“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə təqdim etdiyi layihədə Türkiyənin “Genç Yürekler” jurnalının seçimində 51 türk müəllifinin yazıları yer alır. Türkiyə türkcəsində yayılan əsərlərin əsas qayəsi budur: “Dildə, fikirdə, işdə birlik!”.

 

“Uygur Türkleri / Doğu Türkistan”

 

Selahaddin Kaşgarlı

 

İçine düştüğümüz vaziyeti ne güzel özetliyor Üstat Necip Fazıl Kısakürek:

“Durun, durun, bir dünya iniyor tepemizden,

Çatırdılar geliyor karanlık kubbemizden.

Çekiyor tebeşirle yekûn hattını âfet,

Alevler içinde ev, üst katında ziyafet”.

Evet! İslam âlemi kaç asırdır alevler içinde, kubbemiz çatırdıyor adeta!  Kardeş ve ümmet bilincimiz yitip gitti sanki. Oysa Sevgili Peygamberimiz (S.A.V) “Müslüman müslümanın kardeşidir, ona zulmetmez. Din kardeşini zalimin eline teslim etmez” buyurmuştu! Ne yazık ki, müslüman ülkeler, son iki asırdır yaşanan zulüm karşısında dilini yutmuş, kör ve sağır vaziyette, gözleri önünde cereyan eden katliamları sadece seyretmektedirler…

Zalimlerin eline terk ettiğimiz mazlumlar, ümmetten bir diriliş beklemektedir. İşte o mazlumların en başında Doğu Türkistan-öksüz bıraktığınız Uygur Türkleri vardır.Son 2 yıldır Doğu Türkistan'da neler oluyor?Kaç annenin yüreği sızlıyor, gözyaşları dinmiyor?Kaç evlat annesiz-babasız kaldı?Kaç hane söndü haberiniz var mı?Merak ediyoruz...

Doğu Türkistan'da yaşayan 25 milyona yakın din ve kan kardeşimizin içinde bulunduğu bu ızdıraba, daha ne kadar sessiz kalınacak? Hür dünyanın bekçileri (!), demokrasi havarileri, insan hakları savunucuları, daha ne kadar bu zulme üç maymunu oynayacak?Duyun artık sesimizi; din adına, millet adına ve dahi insanlık onuru ve şerefi adına…

21. yüzyılın hür dünyasında Doğu Türkistan'daki tüm iletişim vasıtaları erişime kapatılmıştır. Uluslararası sosyal medya uygulamaları yasaktır. Telefonlarında dini ve ya millî ifadeler bulunduranlar tutuklanmakta, hapse atılanlardan bir daha haber almak neredeyse imkânsız hale gelmiştir. Hapse atılmış evlatlarının, eşlerinin naaşlarına ulaşabilenler ise kendilerini şanslı görmekteler. Can Doğu Türkistan’ımız bu gün hür dünyadan tecrit edilmiş, adeta açık hava hapishanesine çevrilmiş durumdadır.

Kadim Türk beldesi Aziz Doğu Türkistan’ımızda, Mart 2017 tarihinden itibaren, “Eğitim Kampı” adı altında 2 milyondan fazla kardeşimiz, süresi belirsiz bir şekilde densizleştirme, millî kimliklerinden uzaklaştırma, beyin yıkama, bir nevi “Nazi kampları” ve 1939 yılındaki “Gulaglar”da insanlık dışı muamelelere maruz kalan, masum insanlar gibi inim-inim inlemektedir.

Çin komünist hakimiyeti Doğu Türkistan'da insan haysiyetini ayaklar altına alan ve Haziran 2017’de zorla yürürlüğe koyduğu “Kardeş Aile Projesi” adı altında havadan-sudan bahanelerle hapse attıkları erkeklerin evlerine Çinli erkekler yerleştirmekte. Onlar ailelerde istedikleri gibi yaşamakta, müslüman bacılarımızın namuslarını kirletmektedirler. Din düşmanı olan Çinlilerle aynı evde yaşamak zorunda bırakılan ailelerimizin özel hayatı delik-deşik edilmektedir.

Daha korkuncu ise son dönemlerde genç kızlarımızın Çinli erkeklerle zorla evlendirilmeye çalışılmasıdır. Evlenmemek için diretenler ya hapse atılmakta, ya da hapisteki aile ve akrabalarına türlü işkenceler yapılmaktadır.

Uygur ailelerinin evlerine yerleştirilen Çinliler aileleri kendi hizmetçileri gibi kullandıkları yetmiyormuş gibi, kadınlara, kızlara tecavüz ediyor. Tecavüze uğrayan kadınlarımız ve genç kızlarımızın utançla yaşamaktansa, intihar etmeyi yeğledikleri haberlerini almaktayız.

Hangi vicdan sahibi insan bu yüzkarası, insanlıktan nasibini almamış ahlaksızların uygulamalarına göz yumabilir? Bunlara göz yumanlar nasıl “insanız” diyerek ortalıkta dolaşabilir?En önemlisi de, Mahşer günü Allah’ın huzuruna nasıl çıkacaklardır?

Hapishanelerde işkenceden hayatını kaybedenlerin sayıları endişe verici boyuta ulaşmış durumdadır. Şehit edilenlerin naaşlarını almaya gidenlere çıkarılan güçlükler ciltler dolusu kitaplar yazılacak boyutlara varmıştır. Naaşlarına ulaşılan kardeşlerimizin birçoğunun ise, iç organlarının boşaltılmış olduğu haberleri bizleri derin endişelere sevk etmektedir.

İkinci anavatan bellediğimiz Türkiye’deki kardeşlerimizin bizlere ensar olduğunun bilincindeyiz ve bunun için de ellerimizi her duaya kaldırdığımızda, Türkiye için dua etmekten bir an bile geri durmadık, zira duadan başka elimizde hiç bir güç kalmamıştır. Türkiye’nin iç ve dış mihraklara karşı verdiği amansız mücadelelerde hem Türkiye Cumhuriyeti devletinin, hem de halkımızın hep yanında olduk ve bundan sonra da yanında olmaya devam edeceğiz.

Lakin bir beka savaşıyla karşı-karşıyayız. Artık bıçak kemiğe dayandı da yüreğe saplandı. Bilinmesini isteriz ki; ayakta duracak mecalimiz, acımızı dindirecek tesellimiz kalmadı.

Bırakın kaynar sularda diri-diri haşladıkları hayvanları, kardeşlerimize yapılan işkence ve zulme bile bütün dünya “görmedim, duymadın, bilmiyorum”u oynamaktadır. Halbuki sadece barış dini olan İslam’da değil, diğer semavi dinlerde ve bütün inançlarda “zulüm” kabul edilemez bir durumdur. Çin’in bunca senedir uygulaya geldiği bu zulmün vebali hiç kuşkusuz, Müslüman-Türk Cumhuriyetlerinindir.

Bilge Aliya İzzetbegoviç’in söylediği, “Ve her şey bittiğinde, hatırlayacağımız tek şey; düşmanlarımızın yaptıkları değil, dostlarımızın sessizliği olacaktır” noktasına gelmemek için, Türk-İslam dünyasından ve dahi kendisini insan hakları savunucusu gören her kesten vicdanının sesini dinlemelerini, Doğu Türkistan için uluslararası kamuoyu oluşturarak, Çin’e baskı yapmalarını istirham ediyoruz.

21. Yüzyılda Uygurlar dünyanın gözleri önünde adım-adım yok ediliyor. Bunu görmezden gelen bütün insanlığı vicdan mahkemesinin adaletine havale ediyor, tüm beşerin Doğu Türkistan'da yaşanan bu insanlık dışı muamelelere karşı üç maymun oynamamasını insanlık adına arz ve talep ediyorum.

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.11.2024)

 

 

 

 

 

TƏƏSSÜF Kİ, MUZEY HƏLƏ DƏ RƏSMİ STATUS ALMAYIB

 

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şəki-Zaqatala təmsilçisi

           

 

-Muzeyə niyə gedirik? 

-Keçmişə  baxmağa.

 

            ***

“Əbədi sükut dünyası” labirinti haqqında eşitmişdim. “Labirint” sözü məndə elə də maraq oyatmamışdı. Uşaqlar üçün yaradılan süni labirintlərdən biri olduğunu düşünmüşdüm. Və bir gün yenə haradansa eşitdim: “Fazıl kəndindəki labirint-muzey”. Labirint-muzey? Başladım özüm üçün araşdırmağa.

Haqqında oxuduğum təəssüratlardan sonra marağım ikiqat artdı. Qərara aldım ki, ən qısa zamanda Azərbaycanda yeganə yeraltı muzey olan “Əbədi sükut dünyası”na baş çəkməliyəm.

Şəkidə eyni gündə yağışda islanmaq da olur, üşümək də, günəşdə yanmaq da... Bura Şəkidir - təbiət burada bütün rəngləriylə öyünməkçün bircə günü fürsət bilir. Bura Şəkidir - atdığın hər addımda keçmiş qarşına çıxır, gülümsəyir:“Məni tanıyırsan?”

