədəbiyyatından Lev Tolstoy, Daniel Defo, Mark Tven, Curci Zeydan, Armin Vamper və Jan Batist Molyerin əsərlərinin Azərbaycan dilində tərcümələrini də nəşr edirdi.

Bundan başqa, dini ədəbiyyatın nəşrinə də xüsusi yer ayrılırdı. "Kitabi Şəriyyət", "Sədd Kəlmeyi Əmirəl Möminin Əleyhissalam", "Tarixi Müqəddəsi Əlmiya Əleyhissalam" kimi dini əsərlər burada çap olunmuşdu. Mətbəədə kitabların təbliğinə də xüsusi önəm verilir, məsələn, Mirzəağa Əliyevin "Ziya" kitabxanasının kataloqu nəşr olunurdu.

Orucov qardaşları "İqbal", "Yeni İqbal", "Babayi-Əmir", "Kəlniyyət", "Tuti" kimi qəzet və jurnalları nəşr etmişdilər. Eyni zamanda, Şərqdə ilk operanın banisi Üzeyir Hacıbəyovun əsərlərinin çap olunmasında da mühüm rol oynamışdılar. 1907-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun tərtib etdiyi və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin redaktoru olduğu "Mətbuatda istifadə edilən siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri sözlərin Türki-rusi və rusi-türki lüğəti" və "Hesab məsələləri" kitabları da bu mətbəədə çap olunmuşdu. Bundan əlavə, "Arşın mal alan", "Harun və Leyla", "Əsli və Kərəm", "O olmasın, bu olsun" əsərlərinin nəşri ilə Azərbaycan musiqisinə böyük töhfə vermişdilər.

Qardaşlar millətlərini sevən kəslər idi, çarizmin amansız rejimi altında inləyən xalqlarının nicat yolunu daim axtarırdılar. 1907-ci ilin iyununda "Orucov qardaşları" mətbəəsində "Nə tövr fəhlələr özlərinə ittifaq qayırmalıdır? (həmkarlar ittifaqı barəsində)" adlı inqilabi ruhlu kitabça çap olunmuşdu. Siyasi məzmununa görə, kitabın 2000 nüsxəsi müsadirə edilmiş və məhv edilmişdi. Həmin kitabın bir nüsxəsi hazırda Gürcüstan Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivində saxlanılır.

Sovet dövründə Orucov qardaşlarının aqibəti

1918-ci ildə Bakı Xalq Komissarlığı mətbəənin avadanlıqlarını müsadirə etdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Orucov qardaşları hökumət qarşısında iddia qaldırdı və mətbəənin dövlət nəşriyyatı üçün alınması məsələsi 1919-cu ildə parlamentdə müzakirə olundu. Mətbəə avadanlığı 468380 manat məbləğində dəyərləndirilmişdi. Lakin Sovet hakimiyyətinin qurulması ilə Orucov qardaşları təqiblərə məruz qalaraq, tam müflis halına salınaraq doğma kəndlərinə qayıtmağa məcbur oldular. Burada da təqiblərdən xilas ola bilmədilər. Qənbər və Abuzər 1930-cu illərdə müəmmalı şəkildə dünyalarını dəyişdilər. Böyük qardaş Oruc isə 1954-cü ildə Bərdədə vəfat etdi.

Beləcə, bir nəslin tifaqını dağıtdılar.

Təəssüf ki, xalqın maariflənməsi, azadlığı yolunda mücadilə edən bu qardaşlar barədə heç indi – müstəqillik illərində də danışılmır.

Amma danışılmalıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

Uğur üçün lazım olan keyfiyyətlər arasında biz bol informasiya almağın, mütaliənin necə vacib olmasını da sadalamışdıq.

Statistik hesablamalara görə hər bir uğurlu insanın il ərzində orta hesabla 19 kitab oxuduğunu da sizin diqqətinizə çatdırmışdım.

Bu hissədə kitablar barədə danışacağam, sizə kitab oxumaqdan, mütaliə etməkdən ibarət ev tapşırığını məhz motivasiya kitablarına, uğur yolunu göstərən kitablara istinadən verəcəyəm.

           Uğur yolunu göstərən kitablar

           Birinci Top 10

1.     Henri Ford «Mənim həyatım, mənim nailiyyətlərim»

2.     Riçard Brenson. «Çılpaq biznes».

3.     Riçar Brenson «Hər şey cəhənnəmə, giriş və elə!»

4.     Robert Kiyosaki. «Varlı ata, kasıb ata».

5.     Ayn Rend «Atlant çiyinlərini düzəltdi».

6.     Toni Şey. «Xoşbəxtlik gətirərək. Sıfırdan milyardadək».

7.     Qay Kavasaki «Startap».

8.     Napoleon Hill «Düşün və varlan».

9.     Ceyms Allen «Düşünən insan».

10.Stiven Kovi. «Yüksək effektli insanların yeddi vərdişi».

İkinci Top 10

1.     Entoni Robbins «Özündə nəhəngi oyat».

2.     Robin Şarma. «Titulsuz lider».

3.     Bodo Şefer. «Qaliblərin qanunları».

4.     Tom Piters. «Özünü brendə çevir»

5.     Con Maksvell «Uğurlu insanlar necə düşünür»

6.     Marşal Qoldsmit. «Başından uca tullan»

7.     Brayan Treysi «Maksimuma çatmaq».

8.     Devid C.Şvarts «Masştablı düşünmək sənəti»

9.     Norman Vinsant Ril «Pozitiv düşüncənin gücü».

10.Kennet Blanşar «Bir dəqiqəyə menecer olmaq».