Onun təbəssümündəki qınağı, ironiyanı, küskünlüyü çox az adam görür...

Bura Şəkidir - şəkililərin belə, başdan-ayağa olduğu kimi tanımadığı hikkəli şəhər hər qonağa xüsusi yanaşır - birini şimşəkləriylə qorxutduğu halda, o birinin yoluna su səpir ki, toz olmasın.

Bura Şəkidir - hər kəndində keçmişə açılan “ulduz qapıları” var. O qapıdan keçənlər, həqiqətən, zaman-məkan anlayışını itirir...

Şəki rayonunun Fazıl kəndində yerləşən  “Əbədi sükut dünyası” bir arxeoloji muzeydir. “Labirint” adlanmasının səbəbi bir qapıdan girib,  qazılmış bütün qəbirlərə baş çəkib, dolanıb, başqa qapıdan çıxılmasıdır.  Kənardan baxanda balaca, xudmani bir kənd evinə oxşayır. Həyətindəki güllər qəbirlərlə keçmişə güzgü tutan muzeyi zamanın yolayrıcına çevirir. Dayan və özün seç: keçmişə - içəriyəmi baş vurmaq istəyirsən, yoxsa gələcəyə - bu güllərin ətrinə dalmağamı?

Hələ hava... Gecə Şəkinin o məşhur leysanlarından biri yağıb, səhər ertə  buludlar səmada “qaçdı-tutdu” oynayıblar, günortaya yaxın göz qamaşdırır  dağların  başında tac olan günəş. Bizi Şimal-Qərb bölgəsinin arxeoloqlarından biri, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Şəki arxeologiya-folklor qrupunun böyük elmi işçisi İntizar Bədəlova qarşılayır. Baxışlarında sevinc, çöhrəsində təbəssüm var. Və mən onun sevincinin də, təbəssümünün də arxasındakı qüruru görürəm. Yaxşı əməlin, yaxşı işin insan ruhuna qatdığı məğrurluqdan gözəl nə ola bilər ki?!

 

-Fazıl kəndinin əhalisi bu muzeylə qürur duymalıdırlar. Təsəvvür edirəm, kəndləri haqqında danışanda ilk cümlələri bu olar: “Arxeoloji muzey olan kənddənəm!”

-1984-cü ildən bəri,  Fazıl kəndinin sakinləri Təpəbaşını tarixin izi kimi dəyərləndirirlər. O illərdə əhali tütünçülüklə məşğul olurdu. Təpəbaşında - bu təpədə tütünü qurutmaq üçün saray tikmək istəyirdilər. 1984-cü ildə saray üçün dirəklər basdırmaq qərarına gəlirlər. Dirək üçün yer qazarkən qab qırıqları çıxır. 1982-ci ildən Şəki rayon Mədəniyyət şöbəsində tarixi abidələrin baş mühafizi vəzifəsində işləyən Nəsib Muxtarova xəbər verirlər.  Nəsib müəllim 1981-ci ildən arxeoloji qazıntılarla da maraqlanırdı.  Yevlax-Balakən dəmir yolunun çəkilişi ilə əlaqədar Şəki rayonu ərazisində arxeoloji qazıntılar aparılanda ekspedisiyanın işini yaxından izləmişdi. Müşahidələrindən sonra könlünü arxeologiyaya bağlamışdı.  Ona görə də, elə ilk baxışdanca Təpəbaşının qədim dəfn ərazisi olduğunu anlayır. 

-Kaş mənim də qarşıma belə kəşf çıxaydı! –Heyrətimə arzularımı qatıram.

İntizar xanım başını yana əyib şəfqətlə üzümə baxır, gülümsəyir:

-Onda mən gənc idim. Nəsib müəllimlə birgə arxeoloji qazıntılarda iştirak edirdim. İndiki texnologiya da yox idi. Əlacımız ona çatdı ki, münasib qurumlara müraciət ünvanlayaq. Təpəbaşı - kəndlilərin mal-qoyunu  çobana təhvil verdiyi, axşam da qarşılayıb evlərinə apardığı yer idi.

-Təpəbaşı həm də örüş başıymış ki!

-Hə, örüş başı. İnsanlar daha Təpəbaşına ayaq qoymasalar da, inək, qoyun öyrəşmişdi bu təpəyə. Məcbur olub belə qərara gəldik ki, alçaq, bir metrlik barı çəkək, inəklər tapdamasın. Sonra həmin alçaq barını sökdük. O vaxtdan indiyədək bu ərazidə  arxeoloji tapıntılarla rastlaşmaqdayıq. Haranı qazmışıqsa, nəyi tapmışıqsa, annotasiyasını yazıb elmə gətirmişik.

-Arxeoloji qazıntı yerini muzeyə çevirmək ideyası haradan yarandı?

-Nəsib Muxtarovun ideyası idi. 1984-cü ildən 2017-ci ilədək Təpəbaşında aparılan çöl-tədqiqat işlərinə Nəsib müəllim rəhbərlik edib. “Əbədi sükut dünyası” 2005-ci ildə Nəsib müəllimin əməyi, bir növ, şəxsi vəsaiti hesabına yaranıb.  Qəbirləri qazdıqca, onların hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, tarixi olduğunu gördükcə, Nəsib müəllimlə belə qərara gəldik ki, hər şeyi olduğu kimi saxlamaq, insanlara təqdim etmək  mümkündür. Təpəbaşının ümumi ərazisi beş hektara yaxındır. İndən sonra on illər boyunca burada qazıntı aparıla bilər. Xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, nəinki bir qəbir, o qəbirdəki bir əşya belə bir dissertasiya mövzusudur. Nəsib müəllim 2019-cu ilin yanvarında vəfat etdi.  “Əbədi sükut dünyası” mənimçün həm Nəsib müəllimin əmanəti, həm də xalqımın, millətimin tarixi mirasıdır. Özümü bu tarix qarşısında borclu sayıram. 

-Tapıntılar hansı arxeoloji dövrə aiddir?

-Qafqaz Albaniyasına dair bizim eradan əvvəl III-I əsrlərə aid arxeoloji dövr  Yaloylutəpə mədəniyyəti adlanır. Tapdıqlarımızın əksəriyyəti məhz Yaloylutəpə mədəniyyətinə daxildir. Biz bu qəbirlər vasitəsilə islamaqədərki dəfn adət-ənənələrini öyrənirik. Məsələn, bu qəbirlər vasitəsilə bir daha “dünyasını dəyişmək” ifadəsinin izahını görürük. O dövrün insanları üçün ölüm “son” deyildi, “dünyasını dəyişmək” idi. İnanılırdı ki,  ölən insandan yeni bir ruh doğulacaq. Bu inancla da, onu bütün əşyaları ilə birlikdə  dəfn edirdilər. Qablar, qabların içindəki yeməklər, məişət əşyaları - əksəriyyəti necə qoyulubsa, o cür də tapmışıq.

-Muzeyin labirint formasında olmasının bir hekayəsi varmı?  Hekayəsi olan hər şeyi sevirəm!

 

İkimiz də gülürük. Sevinirəm ki, İntizar xanımın yumor hissi elə mən istəyən kimidir. Labirintin mistik abu-havasında, yarıqaranlığında addımladıqca daxilimdə qaynayan maraq və coşqunu gülüşlə biruzə verməsəm, bəlkə də, səsim çıxdığı qədər bağırardım. Axı mən arxeologiyanı sevirəm... Və sevimli yazıçım Aqata Kristinin ömür-gün yoldaşı Maks Mallovan arxeoloq idi... Aqata Kristi dəfələrlə arxeoloji qazıntıları müşahidə etmişdi. Əsərlərində arxeologiya qəniməti olan əşyalardan bəhs edirdi, hətta bir əsərində qatil arxeoloji ekspedisiyanın üzvü idi.

Mən bu muzeydən hansı əsərimdə necə bəhs edəcəyəm, heç bir fikrim yoxdur. Arxeoloji qazıntıların aparıldığı yerdə, daha doğrusu, yerin altında, nəm torpaq qoxulu bir labirintdə, bizim eradan əvvəl dəfn olunmuş insanların əbədi sükuta daldığı yerdəyəm. “Əbədi sükut dünyası”...

 

-Burada hər qəbirin, hər əşyanın öz hekayəsi var, -deyir İntizar xanım:-Elə həmin hekayələrə görə Nəsib müəllim buradakı bütün qəbirləri söküb fonda vermək istəmədi. Hekayəni yurdundan ayırsan, olur quru söz.  Nəsib müəllim öz əmək haqqını bura xərclədi. Bir də, burada Şəki yaylası deyilən ərazi var. 20 tay şəkər tozu götürüb getdik,  Govurqalanın ətəyində çadır qurduq. Dağ moruğu yığdıq, mürəbbə bişirdik. Yeyinti sənaye kombinatı mürəbbələrin satışını təşkil etdi. Qazıntı üçün dövlət bizə maliyyə ayırırdı. Amma burada muzey etməkçün vəsait lazım idi.  Mürəbbədən gələn pulla qazıntı zamanı çıxarılan torpağın Aşağı Karvansarayın həyətinə daşınmasını təmin etdik. Orada soba qurulmuşdu. Buranın öz torpağından kərpic bişirilirdi. Sobadakı odunlar belə, Nəsib müəllimin öz vəsaiti, mənim maaşım  və mürəbbədən əldə olunan gəlirlə alınırdı. İstəyirdik ki, yaradacağımız muzeyin daşı da, torpağı da özündən olsun. Gələk, labirint formasına... Qəbirlər yan-yana, yaxud ard-arda deyil. Hərəsi ayrı dövrə aiddir. Sanki  harada boş yer tapıblarsa, orada da doğmalarını dəfn ediblər ulularımız. Biz - muzeyin qurucuları olan iki nəfər arxeoloq istədik ki, qəbirlər elə öz yerlərində qalsın, cığırı onların arasından salaq. Təbii ki, bu cığır da burula-burula irəliləyir. Beləcə, muzey labirint formasında alındı.

-Fazıl kəndə hədiyyə vermisiniz bu gözəllikdə muzeyi!

-Təkcə bu muzey deyil Fazıl kəndə hədiyyəmiz. 5 qədim yaşayış yeri, 1 qala yeri, 1 məbəd yeri də aşkarlamışıq. Bir də, bu kəndə asfalt yol vermişik (gülür). Muzeyə görə, düz buradək asfalt çəkilib. Maraqlı bir nüansı da qeyd edim ki, bu ərazidə tapılan 5 qədim yaşayış yerinin hərəsi bir ayrı dövrə aiddir. Elə məzarlar kimi... Baxın, burada bir-birinə yaxın 3 qəbir var. Biri e.ə. I əsrə aiddir, biri VII-VI əsrlərə, biri də IV-III əsrlərə... Deyirlər ki, səmadakı Süd yoluna haradan baxanda onu buta formasında görürsənsə, demək, bəşəriyyətin beşiyi oradadır. Uşaq ana bətnində buta formasında dayanır. Buradakı qəbirlərdə aydın görünür ki, insanları da buta formasında dəfn ediblər. Qəbirlərdən birində buta formasında sinə bəzək əşyası tapmışıq. Biz tapanda həmin əşya skeletin dizinin yanında idi. Demək, mərhumu buta formasında dəfn ediblər, zamanla sinə bəzək əşyasının boyundan asılan sapı çürüyüb, amulet dizin üstündə qalıb. Arxeoloqların vəzifəsi təkcə bu qabları, bu qəbirləri nümayiş etdirmək deyil, onların etnoqrafiyasını üzə çıxarmaqdır.  Bəzi qabların içini heç qazmamışıq. Çünki çatlayıblar. Əl vuran kimi, ovxalanacaqlar, param-parça olacaqlar. İstəyir, içində var-dövlət olsun, mənim ona əla vurmaq, ona toxunub  sınmasına vəsilə olmaq niyyətim yoxdur.

-Dövrləri qablar vasitəsilə müəyyən edirsiniz, hə?

-Əlbəttə! Dəmir dövrünün sonunda zoomorf qabların inkişafı başlayıb. Misal üçün, qabların ağzını quşa bənzədirdilər. İndi də deyirlər ey, “ördəkburun qablar”, baxın, eynilə o cür hazırlanan qablar var burada. Bəzi qabların içində yeməkləri olduğu kimi saxlamışıq. Qazıntı prosesində qazırıq, qazırıq, müəyyən hissəyə çatandan sonra başlayırıq qabların içinə spirt tökməyə.  Qabları spirtlə doyurmağın məqsədi mikrobları  məhv etməkdir. Elə eksponat olub ki, 300 litrə yaxın spirt işlətmişik. Bu arada, məlumat üçün deyim ki, həmin texniki spirti Arxeologiya İnstitutu verirdi arxeoloqlara... Bəzi qəbirlər rəmzi qəbirlərdir. Tutaq ki, insan qürbətdə ölüb, onu gətirib doğma torpağında dəfn edə bilməyiblər. O zaman rəmzi qəbir hazırlayıblar ki, adını tutub ziyarətə gəlsinlər.

-Yerli əhali də  bu ətrafdan qab-qacaq kimi nəsə tapıbmı?

-Tapan olur. Gətirib bizə verirlər. Taxçadakı qabların çoxunu yerli camaat gətirib verib. Bura arxeoloji nöqteyi-nəzərdən zəngin ərazidir. Hara əl atsan,  kiçik həcmli qazıntı işi aparsan, mütləq qarşına bir şey çıxasıdır. Bu iri küp e.ə. I minilliyin I yarısına aiddir. Üstündə astral təsvirlər var. Bu su qabı isə, gördüyünüz kimi, tısbağa formasındadır. Üstündəki cızıqlar  günəş rəmzidir. Qədim insana görə, bütün canlılar həyatı simvolizə edirdi. Günəş isə həyatın qaynağı sayılırdı. Günəşlə tısbağa burada iki simvolun birləşməsidir - həyatın qaynağı və davam edən həyat...

-Qazıntıya başladınız, bir az qazdınız, necə əmin olursunuz ki, davam etdirsəniz, mütləq nəyəsə rast gələcəksiniz?

-Arxeoloqlar üçün torpaq qatı iki cürdür: “lal təbəqə”, “danışan təbəqə”.  Tutaq ki, yer səthindən kvadrat ölçüdə qazmağa başladıq. Bir az qazırıq, torpağın tərkibini analiz edirik.  Elə ki, insan fəaliyyətinin izlərini görürük, qaza-qaza aşağı düşürük. Deməli, həmin təbəqə “danışır”.

Qəbirlərdən birində ocaq yeri var. Həmin yerdə torpaq qırmızımtıldır. Ətrafında da qab qırıqları, quş sümükləri tapdıq. Bir az irəlilədik, gördük, insan qəbri də var. Həmin insanı bardağı, boşqabı, duz qabı, xəncəri və digər əşyaları ilə birgə dəfn ediblər. Qəbirin üstündə ocaq qalanması qədim rituallardandır. Başqa bir qəbirdə balaca nehrə tapmışıq. Bu kiçik nehrədə əmələ gələn yağ və ayran ilə bütün ailə doya bilməz. Buradan onu anlayırıq ki,  dəfn olunan əkinçiliklə və maldarlıqla məşğul olub. İndi bunu izah edim.  Əkinçi evdən çıxanda qatığı tökürdü bu kiçik nehrənin içinə, bağlayırdı atının yəhərinə. Kilometrlərlə yol gəlirdi ki, gəlib əkin sahəsinə çatsın. O buraya çatanadək nehrə çalxalanırdı. Səhər kərə yağını yeyirdi, günorta ayranını içirdi. Yəni nehrə bir nəfərə aid idi. Və elə sahibinin qəbrinə də qoyulub. 

-Heyf ki, bu muzey hələ rəsmi status almayıb. Mən burada möcüzələrlə rastlaşdım...

-Ümidvaram ki,  muzeyimizin  rəsmi status alacağı gün yaxındadır. Çünki burada, bayaq dediyim kimi, hər bir nəsnə dissertasiya mövzusudur. Baxın, burada təsərrüfat quyusu var. Başqa sözlə, o vaxtın “zibilliyi”. İçindən tapdıqlarımızdan e.ə. I minilliyə  aid olanı da var, bizim əsrin XII əsrinə aid olanı da. Bu da sübut edir ki, ərazidə daim yaşayış olub. Bir qəbirdə dəmirdən boyunbağı,  xoruzun mahmızından amulet var. Bu cür bəzək əşyaları ta qədimdən iki məqsədlə istifadə olunub: nəzərcəlbedici və nəzərqaytarıcı. Xoruzun mahmızından hazırlanan amulet nəzərqaytarıcıdır. Tapdığımız əşyalar arasında totemlərə ithafən hazırlanmış qablar da var: qıvrılmış ilan şəklindəki bardaq, keçi buynuzu işarəsi, qaban sümüyündən talisman... Gün və ay işarələri daha tez-tez rast gəlinir. Bir qəbir də var ki, içərisində iki mədəniyyətin nümunələrinə rast gəlmişik. Buradakı qablardan 6-sı yunan mədəniyyətinə aiddir. Deməli, bu qəbirdə dəfn olunan insan nüfuz sahibi olub ki, ona uzaq yerlərdən bu cür qiymətli hədiyyələr gəlib.

-Arxeologiyada dövrlər ayrıdır bildiyimə görə...

-Bəli, ayrıdır. Amma mən bütün dövrlərə aid qazıntılarda iştirak etmişəm deyə, bu eksponatların izahını rahatlıqla verə bilirəm. Məsələn; buradakı nehrədə məməcik var. Dəmir dövrünə aid olan nehrədə, gördüyünüz kimi, məməcik soldadır. Buradan baxırdılar ki, görsünlər, yağ hazırdır, ya yox. Antik dövrdə isə avtomatik olaraq məməcik sağa keçir. İnsanlar sağ əlin önəmini anlayır, yükü, gücü sağ ələ salmağa çalışırlar ki, sol əl də ona baxıb işləsin.