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.03.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı bu gün sizlərə Xəyalə Sevilin şeirlərini təqdim edir.

HƏYAT YAŞAMAQÇÜN DEYİL

Güzgülər üzünə baxıb

Özündən küsmək üçündü.

Xatirələr ayrılığa

Dayanmaq, dözmək üçündü.

Gözünün batmış çuxuru

Kuzədi – süzmək üçündü.

Boynuna dolanan kəndir

Boynunu üzmək üçündü.

Əsmək üçündü küləklər,

Yağışlar kəsmək üçündü.

Həyat  yaşamaqçün deyil,

Nə vaxtsa bezmək üçündü.

QƏFİL ÜRƏKTUTMASITƏK...

Necə dəyişmişəm?

Ürəyincəmi?

Bu ruhsuz, duyğusuz

Halım necədi?

İndi, yoxsa öncəmi?..

Qəfil ürəktutmasıtək

Tutmuşam ürəyimi.

Hara qoyum?

Küncəmi?

Təzə-təzə sevinirdim,

Təzə-təzə sevirdim.

Dağıtmısan,

Qoparmısan qönçəmi.

Özünü bir özgəsiylə

Nə vaxt dəyişir insan?

Nə vaxt?

"Böyüyüncəmi?"

ORA – DÖYÜŞ MEYDANI!

Ora – döyüş meydanı!

Qanadlanıb uçurlar

Havadakı mərmilər.

Bütün rənglər qan qırmızı...

Analar qızıl payızı

Yanağına sərdilər...

Yenicə doğulmuş,

Sütül bir güllə

Çiçəklədi sinəsinin başında.

Torpağa can verib öldü

Əsgər haqq savaşında.

Vətən sağ olsun! – dedi,

Oldu, Vətən sağ oldu...

Şəhidlərin can verdiyi torpaqlar

Böyüdü, böyüdü,

QARABAĞ oldu!

SINIQ GÜZGÜ

Axşam qaraldır yolları,

Göy üzündəki gün düşür.

Keçirsən bir sınıq güzgü önünə,

Şəkil çəkdirirsən.

Görürsən ki, şəklin də üzgün düşür.

Sonra əllərini salıb yanına

Dolaşırsan gecələyən küçəni.

Neçəyədək sayım, sonra qayıtsın?

– Ürəyindən gülmək keçir,

Üçəmi?

Qəfil dayanırsan!

Düşür yadına –

O sınıq güzgün düşür...

Mən heç səni unutmuram, İlahi,

Sənin yadına kim düşür?!

SÜBH ÇAĞI

Sübh çağı.

"Əllər yuxarı" əmri verilib insanlara,

Hamı təslim olub göy hüzurunda.

Mən kimə təsliməm bəs?

Nə dindaram, nə dinsizəm.

Kiməm bəs?...

Gözümü döyürəm, Tanrı,

Elə sənin qapın kimi.

Susma.

Bilim ki, evdəsən.

Elə yorulmuşam ki!

Ruh olub gələ bilərəm,

Bircə dəfə "gəl" – desən.

Mən hamıdan üz döndərdim.

Elə...

Elə özümdən də.

Əlim buraxdı yaxamı –

Əllərimdə qan izi.

...Kimə bağışladın Yer kürəsini?

Lap körpəcə uşağamı?

– Oynatdı bizi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.03.2025)

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Səhər yuxudan erkən oyanaraq kəndin yuxarı tərəfindəki qatar vağzalına tərəf getməyə başladı. Qatar hər gün axşam saatlarında təxminən saat 12-də stansiyada olardı. 5-10 dəqiqə vağzalda dayanırdı. Bu müddət ərzində yeni sərnişinlər bilet nömrələrinə uyğun olan vaqonlara yaxınlaşaraq bələdçinin köməyi ilə öz yerlərinə yerləşirdi. Enəcək sərnişinlər isə əvvəlcədən hazırlaşaraq vaxt itkisi olmadan tez zamanda vaqonları tərk edirdi. 12 saat ərzində keçdiyi hər rayonda bu proseslər təkrar olunurdu.

Səma qorxa-qorxa kassaya yaxınlaşdı. Kassanın pəncərəsi bağlı idi. İçəridə bir nəfər başını masanın üstünə qoyub, qollarına söykənərək yatmışdı. İçəri çox balaca idi; kiçik masa, oturduğu stul, yanında isidici cihaz, bir də kiçik sirmələri olan balaca bir skafdan ibarət idi. Gözəçarpacaq fərqli bir şey yox idi. Səma nə edəcəyini bilmədi: yuxudan oyanmasını gözləməli, yoxsa içəridəki adamı səsləməli idi? Çox zamanı yox idi. Nənəsi hiss etmədən geri qayıtmaq lazım idi. Həm də gərək onun burada olduğunu kənddən kimsə görməsin. Yoxsa nənəsi bu işdən xəbər tutsa, hər şey daha da çətin olardı. Yavaş səslə çağırmağa başladı, ancaq dəyişən bir şey olmadı. Biraz da gözlədi ki, ayılar, ancaq kassir heç nə duymadan yatırdı. Səma məcbur qalaraq, utana-utana nəfəsliyi bir neçə dəfə taqqıldatdı. Bu zaman içəridəki adam ağır-ağır başını qaldırıb səs gələn tərəfə boylandı. Kassanın qabağında balaca bir qızın dayanıb, ürkək baxışları ilə ətraflı izlədiyini gördü. Nəfəsliyi açıb diqqətlə bir daha onu nəzərdən keçirərək soruşdu:

- Buyur, balaca xanım, sizə nə lazımdır?

Bu adamın iri görünüşü, saçlarının gur, burnunun çıxıntılı və uzun olması, qaşlarının həddindən çox qalın və birləşik olması, baxışlarındakı sərtlik Səmanı bir anlıq qorxudaraq geri çəkdi.Onun siması çirkin və itici idi. Qızın qorxduğunu hiss edən kassir özünü biraz geri çəkərək üzündə xəfif bir gülümsəmə oyatdı. Daha yumşaq səslə yenidən nə üçün gəldiyini soruşdu:

- Cənab, mən... mənə şəhərə getmək üçün bilet lazımdır.

Kassir onu başdan-ayağa süzərək dedi :

- Sənin neçə yaşın var?

- On iki.

- Axı sən tək getmək üçün hələ balacasan. Sənə bilet verə bilmərəm.

Səma tutulmuş halda danışmağa başladı. Səsi bir qədər titrəyirdi :

- Cənab, mən bileti nənəm üçün istəyirəm. O xəstə olduğu üçün gələ bilmədi, məni göndərdi. Şəhərdən alınacaq dərmanları var. Mütləq yola düşməlidir. Xahiş edirəm, bilet verin. Bu nənəmin vəsiqəsidir, bilet pulunu da göndərib. Onun məndən başqa kimsəsi yoxdur.

Səma bilirdi ki, ona bilet verməyəcəklər, ona görə də gecə nənəsi yatarkən gizlincə vəsiqəsini götürmüşdü. Əgər bileti bu yalanla ala bilsə, əsas məsələ həll olacaqdı. Qatara bir şəkildə minə bilərdi. Çətin olan bilet almaq idi. Ancaq, deyəsən, dedikləri inandırıcı olmuşdu. Bilet satanın üz ifadəsindən bunu hiss etmək olurdu. O, sanki Səmaya acıyırdı. Baxışlarındakı sərtlik indi aydın və mərhəmətli hal almışdı.

- Bax, balaca, sənə bilet verəcəm, ancaq qatara mütləq nənən gəlməlidir. Əks halda biletin yanacaq.

Bunu deyərək əlini uzadıb vəsiqəni aldı. Səma başı ilə təsdiq edərək sakit dayandı. Bir neçə dəqiqəyə bilet hazır oldu. Kassir bileti uzadaraq bayaq dediklərini bir daha təkrarladı. Səma 17 manat 50 qəpik bilet pulunu ödədikdən sonra kassirə təşəkkürünü bildirərək iri addımlarla evə tərəf getməyə başladı. Nənəsi onun yoxluğunu hiss edənə qədər evə çatmalı idi. Bileti qoynunda gizlədərək əli ilə möhkəm saxlayırdı. Evə çatan kimi cəld içəri daxil olub bileti qutunun içində saxladı. Xoşbəxtlikdən nənəsi hələ yuxudan oyanmamışdı. Onun gedib-gəldiyini kimsə görmədi. Səma xoşbəxt idi. Bu gecə onun həyatında əhəmiyyətli dəyişiklik baş verəcəkdi. Bu gediş onun taleyini həll edəcəkdi. Kim olduğu, hara aid olduğu, cavab tapmadığı suallar bu gedişə bağlı idi. Bir tərəfdən də içində qorxu hiss vardı. Ya hər şey düşündüyü kimi olmasa? Burada da həyatı məhv olarsa, gediləcək bir yerin olmaması onun qəlbini rahat buraxmırdı.Nənəsinin onu səsləməsi ilə Səmanın fikirləri yarımçıq qaldı. Tez üst-başını düzəldərək otağa daxil oldu. Nənəsi yatağından hələ qalxmamışdı. Adətən xəstə olan zaman belə edərdi. İndi də halsız görünürdü. Kəskin baxışlarla Səmanı başdan-ayağa süzüb sərt və kobud şəkildə danışmağa başladı:

- Nə gözünü zilləyib baxırsan? Bayaqdan səni çağırıram, harda ölmüşdün, uğursuzun qızı? Görmürsən nə haldayam? Cəld ol, şkafın sürməsindəki dərmanlarımı gətir. Təzyiqimi də ölç. Səhərdən qalxa bilmirəm. Axı nə gözləyirsən, tez ol, get... hı... hı... bunun nə vecinə? Elə ürəyindən olar mən ölsəm. Hər şey özünə qalar.. Uğursuzun qızı... Nə olacaq...

Səma bir söz demədən cəld arxasını dönüb deyilənləri gətirməyə getdi. Hər nə qədər nənəsinə qarşı sevgisiz olsa da, ona bir şey olmağını, xəstələnməyini istəmirdi. O sağalana qədər başının üstündə durardı. İndi isə onun xəstələnməsi Səmanın gedəcəyi günlə üst-üstə düşmüşdü. Bu hal onun qəlbində bir narahatlıq doğururdu.Axı yaxşı olmasa, ona dərmanları kim verəcək, kim ona kömək edəcək? Təzyiqini yoxladı. Yuxarı idi. Bu da ona pis təsir edirdi. Normala düşməsi üçün dərmanı verdi və ardından biraz da su içirtdi. Təkrar yerinə uzanan nənəsi yatacağını deyərək Səmaya yemək hazırlamasını tapşırdı.