Tariximizin dəfn adətlərinin izi qarğışlarda da var.   “Səni görüm təpələnəsən!” Yəni öləsən, dəfn olunasan, üstündə təpə yaransın. “Torpağın bol olsun!” isə alqışdır. Eyni dəfn prosesinə işarədir. O vaxt insanlar öləndə bütün qohum-əqrəba,  kənd əhli onun məzarına torpaq tökürdü. Nüfuz sahibi insan öləndə isə torpaq tökməyə daha çox adam gəlirdi. Beləcə, nüfuz sahibinin qəbrinin üstündə əməlli-başlı təpə yaranırdı. Kurqanlar belə yaranıb.

-Muzey haqqında eşitdiyim maraqlı nüanslardan biri də budur ki, burada əsl piti qabı var. O, haradadır?

-Labirintin sonuncu qəbrindədir piti qabı. İndi Şəkidə geniş yayılmış piti qabı var ha, balaca, bardaq formasında. O, əslində, maya qabıdır. Əvvəllər onda xəmirin mayasını saxlayırdılar. Maya qabı dəfn olunanın üzünün qarşısına qoyulurdu. Bunun da simvolikası odur ki, həyat xəmir mayası kimi dövr edir, ömürdən-ömürə ötürülür. Əsl piti qabının lüləyi olub. Pitinin suyu o lüləkdən süzülüb, içinə çörək doğranılaraq yeyilib. Sonra da qatısı yeyilib. Buradan da görürük ki, piti, həqiqətən də, qədim tarixə malik yeməkdir. Şəki lap qədimdən ticarət mərkəzi olub. Gələn malları yerbəyer etmək, daşımaq, yükləmək, belə deyim, fəhlələrin işi idi. Onlara gün ərzində neçə saat vaxt verilmirdi ki, oturub rahat-rahat yeyə bilsinlər. Bir oturumda elə yeməliydilər ki, axşamadək yük daşımağa gücləri olsun. Piti məhz bu məqsədlə bişirilən yeməkdir.

-“İkinci dəfn”... Bu nə anlama gəlir?

-O vaxtın dəfn adətlərindən biri də belə idi ki, insan öləndə onun nəşini hündür bir daşın üzərinə qoyurdular. Ət sümükdən ayrılana kimi, nəş qalırdı o daşın üstündə. Ətini qurd-quş yeyirdi.  O müddətdə onun əşyaları, heyvanları, baxın, burada var, atı, qoyunu dəfn olunurdu. Sonda da insanın sümükləri  toplanıb gətirilir, qəbir açılır, sümüklər  qoyulandan sonra təkrar üstü bağlanırdı. Bu da “ikinci dəfn” sayılır.

Muzeyimizdə qurbangah da var. Qəbiristanlıqdakı qurbangahda ölən adamın nəslindən qalan ən qədim qab öz yerini alırdı. Burada qablar müxtəlif ölçüdədir. Uşaq öləndə kiçik qab, qadın öləndə yumru qab, nüfuz sahibi öləndə böyük qab qoyurdular.  Sonuncu qəbirdə bütlər də var. Bütlərin birinin yaxasında bozqurd var. Ulularımızın bozqurd toteminə ehtiramının göstəricisidir.

 

...Labirinti bir dəfə İntizar xanımla, bir dəfə də tək gəzirəm. Və anlayıram ki, bu muzeyə yenə, yenə, yenə gəlməliyəm. Hər bir qab ayrı tarix, ayrı hekayə danışırsa, bir günə bu qədər hekayəni “dinləmək” mümkün deyil. Burada əbədi sükuta dalanlardan hansınınsa nəvəsi ola bilərəm. Ya da hansınınsa bacısının nəvəsi... Nəvə... Minilliyi ortalama insan ömrünə bölsəm, ən azı, 200-cü nəsiləm yəqin...

Keçmişə baxıram. Bayaqkı düşüncə yenə ağlımdan keçir: “Bir günə “dinləmək” olmaz “tarixdən danışanları”

...Bəlkə heç bir ömür də yetməz?”

             

REDAKSİYADAN:

Fürsətdən istifadə edib üzümüzü Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyinə tutur, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Şəki arxeologiya-folklor qrupunun böyük elmi işçisi İntizar Bədəlova kimi, haqq dünyasına qovuşmuş Nəsib Muxtarov kimi insanların bu cür fədakarlığı nəticəsində Şəki rayonunun Fazıl kəndində fəaliyyət göstərən unikal  “Əbədi sükut dünyası” arxeoloji muzeyinə rəsmi status verilməsinin vacibliyini diqqətə çatdırırıq.

Hər bir xalq üçün yaşadığı ərazinin qədim izləri bir ululuq simvolu sayılır. Turistik  baxımından qonaqlı-qaralı Şəki rayonu üçün, ümumən Azərbaycan üçün Fazıl kəndindəki bu muzeyin böyük önəmi ola bilər. Yetər ki, əlaqədar təşkilatlar məsuliyyətlərini duyub məsələyə barmaqarası yanaşmasınlar.

Ümid edirik ki, müraciətimizə cavab veriləcək.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.11.2024)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ bölməsi

 

 

Ata bu gecə də yata bilmədi. Artıq neçə müddətdir ki, gözünə yuxu getmirdi. Bir yandan oğul həsrəti, bir yandan qəlbindəki nisgil və bitib-tükənməyən dərd, kədər gecə olanda onu boğurdu.

Üzünü tavana tutub pıçıldamağa başladı:

-İlahi, bu nə zülmdür? Hanı mənim balam? İki ildir ki, onun yolunu gözləyirəm. Nə olar, heç olmasa, balamın nəşi tapılsın. And olsun ki, onun toyu üçün saxladığım dananı qurban kəsəcəm. Ay oğul, hardasan? Heç olmasa yuxuma gəl, səsimə səs ver, sənin izini harada axtarım?

 Otağın dərin, lal sükutu sanki onu qulaqlarını kar eləmişdi. Həyat əlaməti olmayan bu səssizliyin içində ürəyinin çırpıntılarını belə eşidilirdi.

Nəhayət, qərarını verdi: bu gecə neçə vaxtdır ki, beynində dolaşan o planı həyata keçirəcəkdi. Ağır-ağır yataqdan qalxdı, gözləri həyat yoldaşında ilişib qaldı, dərindən ah çəkdi və sakitcə dəhlizə çıxdı. Oğlunun otağına yaxınlaşdı, qapını asta açdı. İçəri daxil olan kimi oğlunun şəkilləri gözlərinə sataşdı, sanki ilk dəfə idi görürdü bu şəkilləri. Şəkillər divarlardan ona sevgi və iftixarla gülümsəyirdilər. Ata o şəkillərin qarşısında dayandı, hər birini sığallayaraq, öpə-öpə, həsrətlə için-için ağladı, göz yaşları sükutun içində səssizcə axdı. Bir müddət sonra dəhlizə qayıtdı, aralı qalmış qapıdan yenə həyat yoldaşına baxdı. Qəlbini bürüyən ağır yükü bir cümləyə sığdırdı: “Bağışla məni, Güləş, artıq dözə bilmirəm, suallarına cavab tapa bilmirəm…”

Evin qapısını asta açdı. Təəccübləndi, hər dəfə səs-küy salan, cırıldayan qapı bu dəfə sanki yağlanmışdı – qətiyyən səs çıxmadı.

Soyuq noyabr axşamı idi, payız olsa da, havadan qışın nəfəsi duyulurdu. 2 il əvvəl, məhz bu gecə oğlunun son döyüşü olmuşdu. O gündən bu yana oğlundan bir xəbər yox idi…

Səmadakı aypara soyuq və kədərli baxışlarla atanı tövləyə kimi ötürdü. Tövləyə girdi. İnəklər qapının səsinə qulaqlarını şəkləyib ona baxdılar. Yetim buzov onu görən kimi mələməyə başladı. Ata tövlənin məhəccərinə bağladığı çatılardan birini götürüb həyəcanla özünü asmaq üçün hazırladı. Əl-ayağı əsirdi, çox həyəcanlı idi, sanki öz tövləsinə oğurluğa girmişdi.

Gördü ki, ayaqları əsir, qapının ağzına qoyduğu ot bağlamasının üstündə əyləşdi, kürəyini divara söykəyib dərindən nəfəs aldı, amma ciyərində sanki hava qalmamışdı, ağzından od çıxırdı.

Bir müddət belə qaldı. Handan-hana özünə gəldi. Kəndiri bir ucunu halqa düzəldərək, düyünlədi, digər tərəfini halqadan keçirib başına keçirmək üçün hazırlayıb çıxış edirmiş kimi son sözlərini dedi:

-Bu əzablardan qurtulmaq, sənə qovuşmaq üçün başqa yol qalmadı, ay oğul…

Üzünü əlləri arasına alıb hönkürtü ilə ağladı. Bu zaman qəfildən  tövlənin qapısı açıldı. Ata hövlnak əlindəki kəndiri axasında gizlədib qapıya baxdı, gözləri bərələ qaldı. Qapını açan əsgər dedi:

- Ata, nə edirsən burda?