 Axşam yaxınlaşır, şər qarışırdı. Ətraf sıx dumana bürünmüşdü. Bu kiçik dağ kəndi sanki düzənlikdən ibarət idi. Əzəmətli dağları öz ağuşuna alan duman sanki onları kimdənsə gizlədirdi. Ətrafda heç nə görünmürdü. Evlərdə yanan işıqlar güclə seçilirdi. Belə hava şəraitində yolda maşın da tapılmazdı. Uzaqdan eşidilən ulayan yalquzaqların, hürən itlərin səsi bir-birinə qarışmışdı. Sanki meydan oxuyarcasına mübarizə aparırdılar. Səma axşama kimi bütün işlərini bitirdi. Fürsət tapan kimi öz paltarını da yığıb hazır qoymuşdu. Nənəsinin yaxşı olması onu biraz da olsa rahatlatmışdı, ancaq yenə də günün çoxunu yerində uzanaraq keçirdi.

Saat 11-ə yaxınlaşırdı. Kənd bu vaxtlarda dərin yuxuya dalırdı. Evlərdə yanan işıqlar demək olar ki, hamısı sönmüşdü. Səma da nənəsini bir daha yoxlayaraq yatmaq üçün icazə istədi. Hər şey qaydasında idi. O, demək olar ki, yaxşılaşmışdı. Səma ona bir daha son dəfə baxdı. Ona baxışları ilə “əlvida, nənə” deyərək sağollaşdı. Nənəsi isə heç nə hiss etmədən üzünü yana çevirərək yatmağa çalışırdı. Səma işığı söndürüb sakitcə qapını bağladı. Son olaraq evin hər tərəfinə baxmaq, ötən zamanları xatırlayıb, bir daha geri qayıtmayacağını bilərək vidalaşmaq istədi. 12 ilin sevinci, kədəri bu divarlara hopmuşdu. Daha çox kədərli olmasına baxmayaraq, xoşbəxt olduğu zamanlar da olmuşdu. İndi həmin xatirələri son dəfə içinə çəkərək dərindən nəfəs aldı. Gözləri yaşla dolmuşdu. Bu qədər çətin olacağını düşünmürdü. Harada olduğundan asılı olmayaraq hər insan üçün ən doğma yer onun evidir. Ən son evinə dönmək istər, evindən uzaq düşənlər. Ev hər şeydir; dostdur, dərd ortağıdır, xoşbəxt və üzgün anların bələdçisi, bir ailə kadrının ən böyük göstəricisidir. Bəlkə də buna görə evdən ayrılmaq hər zaman çətin olmuşdu...

Saat 12-də qatar stansiyada dayanacaqdı. Bu vaxta kimi Səma vağzalda olmalı idi. Hər şey hazır idi. Nənəsinin dərin yuxuya düşdüyündən əmin olduqdan sonra yavaş-yavaş qapıya tərəf getməyə başladı. Qapını yavaşca açaraq çölə çıxmağı bacardı. Ətraf dumanlı idi. Bu yolda getmək çətin idi. Demək olar, heç nə seçilmirdi, ancaq Səma hər gün bu yollarda gəzdiyi üçün demək olar ki, hər yeri gözübağlı da gedə bilərdi. Son dəfə arxasını dönüb evə baxdı. “Əlvida” deyərək vağzal yoluna tərəf addımlamağa başladı. Bu gedişin onu hara aparacağından xəbərsiz olan bu balaca qızcığaz dumanlı yollarda böyük ümidlərlə addımlayırdı. Çətinliklə də olsa, yolu doğru tutaraq gəlib stansiyaya çatdı. Stansiya adamlarla dolu idi. Hərə bir tərəfə gedirdi. Kimi isə skamyalarda oturaraq ətrafı izləyirdi. Uzaqdan qatarın fit  səsi eşidildi. Səma tam vaxtında yetişmişdi. İndi ona qatara minmək üçün fürsət lazım idi. Bələdçinin gözündən yayınaraq vaqona daxil olmalı idi. İçəri girə bilsə, özünə birtəhər yer tapa bilərdi. Gecə olduğu üçün çox adam yatırdı, ona görə də o qədər də nəzarət etmirdilər. Səma da bundan istifadə edib bir yerdə səssizcə yata bilərdi. Qatar stansiyada dayandı. Sərnişinlər biletdəki nömrələrinə baxaraq vaqonlara yaxınlaşırdılar. Hər vaqonun önündə qatar bələdçiləri dayanmışdı. Onlar biletleri yoxlayaraq sərnişinləri içəri buraxırdılar. Belədçilər öz xüsusi geyimləri ilə diqqət çəkirdilər. Onların əynində göy rəng ətək, ağ köynək, üzərində nişanları olan göy kostyum vardı. Bəzi bələdçilər başına yan taxılmış papaq qoymuşdu. Bu onlara xüsusi görkəm və ciddiyyət verirdi. Səma uzaqda dayanıb ətrafa baxırdı. İçində qorxu hissi baş qaldırmışdı. Görünmədən necə girə biləcəyini bilmirdi.Əgər tutulsa, hər şey məhv olacaqdı. Bir yol tapmalı idi. Cəsarətini toplayaraq bileti qoltuq cibindən çıxarıb vaqon nömrəsinə baxdı. 12-ci vaqonda getməli idi. Başını qaldırıb vaqonlara göz gəzdirdi. Yolçuların vaqonların önündə dayanması ona çətinlik yaradırdı. Buna görə də addımlayaraq vaqonu axtarmağa başladı. Biraz irəli gedəndə vaqonu gördü. Vaqonun qarşısında 5-6 adam dayanmışdı. Bələdçi onların biletlərini yoxlayırdı. Səma yavaş-yavaş vaqona yaxınlaşırdı. Bəlkə bu çoxluqda birtəhər gözə görünmədən özünü içəri sala bilərdi. Elə bu fikirdə addımlayırdı ki, birdən həmin tərəfdə bir gurultu eşidildi. Hamı səs gələn tərəfə çevrilib nə baş verdiyini anlamağa çalışırdı. Bu silah səsi idi. Ətrafdakı insanlardan bəziləri qorxudan qışqırmağa başladı. Atəş açan dəmiryol vağzalının mühafizəçisi idi. O, stansiyaya daxil olan iki canavarı öldürmüşdü. Dumanlı havada gəlib bura çıxmışdılar. İnsanlara zərər yetirə biləcəyindən ehtiyat edən mühafizəçi onları zərərləşdirməyə məcbur oldu. Elə bu qarışıqlığı görən Səma cəld vaqona daxil oldu. Bələdçi və sərnişinlər hadisə baş verən tərəfə irəliləmişdi. Səmanın vaqona girdiyini kimsə görmədi. Bu an Səma özünü ölmüş canavarların yerində hiss elədi. Ürəyi durmadan çırpınırdı. Digər tərəfdən də içində sevinirdi, artıq təhlükə yox idi. Cəld arxa tərəfə getməyə başladı. Vaqon sərnişinlərlə dolu idi. Bir neçə plaskart boş idi. Arxa tərəfə keçəndə ailə olan plaskartda bir yatağı boş gördü. Yatağın boş olduğuna əmin olmaq üçün soruşdu:

- Bağışlayın, bu yer boşdur?

Oturanlardan biri başını qaldırıb Səmaya baxdı və dedi :

- Bəli, boşdur. Sizin yerinizdi?

Səma üzünə ciddi görkəm verərək :

- Hə, biletdə göstərilən yerdir..

- Buyurun, keçin deyə bir nəfər Səmaya yer verdi.

Əslində biletdəki yer deyildi. Gözə görünməmək üçün çoxluq olan yerdə getmək təhlükəsiz idi. Belə olanda onun varlığını kimsə hiss etməzdi. Çantasını yerləşdirib yuxarı yatağa qalxdı. Qatar yavaş-yavaş hərəkət etməyə başladı. Bələdçi arxaya tərəf gələndə Səma adyalı üstünə çəkərək özünü yuxuluğa vurdu. Elə forma almışdı ki, burda kiminsə olduğunu toxunmadan anlamaq mümkün deyildi. Bələdçi yüksək səslə təlimatları izah edirdi. Səs uzaqlaşanda Səma başını çölə çıxarıb rahat nəfəs aldı. Hər şey planladığı kimi oldu. İndi isə geridə qalan uzanan yollara baxıb, irəlidə yaşanacaqları xəyal etmək və bu uzun yolculuğun sonunda hara gedəcəyini, nə edəcəyini düşünmək zamanı idi. Yol uzun, düşüncələr dərin və səssiz, gözlər yaşlı, ruh yorğun, duyğular saf və kövrək...

 Səhər açılanda nənəsi yuxudan oyanaraq yerindən qalxdı. Evdə səssizlik idi. Halbuki Səma ondan tez oyanaraq ətrafda o tərəf-bu tərəfə gəzişər, samovar qaynadar, çay dəmləyər, səhər süfrəsini hazırlayardı. İndi isə heç bir səs eşidilmədi. Yaşlı qarı elə düşündü ki, Səma hələ də yatıb qalıb. Çox nadir hallarda belə olurdu. Nənəsi də buna görə onu danlayardı. Heç vaxt güzəştə getməzdi. İndi də yerindən qalxıb əsəbi sifətlə yataq otağına getdi, qapını açıb astanada dayandı. Otaqda kimsə yox idi. Yataq da dağınıq deyildi. İçəri girib pəncərədən ətrafa göz gəzdirdi, yenə də gözünə görünmədi. Ağlında qəribə fikirlər baş qaldırdı. Bir yandan da həyəcanlandığını hiss etdi. Arxasını dönüb otaqdan çıxmaq istəyəndə otaqdakı balaca masanın üstündə bir kağız parçası gördü. Kağızı əlinə alıb açdı və oxumağa başladı:

Nənə, məni bağışla! Mən anamı axtarmağa gedirəm. Bir ömür cavab tapmadığım suallarla yaşaya bilmərəm. Həqiqəti bilməyə haqqım var. Bu yolda başıma gələcəklərdən xəbərsiz olsam da, onu bilirəm ki, bir daha geri dönməyəcəm, məni axtarma. Ya yolumu tapacağam, ya da bu yolda yox olacağam. Özündən muğayət ol, dərmanlarını da vaxtında iç. Hər nə qədər mənə qarşı pis rəftar etsən də, sevgi göstərməsən də, mən qəlbimin dərinliyində sənə qarşı sevgi bəsləyirdim. Axı sən mənə atamın yadigarısan. Mən atamı sənə baxaraq xatırlamağa, bənzətməyə çalışırdım. Səni qucaqlaya bilməsəm də, sən yatanda səndən atamın qoxusunu alırdım... Kaş bir dəfə “canım nəvəm” deyər, məni əzizləyərdin. O zaman bəlkə də hər şey başqa cür olardı. “Canım nənəm”, səni heç vaxt unutmayacağam, sən məni unutsan belə...  (Səma)

Nənəsi onun bu hərəkətinə heç təəccüb də etmədi. O, görünüşdə sərt olduğu kimi, daxilən də qürurlu, əzimli biri idi. Qəlbində bir az da olsa mərhəmət hissi yaranmadı. Bir gün bunun baş verəcəyini o, çox yaxşı bilirdi. Ona qarşı olan amansız rəftarının bir səbəbi də bu idi. Onu qorxudaraq, əziyyət edərək, öz hökmü altında saxlayaraq yanında tuta biləcəyini düşünürdü. Pəncərədən çölə baxaraq:

“Uğursuzun qızı da uğursuza bənzəyər.” Bundan artıq nə ola bilərdi ki?

Əlindəki kağızı pəncərədən ataraq arxasını döndü və iri addımlarla otağı tərk etdi. Əsən küləklə bərabər nə məktub xatırlandı, nə də Səma... Və bəzən belə unudulmaq əslində varkən yox olduğunun göstəricisidir. Nə bir iz qalar, nə də bir söz. Kimsə xatırlamaz onları...

Qatar şəhərə çatdı. Hamı hazır şəkildə oturmuş, düşmə növbəsini gözləyirdi. Bələdçinin göstərişi ilə sərnişinlər yavaş-yavaş qapıya tərəf getməyə başladı. Səma da növbəsi çatanda irəliləməyə başladı. Hər addımda sanki ürəyi dayanacaq kimi idi; bundan sonra onu nə gözlədiyini, hara gedəcəyini bilmədən bu yolda irəliləyirdi. Vaqondan düşəndə ətrafdakı insanların bir tərəfə getdiyini gördü, sanki harasa tələsirdilər. Səma da qorxa-qorxa onların ardınca getməyə başladı. Vağzalı tərk edəndən sonra qarşılaşdığı mənzərə onu heyrətə gətirdi. Müztərib halda ətrafa nəzər yetirdi; hündür və gözoxşayan binalar, küçənin hər tərəfində dayanmadan hərəkət edən maşınlar, insan çoxluğu, bu axarın içindəki qarışıq, qulaqbatırıcı səslər Səmanın bütün fikirlərini, arzularını alt-üst etmişdi. Bu hal onun başını gicəlləndirdi. Özünü yerə çökmüş halda tapdı. Balaca kənddən kənara çıxmayan, şəhər anlayışından xəbəri olmayan bu qızcığaz indi gördükləri qarşısında donub qalmışdı. Axı onun yaşadığı yerdə nə bu qədər ev, nə bu qədər maşın, nə də belə səs-küy vardı. Kənddə gün ərzində 5-10 maşın ya keçər, ya da keçməzdi. İndi isə burada maşınların ardı-sırası kəsilmirdi.

İndi mən nə edəcəm? – deyə Səma bir küncə çəkilib ağlamağa bbaşladı...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.03.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir:

VАQİF SƏMƏDOĞLU. MƏNİM 60-CI İLLƏRİM

İyirminci əsrin 60-cı illəri şəxsən mənimçün nə idi?

Mən аltmışıncı illəri 1961-ci ildən bаşlаnıb 1970-ci ildə qurtаrаn bir vаxt аxаrı, zаmаn yolu kimi qəbul etmirəm. Bu, öz yerində. Təbii ki, illər göydən düşməyib. “Göydən düşməyib” deyəndə, əlbəttə ki, həm İlаhi, həm də fiziki mənаdа hər şey göydən düşüb, həm də elə həmin göyün içindədir. Günəşdən tutmuş qum dənəsinə qədər hər şey bu kаinаt dediyimiz sonsuz göyün içində fırlаnır, o cümlədən, biz də, bizim yаşаdığımız illər də, bu illərin аltmışıncılаrı dа. Mənim mənsub olduğum nəsil, dünyаyа otuzuncu illərdə gəlsək də, аltmışıncılаr deyirlər. Nədir аxı bu аltmışıncılаr və аltmışıncı illər? İlk növbədə ədəbiyyаt və incəsənət bаxımındаn. Bir əsrin içində yаşаnmış İntibаh dövrüdürmü? Əlbəttə. Bu intibаhı ədəbiyyаtа, incəsənətə, humаnitаr və dəqiq elmlərə аltmışıncı illərdə gəlmiş, fəаliyyətə bаşlаmış insаnlаrmı yаrаdıblаr? Əlbəttə ki, yox. Yаlnız onlаr yox.