Ata tərpənmirdi, donub qalmışdı. Heç nəfəsi də gəlmirdi, gözünü də qırpmırdı. Əsgər atasının çiynindən tutub sirkələdi:

-Ata!Ata! Qadan alım, özünə gəl. Bax gəlmişəm

Atasının əlini özünün üz-gözünə sürtdü:

-Bax, yuxu görmürsən, bu mənəm, oğlun.

 Ata bir anda özünə gəldi. Oğlunun boynuna sarılıb onu duz kimi yalamağa başladı. Hər ikisi bir-birindən ayrıla bilmirdi. Bir müddət bu cür qaldılar, bir-birinin üzünə baxıb bir daha bir-birinə sarıldılar. Sonra ata oğlunun əlindən tutdu, hər ikisi ot bağlmasının üstündə əyləşdilər.

-Bəs hardaydın, ay oğul? Niyə iki ildir ki, səndən bir xəbər yoxdur? Niyə bizə bir xəbər vermirdin? Axı biz bu iki ildə hər gün ölüb-dirilmişik. Mən cəhənnəm, anan yazıq deyil?

Ata bunları deyib oğlunu bərk sinəsinə sıxıb yenə öpdü, qoxusunu içinə çəkdi.

-Ata, imkan olmadı, xüsusi tapşırıq yerinə yetirirdik, ona görə heç kim bilməməli idi, iki ildir ki, qarlı bir yerdə idim, heç çölə də çıxmırdım, tapışırıq belə idi.

-Ay oğul, axı dedilər ki, sən yaralanmısan, qanın axa-axa düşmənə hücum etmisən, sonra isə səndən bir xəbər çıxmadı. Ermənilər təslim oldu, müharibə qurtardı, şəhid olanlar dəfn edildi. Yaralılar xəstəxanaya yerləşdirildi. Amma səni gördüm deyən olmadı. Gəzmədiyimiz xəstəxana, hərbi hissə, morq qalmadı. Səni axtarmaqdan taqətdən düşdük, məhv olduq. Şəhid məzarlarına gedən ana və atalara həsədlə baxırıq, ay oğul…Nəsə çox şükür gəldin. Qoy anana xəbər verim, amma qorxuram, sevincdən ürəyi dayana.

- Səbr elə, ata. Gecədir, yatıb, narahat eləmə. Səbirli ol, hər şey yaxşı olacaq. Mənim iki günlük işim qalıb, həmişəlik gələcəm. Ona kimi anama heç nə demə.

-Nə? Yenə hara gedirsən? Yox qoymaram gedəsən, məni öldür, sonra get…

-Ata, əlindəki o kəndir nədir? Gecə vaxtı bura niyə gəlmisən?

Ata əlindəki kəndirə baxıb ilan görmüş adam kimi diksindi.
-Heç nə, buzovu bağlayacaqdım, boş şeydir.

 Oğlu qətiyyətlə söylədi:
-Ata, özünə nəsə etsən, bir də görüşə bilməyəcəyik ha, bunu unutma!

Və atasının gözlərinin içinə sevgi və şəfqətlə baxdı.

Ata bu baxışları hardasa, görmüşdü. Axı hərbçi olan övladı ilə neçə dəfə bu cür göz-gözə gəlməyə vaxtları olmuşdu ki? Çox qarışıq hisslər keçirirdi. Xatırlamaq istəyirdi bu baxışları harda gördüyünü…Birdən otaqdakı şəkilləri xatırladı, bəli, bayaq evdən çıxanda divardakı şəkillər ona eynən bu cür baxmışdı.

 Oğlunun səsi yenə onu ayıltdı:

- Ata, anam səni çağırır, get evə, mənim barəmdə danışma, iki günə özüm birdəfəlik gələcəyəm, oldu? Narahat olma. Özünüzdən muğayət olun!

Bunu deyib oğul əvvəlcə atasının əllərindən, sonra başını əllərinə alıb alınından öpdü…

Yoldaşının səsi yavaş-yavaş yaxınlaşdırdı, o, tövləyə sarı gəlirdi.

-Kamil, ay Kamil, hardasan?

Gülşən tövlənin qapısını açıb Kamili ot bağlamasının üstündə divara söykənib bayılmış, əlində kəndir görəndə çox qorxdu, onu tutub silkələdi:

-Ay Kamil, qadan alım yox, yox…!!!

Ata yuxudan dəli kimi ayıldı.

-Nə olub, ay Güləş, niyə belə edirsən, sakitləş, de görüm nə olub?

Ata yoldaşını sakitləşdirmək istəsə də, özü ondan da betər təlaş içində idi. Axı oğlu gəlmişdi, burda idi. Göz qırpımında hara getdi?

Gah qapıya, gah da tövlənin o baş-bu başına baxdı. Bir azdan yuxu gördüyünü anlayıb özünə gəldi, yoldaşını sakitləşdirdi:

-Narahat olma, yaxşıyam, niyə belə təlaş keçirdin, ay Güləş? 

-Niyə olacaq, gecə vaxtı yerində yoxsan, neçə gündür ki narahatsan, gəlib səni tövlədə əlində kəndir görürəm, nətər olum, ay evi tikilmiş? -dedi yoldaşı.

Bu zaman Ata əlndəki kəndirə baxdı, bir anlıq fikirə getdi. Hər şey aydın idi…

-Narahat olma, Güləş, mən heç vaxt intihar etmərəm. Allah öz kitabında necə deyir?

Yoldaşı onun əlindən tutub söylədi:

 - Nisa surəsi, iyirmi doqquzuncu ayə. ”Özünüzü ölüdürməyin.” Özünü öldürmək  haramdır.

Ata yoldaşının əllərindən bərk-bərk tutub: -Bəli, mən cənnətdə oğlumla görüşəcəm, özümü öldürsəm, görüşə bilmərik, -deyib onu sinəsinə sıxdı, iki ildə ilk dəfə idi ki bu cür ümid və inamla bir-birinə təsəlli verdilər.

-Gülşən, dur gedək evə, artıq saat altıya qalıbdır, sən nə yaxşı oyandın?

-Kamil, sənin telefonuna zəng gəlirdi, səni görüb unutdum deməyi. Gör kimdir?

Ata zəng gələn nömrəni yığa-yığa: -Xeyir ola, gecə vaxtı, bilmədin kimdir? -deyə soruşdu.

-Yox, açmadım, tanmadığım nömrə idi.

Bu vaxt zəng edilən adam telefona cavab verdi:

 -Alo, Kamil qardaş, sizsiniz?

-Bəli, kimdir?

-Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyasından məsləhətçi Kamranovdur.

-Bəli, buyurun.

-Bilmirəm, necə deyim. Oğlunuz şəhid olub, Kəlbəcər istiqamətində qar altından tapılıb…

Telefonda olan şəxs başqa sözlər də dedi, amma ata artıq heç nə eşitmirdi. Telefonu keçirib, əlinin əsməsini yoldaşından gizlətdi. Oğlunun bayaq yuxusunda dediyi ”İki günə birdəfəlik evə gələcəm, intihar etsən, bir də görüşə bilməyəcəyik” sözləri qulağında səsləndi. Qəhər onu boğdu. Gözlərindən yaş gəldi.

-Güləş, oğlumuzun nəşi tapılıbdır, oğlumuz gəlir, -deyə yavaşca söylədi.

Bir-birnini qucaqlayıb dizi üstə çökdülər.

Səmadakı ay isə göz yaşlarını gizlətmək üçün dağların arxasına keçirdi…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.11.2024)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzet” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Ədalət SALMANın şeirləri  təqdim edilir.

 

Bayrağım

 

Çox məşəqqətlər çəkdi

Elimiz Qarabağda.

Ucaltmağa çatmadı

Əlimiz Qarabağda.

Səni öyə bilmədi

Dilimiz Qarabağda.

Gör neçə il yaşadıq

Bu həsrətlə, Bayrağım.

Dalğalan başım üstə

Əzəmətlə, Bayrağım!

 

İgidlərin zərbindən

Tülkü tək qaçdı yağı.

Zirvələrə sancıldı

Qalibiyyət bayrağı.

Dosta Zəfər müjdəsi,

Düşmənə sən göz dağı.

Bədxahlarım boylansın

Qoy həsədlə, Bayrağım.

Dalğalan başım üstə

Əzəmətlə, Bayrağım!

 

Varlığınla tanıtdın

Dünyaya bu Vətəni,

Öpüb gözümüz üstə

Qoymuşuq hər vaxt səni.

Neçə şəhidin oldun

Sən müqəddəs kəfəni.

Anırıq ehtiramla,

Fəxarətlə, Bayrağım.

Dalğalan başım üstə

Əzəmətlə, Bayrağım!

 

Sən sülhün keşikçisi,

Səadət nişanəsi,

Haqq-ədalət carçısı,

Həqiqət nişanəsi.

Bu torpağın, bu xalqın

Sən qeyrət nişanəsi,

Durdun düşmən önündə

Mətanətlə, Bayrağım.

Dalğalan başım üstə

Əzəmətlə, Bayrağım!

 

Vətənimin adıyla

Adın çəkilir qoşa.

Hər dəfə yüksələndə

Qəlbimiz gəlir cuşa.

Günəştək ucal göyə,

Ucalarda hey yaşa!

Seyr etsin Türk dünyası

Məhəbbətlə, Bayrağım.

Dalğalan başım üstə

Əzəmətlə, Bayrağım!

 

Şəhidlər xiyabanı

 

Ayaq saxla, asta keç

Şəhidlərin yanından.

Onlar Vətən yolunda

Keçiblər öz canından.

Bayrağım da rəng alıb

Şəhidlərin qanından.

Burda uyuyur neçə

Müharibə qurbanı.

Ziyarət et buranı,

Ziyarətgahın olsun

Şəhidlər xiyabanı.

 

Hər şəhidə qoyulan

Bir heykəldi başdaşı.

Burda daşları yuyur

Anaların göz yaşı.

Şəhidlərin müqəddəs

Ruhu burda dolaşır.

Ehtiramla yad elə,

Əziz tut bu məkanı.

Xalqımın qan yaddaşı,

Bir ölməzlik dastanı, -

Şəhidlər xiyabanı.

 

İgid oğullarıyla

Vətən hər vaxt öyünür.

Şəhidlərin ürəyi

O məşəldə döyünür.

Qürur hissi keçirir,

Qəlbimiz dağa dönür.

Bu yurdun yaxasında

Bir fəxarət nişanı.

Müqəddəs and yerimiz,

Əbədiyyət ünvanı, -

Şəhidlər xiyabanı,

Şəhidlər xiyabanı!

 

Şəhid anası gəlir

 

Bu yurdun igidləri

Sipər etdi özünü,

Vətənə qurban getdi

Heç qırpmadan gözünü.

Öz qanıyla tarixə

Yazdı Zəfər sözünü.

Qarabağda Bayrağım

Əzəmətlə yüksəlir.

Ehtiramla baş əyin,

"Vətən sağ olsun!"- deyən

Şəhid anası gəlir,

Şəhid atası gəlir!

 

Qarabağım məkrlə

Əlimdən alınmışdı.

Neçə yüz min soydaşım

Doğma yurd-yuvasından

Didərgin salınmışdı.

Malı, mülkü, sərvəti

Talanıb çalınmışdı.

Farsa, rusa güvənib

Ağnayırdı yurdumda

Erməni ulaqları.

Otuz ildi kar idi

Dünyanın qulaqları.

Eşitmirdi səsimi

Haqq-ədalət adından

Danışan o ölkələr.

Otuz ildi yurdumun

Başı üstə gəzirdi

Qara-qara kölgələr.

Daha bizi üzmüşdü

Boş vədələr, "bəlkə"lər.

 

Fəqət, Haqqın Günəşi

Dağıdaraq buludu

Doğdu Qarabağımda!

Cəngavər igidlərim

Erməni faşistləri

Qovdu itiqovantək,

Boğdu Qarabağımda!

Əsarətdən qurtuldu

Neçə kəndim, şəhərim.

Yenə güldü üzümə

Qarabağda səhərim.

 

Qəhrəman şəhidlərim

Əyilməyə qoymadı

Millətimin qürurun.

Yaradan da onlara

Pay vermişdi öz nurun.

Qarşısında diz çökün,

Dağlar, salama durun!

Şəhidləri xalqımın

Hamı baş tacı bilir.

Şəhidlər qanı hopmuş

Al Bayrağa bürünüb

Şəhid anası gəlir,

Şəhid atası gəlir!

 

Mübariz

 

Milli Qəhrəmanımız 

Mübariz İbrahimova

 

O mənfur düşmənin başının üstə,

O gecə şimşək tək çaxdı Mübariz!

O gün daş qoymadı daşının üstə,

Düşməni odlara yaxdı Mübariz!

 

"Biz şəhid olsaq da, sağ olsun Vətən!" -

Deyib irəliyə şığıdı birdən.

Düşmənin üstünə gör neçə yerdən,

Güllətək, mərmitək yağdı Mübariz!

 

Göz aça bilmədi o gecə yağı,

Gördü qisasımı intiqam çağı.

Şəhidlər qanına batan bayrağı

Əsir torpaqlara taxdı Mübariz!

 

Türk oğlu dünyanı saldı heyrətə,

Vicdanı yatmışlar gəldi qeyrətə.

Vətən səmasından əbədiyyətə

Parlaq ulduz kimi axdı Mübariz!

 

Yaralı torpağı anası sandı,

Səməndər quşutək Vətənçün yandı.

Düşmən qarşısında mətin dayandı,

Yenə səngərdədi, sağdı Mübariz!

 

Qəlbimizdə yaşayırsınız

 

Qarabağ döyüşlərində itkin düşmüş Mübariz İsayevə və bütün şəhidlərimizə

 

Can fəda etdiniz bu yurd uğrunda,

Siz şəhid adını daşıyırsınız.

İtkin düşsəniz də Vətən yolunda,

Elin yaddaşında yaşayırsınız!

 

Düşmən endirəndə bayrağımızı

Silaha sarılıb öndə getdiniz.

Aldıq səngərlərdən sorağınızı,

Əsir torpaqları azad etdiniz.

 

Qalmadı düşmənin daşı daş üstdə,

Yenə dalğalandı məğrur bayrağım.

Özünüz geriyə dönməsəniz də,

Geriyə qayıtdı öz Qarabağım.

 

Vətən öz qoynunda dəfn edib sizi,

Hamı yad eləyir xeyir-şərində.

Mələklər qaldırıb cənazənizi

Tanrı dərgahına çiyinlərində.

 

Can fəda etdiniz bu yurd uğrunda,

Siz şəhid adını daşıyırsınız.

İtkin düşsəniz də Vətən yolunda,

Bizim qəlbimizdə yaşayırsınız!

 

Şəhidim

 

Nur üzlü şəhidimiz Mirəli Mirfəttah 

oğlu Təhməzovun əziz xatirəsinə

 

Tanrının ən sevimli bəndəsi, nurdu şəhidim,

Bizə başucalığı, daim qürurdu şəhidim.

 

Vətənin çağrışına əldə silah getdi həmən,

Düşmənin qarşısında dağ kimi durdu şəhidim.

 

Qəhrəman oğullartək öz dəmir yumruğunu

Yurdumu zəbt edənin başına vurdu şəhidim.

 

Şəhidlik zirvəsinə ucalsa da haqq yolunda,

Bizim üçün həmişə sağdı, məğrurdu şəhidim.

 

Ey Ədalət, şəhidə nə qədər yazsan da, azdı,

Qəlbimizdə əbədi abidə qurdu şəhidim.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.11.2024)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bəlkə də lətifədir, bəlkə də olmuş hadisə, mən də belə eşitmişəm:

Bir dəfə Rəmişin üç yüz rubl borcu yaranır. Borclu olduğu adama kişi sözü verir ki, sabah axşam qaytaracaq. Bir gün keçir. Axşama bir qədər qalmış bir-bir dostlarına zəng vurub üç yüz rubl əl borcu pul istəsə də, hərə bir bəhanə gətirib pul verməkdən boyun qaçırır. Gecənin bir aləmində borc sahibi zəng vurub Rəmişə yalançı çıxdığına görə, ağzına gələni söyləyir...

 

Səhəri gün Rəmiş toyda olanda, bir nəfər ona yaxınlaşaraq üç yüz rubl verib "Ana ürəyi" mahnısını çalmağını sifariş edir. 

Rəmiş bir pula baxır, bir də sifariş verənə. Və deyir- bu pul mənə dünən lazım idi, buna görə kiminsə qarşısında... Xahiş edirəm, pulunu götür, gözüm görməsin. Və Rəmişin sehirli barmaqlarının ifasında "Ana ürəyi" musiqisinin səsi toyxanaya yayılır...

 

Yaşasaydı noyabrın 14-də Rəmişin 80 yaşı tamam olacaqdı. Maraqlıdır, görəsən Bərzəx əhli keçmiş ad günlərini qeyd edirlərmi?..

Ruhu şad olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.11.2024)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Dünyamız sürətlə dəyişir. Texnologiyanın inkişafı qlobal iqtisadiyyatın qarşılıqlı əlaqələri və iqlim dəyişikliyi kimi məsələlər yalnız müəyyən bir ölkəni və ya regionu deyil, bütün dünyanı birbaşa məşğul edir. Bu səbəbdən qlobal mövzular yalnız bir ölkənin deyil, bütün planetin üzləşdiyi ümumi problemlərdir. İnsanlıq tarixində heç vaxt olmadığı qədər qlobal əməkdaşlıq və hərtərəfli yanaşmalar tələb olunur. Qlobal mövzuların əhəmiyyətini və onların gələcəyimizə olan təsirini anlamaq bugünün ən vacib məsələlərindəndir. 