Ortа əsrlərə, lаp uzаq, qədim dövrlərə getməyəcəyəm. 60-cı illər Azərbаycаn ədəbiyyаtı, şeiri və nəsri, bаyаq dediyim kimi, göydən düşməmişdi, bizdən əvvəlki nəsillərin əməyi, fəаliyyəti, uğurlаrı və səhvləri sаyəsində hаzırlаnmışdı. Mən əlimə ilk dəfə şаir kimi qələm аlаndа аnа dilimdə аrtıq “Şаir, nə tez qocаldın sən”, “Mən tələsmirəm”, “Qızılgül olmаyаydı...” kimi misrаlаrın musiqisi səslənirdi, “Nöqtə, nöqtə və nöqtə...” yаzılmışdı və bu nöqtələrdən də yeni poeziyа bаşlаnırdı. “Xəzər suyu duzlu аdi dənizdir” misrаsı ritorikаyа mühаribə elаn edirdi, yeni nəsil “pаrkа gedən trаmvаylа” аltmışıncı illərə gedirdi. Yəni mənimçün аltmışıncı illərin əsаs qiyməti kimlərinsə o dövrdə yаrаtdığı romаnlаr, povestlər, şeirlər, simfoniyаlаr, rəsmi əsərləri deyil, bunlаr öz yerində, mənimçün o dövr əsаs mаhiyyətiylə Yeni Zövq yаrаnаn bir zəmin kimi dəyərlidir. Və bu fenomen yаlnız Azərbаycаndа və ozаmаnkı SSRİ-də yox, bütün dünyаdа bаş verdi. 60-cı illər keçmişə, bugünə və gələcəyə yeni rаkursdаn bаxış nöqtəsi idi. Bаxıb qiymət vermək dövrü idi. Və mən deməzdim ki, Yeni Zövq ədəbiyyаt və incəsənətə, tаrixə və siyаsətə verdiyi qiymətlərdə həmişə hаqlı olub, həqiqəti söyləyib. Qətiyyən yox. Аncаq аltmışıncı illər bir çox unudulmаz həqiqətləri, bəzən də yаlаnlаrı üzə çıxаrıb, yаddаşlаrı silkələyib, həm gerçəkliyə, həm də xаtirələrə qiymət verməyə çаlışıb, bunа səy göstərib. Bu bаxımdаn аltmışıncı illər dünyа tаrixinin unikаl onilliklərindən biri idi. Cəlil Məmmədquluzаdə və Mirzə Ələkbər Sаbirin böyüklüyünü bizdən qаbаq dа biliblər, onlаrın ünvаnınа hаqlı olаrаq аlqışlаr deyiblər. Аncаq məhz аltmışıncılаr kütləvi şəkildə özlərini onlаrın vаrisləri elаn etdilər. Təsviri sənətimiz məhz o dövrdə üzünü qədim miniаtürlərimizə tutdu, xаlı, kilim və pаlаzlаrımızın ornаmentlərini tаblolаrа gətirdi. Qobustаndаkı qаyа rəsmlərindən bəhrələnməyə bаşlаdı.

Qəribədir, əhаli və ərаzi bаxımındаn çox dа böyük olmаyаn Azərbаycаn 60-cı illər intibаhının dünyаdа bаş verən bədii hаdisələrinin əksəriyyətindən gen düşmədi, bir çox sаhələrdə öz sözünü dedi. Bir çox özündən böyük ölkələri geridə qoydu. Həttа Avropа və Amerikа qitələrində yerləşən ölkələri, dövlətləri belə. O zаmаn SSRİ-də аd-sаn qаzаnmış sənətkаrlаr аrаsındа formа və üslub bаxımındаn ən çаğdаş, modernist bəstəkаr və şаir bizim torpаğın oğullаrı idi. Musiqidə Qаrа Qаrаyev, poeziyаdа Rəsul Rzа. Və təbii ki, bu iki аdаmın ətrаfınа, bаşınа gənclər yığılmış, onlаrın аdlаrı ilə bаğlı mənəvi məktəblər yаrаnmışdı. Rəsmi sovet ideologiyаsının rədd etdiyi seriyа (dodekfoniyа) sistemində yаzılmış musiqi əsərlərini SSRİ-də ilk dəfə konsert sаlonlаrındа səsləndirən Qаrа Qаrаyev oldu. İyirminci əsrin əvvəllərində Avropаdа Arnold Şenberqin yаrаtdığı bu musiqi sistemi SSRİ-nin biz yаşаdığımız guşəsindən bаş qаldırdı аltmışıncı illərdə.

O illərdə ekzistensiаlizm fəlsəfəsi bütün dünyаnı bürüdü. Sаrtrın, Kаmyunun, Yаspersin bəzi əsərləri mаkinаdа çаp olunub “Sаmizdаt” аdıylа əldən-ələ gəzdi. Min illər tаrixi olаn dzenbuddizm fəlsəfəsi də elə bil yenidən dirildi. 60-cı illərdə dünyаnın elə bil gözlərinə təzə işıq gəlmişdi, hаmı nəsə yeni bir şey görmək, bаşqаlаrınа bir yenilik göstərmək ehtirаsı ilə yаşаyırdı. İnsаn təfəkkürünün elə bir fəаliyyət sаhəsi yoxdur ki, orаdа həmin dövr öz sözünü deməsin, yа dа deməyə cəhd göstərməsin. Dindən tutmuş cаz musiqisinə qədər, fəlsəfədən başlаmış pаltаr modаlаrınа kimi, аzаdlıq ideyаlаrındаn rok, pop musiqisinəcən. Dizаyn sənətində, demək olаr ki, inqilаb bаş verdi. Həmin illərdə Amerikа və Avropаdа hippi-bitnik hərəkаtı yаrаndı. Şəhərləri аylаrlа sаçlаrınа qаyçı, bədənlərinə su dəyməyən pinti аdаmlаr bürüdü. İngiltərənin Liverpul şəhərindən bu illərin musiqi fonu “Bitlz” vokаl qrupunun səsi ucаldı. Onlаrın və Elvis Preslinin oxuduqlаrı аrtıq yаlnız musiqi yox, o illərin ideologiyаsınа çevrilmişdi. Mini yubkаlаr küçələrdə, bikini geyimləri çimərliklərdə göründü. Bizdə Vаqif Mustаfаzаdə, “Qаyа” cаz kvаrteti, Rusiyаdа Vlаdimir Vısotski fenomeni yаrаndı. Polşаdа incə zövq və yumorlа çəkilmiş plаkаtlаr, Gürcüstаndа qısаmetrаjlı filmlər, İtаliyаdа Fellini və Antonioni, İsveçdə dаhi Berqmаn, Frаnsаdа “Yeni dаlğа” kinosunun ustаlаrı, Azərbаycаndа Ruslаn Şаhmаlıyev və Oqtаy Mirqаsımovun sənədli filmləri...