 

1. İqlim Dəyişikliyi və Ekoloji Böhran

İqlim dəyişikliyi bəlkə də bu dövrün ən böyük və ən təcili qlobal problemidir. Dünya əhalisinin artması, sənayeləşmə, kənd təsərrüfatı və nəqliyyat sektoru kimi sahələrdən yaranan karbon emissiyaları, dünya iqlimini ciddi şəkildə dəyişdirməkdədir. Qlobal istiləşmə, buzlaqların əriməsi, okean səviyyəsinin yüksəlməsi, quraqlıq, sel və digər ekstremal hava hadisələri, yalnız bir regionu deyil, bütün planetin ekosistemini təhdid edir. Bu səbəbdən, qlobal səviyyədə iqlim siyasətlərinin qəbul edilməsi, yenilənə bilən enerji mənbələrinin təşviqi və karbon emissiyalarının azaldılması istiqamətində birgə fəaliyyət vacibdir. 

 

2. Qlobal İqtisadiyyat və Ticarət

Qlobal iqtisadiyyatın qarşılıqlı əlaqələri bir ölkənin iqtisadi vəziyyətinin digərinə necə təsir etdiyini daha da aydınlaşdırır. Son illərdə qlobal ticarət şəbəkələri, istehsalın və sərmayənin hüdudları aşaraq bir çox ölkəni birləşdirən ticarət və istehsal zəncirləri yaratmışdır. Bu əlaqələr iqtisadi böhranlar və maliyyə böhranlarıkimi qlobal təsirə malik hadisələri doğurur. 2008-ci il maliyyə böhranı buna bir nümunədir. Bugünkü qlobal iqtisadiyyatın təkmilləşdirilməsi ədalətli və davamlı inkişaf prinsiplərinə əsaslanmalı və zənginliklə yoxsulluq arasındakı uçurumu azaldacaq yeni model təklif etməlidir. 

 

3. Səhiyyə və Pandemiyalar

COVID-19 pandemiyası səhiyyə məsələlərinin qlobal təcili vəziyyətə gətirilməsi üçün bir dönüm nöqtəsi oldu. Pandemiya bütün dünya ölkələrini eyni anda təsir edərək səhiyyə sistemlərindəki çatışmazlıqları və qlobal əməkdaşlığın əhəmiyyətini üzə çıxardı. Gələcəkdə səhiyyə sistemlərinin gücləndirilməsi, pandemiyalara qarşı hazırlıq və vaksinlərin ədalətli paylanması daha böyük bir əhəmiyyət kəsb edəcək. Bundan əlavə, ətraf mühitin qorunması və sağlam həyat tərzinin təşviq edilməsi kimi məsələlər də qlobal səhiyyə siyasətlərinin ayrılmaz hissəsi olacaqdır. 

 

4. Texnologiya və Süni İntellekt

Texnologiyanın sürətli inkişafı cəmiyyətlərin sosial strukturlarını, iqtisadiyyatlarını və gündəlik həyatlarını köklü şəkildə dəyişdirir. Süni intellekt (AI), robot texnologiyası, biotexnologiya və digər qabaqcıl texnologiyalar yalnız müəyyən bir sahə ilə məhdudlaşmır, onlar qlobal miqyasda həyatın hər aspektini yenidən şəkilləndirir. Bu sahələrin etikası iş gücünün gələcəyi, məlumat təhlükəsizliyivə dövlətlərarası rəqabət yeni qlobal problemləri gündəmə gətirir. İnsan hüquqları və bərabərsizlik məsələləri bu texnologiyaların tətbiqində diqqət yetirilməli olan ən vacib amillərdən biridir. 

 

5. Təhlükəsizlik və Geosiyasi Gərginliklər

Geosiyasi gərginliklər və münaqişələr qlobal təhlükəsizlik məsələlərinin əsasını təşkil edir. Dünyadakı silahlı münaqişələr, mühacirət böhranları, terrorizm və təbii fəlakətlər qlobal miqyasda daha çox əməkdaşlıq və dialoq tələb edir. Qlobal təhlükəsizlik yalnız hərbi məsələlərlə bağlı deyil, həm də iqtisadi, ekoloji və sosial problemlərin qarşısının alınması ilə əlaqədardır. BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar qlobal təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün kritik rol oynayır. 

 

6. Qlobal Təhsil və Sosial Bərabərlik

Təhsil hər bir cəmiyyətin inkişafının təməlini təşkil edir. Lakin dünyada hələ də təhsilə bərabər çıxış imkanı olmayan bölgələr mövcuddur. Qlobal miqyasda təhsil sistemlərinin bərabərləşdirilməsi, ənənəvi təhsil metodlarının modernləşdirilməsi və xüsusilə qızların təhsilinə xüsusi diqqət yetirilməsi qlobal bərabərliyin artırılmasına kömək edəcəkdir. Sosial bərabərlik, eyni zamanda, hər bir insanın layiq olduğui mkanları əldə etməsi üçün hüquqi və sosial mühitin yaradılması anlamına gəlir. 

 

Nəticə: Qlobal Əməkdaşlıq və Fəaliyyət

Qlobal mövzular təkcə bir millətin və ya ölkənin üzləşdiyi problemlər deyil, hamımızın birgə həll etməli olduğumuz məsələlərdir. Bu səbəbdən, hər bir fərd, ölkə və beynəlxalq təşkilat bu məsələlərə öz töhfəsini verməli, qlobal səviyyədə əməkdaşlıq etməlidir. Gələcəkdə qarşılaşacağımız çətinliklərə daha hazırlıqlı olmaq və davamlı bir dünya yaratmaq üçün təhsil, texnologiya, iqtisadiyyat, səhiyyə və təhlükəsizlik sahələrində birgə hərəkət etməyin əhəmiyyəti artacaq. Hər bir ölkə öz milli maraqlarını güdməklə yanaşı, qlobal maraqları da ön planda tutaraq daha yaxşı və ədalətli bir gələcək üçün çalışmalıdır. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.11.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzet” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə İlham Qəhrəmanın hekayəsi təqdim edilir.

 

Uşaq yaddaşı daşa həkk olunmuş yazı kimidir.

Məhəmməd peyğəmbər (s.a.v.)

 

- Burdan bir atlı keçmədi?

- Keçdi.          

- Çaparağıdı, yorğaraq?

- Çaparaq (və ya yorğaraq).

- Çapsaq, çatarıq?

- Həəə.

- Dəh-dəh-dəh-dəh-dəəhhh!

Bu sual-cavabdan ibarət qısa dialoq dədəmlə bağlı xatirələrimin əvvəlincisidi. Yadımdadı, Sus kəndinin Aşağı bağdakı çəmənliyində arxası üstdə uzanıb məni qarnına mindirirdi. Atlı haqqında soraqlaşmanın həm sualını, həm də mən əvəz cavabını deyib tamamlayandan sonra "dəh-dəh" deyib at çapışı qarnında məni atıb-tuturdu. Ardınca əlləri və dizləri üstdə at şəkli alıb  məni belində gəzdirirdi. Papağının dimdiyini geri hərləyib "höl-höl" deyə-deyə mənimlə qoç kimi hölləşirdi. Balaca vaxtı nənəm mənə Bozu deyirdi, dədəm Dədəbalası çağırırdı. Yaxşı işimi görəndə ağızdolusu "dədəbalası" deyirdi, işim xoşuna gəlməyəndə Ağəmmədlərə - Qızılcada nənəmin mənsub olduğu tirə - çəkdiyimi deyirdi. Nənəm nadir hallarda adını çəkərdi, eləcə ortalığa danışardı. Adını çəkməsə də, dinləyənlər bilirdi ki, dədəmdən söhbət gedir. Nənəm hərdən dədəmə özünəməxsus ad qoyub bizimlə məzələnirdi. Aralıdan gələn dədəmi uşaqlardan birinə göstərib deyirdi:

- Dədikun gəlir.

Dədəmin dədəsinin adı Nemət olub. Nemət babam Sus kəndində və ətrafda ən varlı adam olub. Kollektivləşmədə babamın 300 qoyunu çobanı və itiylə kolxoza alınır. Bu haqda kolxozun qaytanlı kitabında mal-dövləti kolxoza alınmış şəxs kimi (Sus, Qızılca, Zabux) bircə babamın adı varıdı. Babam səxavətli kişi olub. Kəndin xeyir-şəri üçün həmişə sürüsündən heyvan ayırarmış. Dədəm danışırdı ki, qonşu erməni kəndi Xənəzəyə getmişdim. Ata nal-mıx almaq üçün dəmirçi dükanına girdim. Dəmirçi erməni Susdan olduğumu biləndə atamı soruşdu. Dedim, Nemətin oğluyam. Bunu deyəndə erməni yuxalıb ağladı. Dədəmi maraq bürüyür. Erməni deyir ki, aclıq illərində getdim Susda Nemətin qapısına. Uşaqların ac olduğunu deyən kimi, 2 öküzə buğda yüklətdirdi, yanıma da 2 adam qoşub dedi, bu adamı aparın çaydan (Zabux çayı) adladın, getsin evinə. Bir dəfə də yay vaxtı uzun boylu, buxara papaqlı, əlində çəlik şərq ziyalısı görkəmində bir adam gəldi çıxdı alma bağında olduğumuz dəfə. Dədəmlə çox mehriban görüşdü. Özünü isnad verəndə məlum oldu ki, kişi Laçının Alıqulu kəndindəndir, şəhərdə (Laçında) yaşayırlar. Adı Seyid Abbasdır. Nemət babamla dost olublar. Babamın xeyirxahlığıyla bağlı xatirələrini danışdı. Abbas kişi Alıquluya qaçqın gəldiklərini, babamın onlara heyvan damazlığı verdiyini, darda hamıya əl tutan olduğunu dedi. Sonradan bu kişinin din adamı, Quran hafizi olduğunu gördüm.