Аncаq 60-cı illər mənim hаfizəmdə yаlnız yаxşı tərəfləri ilə qаlmаyıb... Dini fundаmentаlizmlər də məhz bu illərdə, ortа əsrlərdən sonrа yenidən bаş qаldırıb siyаsətə, fəlsəfəyə, insаn münаsibətlərinə soxulmаğа bаşlаdı. Fundаmentаlizmi nədənsə yаlnız İslаm dininin böyrünə qoşurlаr. Məgər televiziyа ekrаnlаrındа nаmаz qılаn аdаmlаrı ən gülünc rаkursdа göstərən, sirk аrenаlаrındа “əzаn” deyən klounlаrlа tаmаşаçı gülüşü doğurаn, “o Allаx!” sözlərini belə kinаyə ilə deyən xristiаn yekəxаnаlığı fundаmentаlizm deyil?

Altmışıncı illərdən bаşlаyarаq nаrkomаniyа dа kütləvi, qlobаl xаrаkter аlmаğа bаşlаdı. LSD kimi “intellektuаl” nаrkotik çıxdı 60-cı illərin kimyа lаborаtoriyаlаrındаn.

Və nəhаyət, o illərin bir bəlаsı hаqdа dа mütləq deməliyəm.

60-cı illər həm də könüllü və kütləvi şəkildə yаrаnmış Quldаrlıq dövrü kimi qаlıb mənim yаdımdа. Və əsl quldаrlıq dövründə əl-аyаqlаrı zəncirlənmiş qullаrdаn fərqli olаrаq, könüllü qullаr qul olduqlаrındаn xəbərsiz idilər. Əsl qul həmişə аzаdlığа cаn аtır, könüllü qul isə öz köləliyini аzаdlıq sаnır. İndinin özündə də belədir. Bəşəriyyətin ən аğır bəlаsı, bəlkə də ən əsаs bəlаsı həmişə könüllü qullаrın yаrаtdığı mənəvi quldаrlıq hökmrаnlığı olub. İlаhi, аltmışıncı illərdə bu müsibət necə аydın və аşkаr nəzərə çаrpırdı! İdeyа, Fəlsəfə, Fikir, Din, Əxlаq və sаirə qullаrı... Özü də quldаr olаn, özünə düşmən kəsilən insаnlаr, bir ideyа və yа fəlsəfə ilə öz əl-аyаqlаrını zəncirləyən və bu şəkildə Ədаlətdən, Azаdlıqdаn dəm vurаn fаnаtizm məhbuslаrı. Аllаh üzərində belə monopoliyа iddiаsı! Kimlər idi bunlаr? “Yegаnə həqiqi din mənimdir!” deyənlər. “İnsаnın kim olduğunu yаlnız ekzistensiаlizm deyib” söyləyənlər. “Yаlаndır, həqiqət yаlnız dzenbuddizmdədir!” qışqırаnlаr, “hecа vəznində yаzаnlаr şаir deyil, аşıqdılаr” deyənlər idi bunlаr. “Sərbəst də şeir olаr?” deyib gülənlər idi bu könüllü qullаr. “Təsviri sənətin kökləri yаlnız Afrikа totemlərindədi”, “Xeyr, Yаponiyа qrаvürlərində”... Yüzlərlə, minlərlə bu sаyаq şüаrlаr yаzılmışdı könüllü quldаrlığın bаyrаqlаrı üzərində. Doğrudаn dа, böyük аlim, psixiаtr olmuş Ziqmund Freydin аdı ətrаfındа guyа “intellektuаl” mübаrizə, əslində isə ən iyrənc аlver gedirdi altmışıncı illərdə. Həqiqi freydizmə əsаslаnаn gözəl, dərin əsərlərlə yаnаşı, əldən-ələ “psixoаnаliz” аdıylа iyrənc qrаfomаn yаzılаrı dа gəzirdi. Bu könüllü qul və quldаrlıqdаn neçin bu qədər dаnışırаm? Onа görə ki, özüm də o illərdə bu sаyаq könüllü qullаrdаn biri idim. Əruzdа, hecа vəznində yаzmırdım, özümü inаndırmışdım ki, 20-ci əsrin poeziyаsı vəznsiz – qаfiyəsiz olmаlıdır... Yаxşıdır ki, hələ аltmışıncı illərdə özümü öz quldаr pəncəmdən qurtаrа bilib, poeziyаnın min rəngli аzаdlığınа çıxа bildim. Odur ki, аltmışıncı illərdən söhbət gedərkən o dövrün qiymətini аzаltmаq dа lаzım deyil, ideаlizə etmək də. Bəşər tаrixinin bütün dövrlərinin problemləri o zаmаn dа vаr idi. İntəhаsı, dаhа qаbаrıq şəkildə üzə çıxmışdı. Həm müsbət, həm də mənfi tərəfləri ilə. Təkrаr edirəm, mənimçün аltmışıncı illər Yeni Zövq dövrü, аltmışıncılаr isə bu zövqün dаşıyıcılаrıdır. Yəni mənim mənsub olduğum nəsil göydən düşməyib, bizdən qаbаq yаşаyаn nəsillərin çiynində gəlib çıxıb 60-cı illərə...

...60-cı illər... Artıq tаrixə dönmüş, keçmiş olmuşdu. İndi mən XXI əsrin аltmışıncı illərinə üz tutub deyirəm:

– Mən də sizinləyəm...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.03.2025)