Kolxoz qurulandan sonra babamın keçmiş çobanının anası ölür. Çoban dağdan gəlir babamın üstünə ki, ehsan verməyə ətlik heyvan yoxdu. Babam deyir ki, bəs heyvan kolxozdadı, sədrə denən anan ölüb, ehsanlıq versinlər. Çoban kolxoz sədrinə bu haqda deyir və cavabında sədrdən gözağartması alır. Babam ondan sonra kolxozun nə olduğunu başa düşür. Bir müddət sonra o vaxt Laçında NKVD olan şəxs gəlir babama deyir ki, atını da ver. Babam deyir, "qoyunu sürüynən apardınız, ata dəymə". NKVD ev yıxmaqda Laçında ad çıxartmış adam idi. Onun əliylə Laçında çoxları kulak adıyla uzaq diyarlara sürgün edilmişdi. NKVD atı götürüb gedir. Susun qənşərindəki dikdən aşanda at bir dəfə kişnəyir, babam qapıda keçinir. Dədəsi öləndə dədəm də, özündən böyük bacısı Həvva mamam da ağlıkəsməz yaşda olurlar. Heç biri atasını xatırlamırdı. Babamın ölümündən sonra oğrular Susdakı ağ evindən - o dövrdə ancaq imkanlı adamların ağ evi olurdu - bir gecədə 12 gəbə aparırlar. Günü bu gün də Susda qoşa qazma tövlələri durur. Sus qəbiristanlığındakı başdaşında ərəb əlifbasında yazı vardı. Bakıda "Bilik" cəmiyyətində kursa getdim ki, əlifbanı öyrənim, başdaşındakı yazını oxuyum. Kursu bitirənə qədər Laçın işğal olundu...

Dədəm çox zəhmətkeş, işcanlı adam idi. Əgər görüləsi iş vardısa, axıra çatdırmayınca rahatlıq tapmazdı. Hər işin çəmini bilən idi, gördüyü işi səliqəylə - cani-dildən  görərdi. Evimizdə kəndçilikdə işlənən hər bir həcət vardı. Evində həcəti olmayan kişilərə "korocaq" deyirdi. Mən balaca olanda yaxşı çarıq tikirdi. Sus kəndinin cavan qız-gəlini toylardan əvvəl çarıqlıq gön götürüb bizə gələrdilər. Dədəm həvəslə onlara üçburun (gülburun da deyirdilər) çarıq tikərdi. Çox halal adam idi. Deyirdi, bizim evə haram düşmür. Təxminən, 4, ya 5 yaşım olardı, yazda Laçının altındakı dərənin ağzında (indiki "Laçın pavilyonu"nun sol tərəfi) düşərgə salan  köçü gecə qəflətən sel tutur. Yaddaşım məni aldatmırsa, köç İmişlinin Əlipənahlı tərəkəmələri idi. Sel alaçıq qarışıq dolu farmaşları Həkəriyə axıdır. Biz o vaxtı Sus kəndinin çayqırağı alma bağındakı dəfdə olurduq. Hadisə bizdən 4-5 kilometr yuxarıda olmuşdu. Səhər-səhər gördüm dədəm alma bağının çəpərinin üstünə gəbə-kilim, yorğan-döşək sərir, çəpərin dibinə nehrə, qazan qoyur. Gəbə-kilimlər qumlu idi. Dədəm bu şeylərin bəzisini gecə daşan çay səhər yatandan sonra çaylaqdan tapmış, bəzisini lildən çıxartmışdı. Qənşər yerə sərirdi ki, sahibləri axtaranda görsünlər. Günortadan sonra tərəkəmə atlıları gəldilər dədəmin seldən çıxartdığı bu şeyləri alxış eləyə-eləyə atlarının üstünə atıb apardılar. Sonralar dədəm evdə deyinirdi ki, filan naxırçı bu ziyanlıqdan tapdığı şeyləri Xırman təpənin dalındakı böyürtkən şəlində gizlədibmiş.

Dədəm çox qonaqpərvər idi. Yadımdadı, Padşahlı körpüsünün (Nikolay körpüsü də deyirdilər) yanında Yol İdarəsinin  gözətçi evində olurduq, tək evliydik. Qonum-qonşu aralıda olurdu. Evdə hinduşkanı kəsib çıxırdı el yolunun qırağına ki, bir yolötən gəlsin, onu evə dəvət etsin, birlikdə çörək yesinlər. Bəzən yolda yolötən olmurdu, yemək bişirdi, dədəm evə gəlmirdi ki, biz də yemək yeyək. Bu zaman nənəm qarasına deyinirdi: "ta bitib qalacaq orda, gəlməyəcək ki, körpələr loxmasını yesin".

Qonaq olanda gizlindən tut arağını çıxardıb qoyurdu süfrəyə. Yaxşı tut arağı çəkirdi. Qonağa deyirdi, mən çəkən araq inəyin sarı yağı kimi təmizdi. İçki olan məclisdə sağlığı bu olardı - "içək kişiliyin sağlığına!" Evimiz yol kənarında olduğundan Susdan, Qızılcadan əsgər gedən gənclər evimizin yanından keçirdi. Onlarla görüşəndə pul kisəsi əvəzi işlətdiyi hərbi biletinin arasından bir onluq çıxarıb ciblərinə qoyardı.

Dədəm sərt adamıdı. Sağılmazdan əvvəl buzov və oğlaqlar anasını əməndə bizimlə dalaşırdı. Evimizdə həmişə iri qazanlarda ərinmiş sarı yağ, pendir, bəhməz,  mürəbbələr olurdu. Keçi pendirimiz heç ələ düşməzdi. "Laçın pavilyonu" evimizlə üzbəüz idi. Rayonun rəhbərliyi, Bakıdan gələn qonaqlar olanda ofisiant əlində boşqab yüyürürdü bizə ki, bəs qonaq gəlib, Səlbi xalanın pendirindən istəyirlər. Nənəm boşqabı doldurub yola salardı, buna görə pul almaq ağlımıza da gəlməzdi.  

Dədəmin həm də dolayısıyla söz anlatmağı vardı. Tut vaxtı uşaqlar ayaqqabı istəyəndə deyirdi:

- Ayaqqabı tutun dibindədi - yəni dibinə tökülən tutu yığın, araq çəkilsin pul olsun.

Yanında bir dəfə bərk utanmışam. Qaçqınlıq vaxtı Xırdalanda dədəmgil məskunlaşdığı evdə hamımız oturub ordan-burdan söhbət edirdik. Nənəmlə dədəm dəyinmişdilər - bir-birinin qarasına danışırdılar. Nənəm onu suçlayan bir məişət əhvalatı danışdı, dədəm də dedi ki, yalansa, ağzın əyilsin! Cavabdan bildim ki, nənəm haqlıdı, sadəcə, dədəm cığallayır, bizim yanımızda günahını boynuna almaq istəmir. Həm də cavabdakı and-töhmətin hər iki başı nənəmi tuturdu - yəni yalan deyirsənsə, ağzın əyilsin, düz deyirsənsə, heç nə. Bu cavabdan sonra nənəm özünə görə dədəmə ayıb bildiyi bir sirrin üstünü açdı. Dedi:

- Bir dəfə də mənə dedi ki, sən get bostanı sula, özü də guya dəhnəyə gedir ki, suyu döndərən olmasın. Uşaqları da götürüb yendim bostanı sulamağa. Gün qızana qədər bostanı suladım qurtardım, çıxdım evə ki, filankəslə (nənəm xanımın adını da dedi, uzaqda olan tanıdığımız qadın idi) qayğanaq eləyib üstünə də bal töküb yeyirlər. Nənəm cümlənin bal yerini hirsli vurğuyla dedi. Hiss etdim ki, o an nənəm hakim, dədəm müttəhim olsaydı, nənəm dədəmə "uff" demədən rahat 50 il iş kəsərdi. İstədim deyəm, ay nənə, sən nəyi qoyub, nəyi axtarırsan, qayğanaq nəmənədi, indikilər bozbaş bişirib yeyirlər. Amma deyəsən, dədəmə görə utandım, nitqim batdı. Nənəmin bu ittihamlı çıxışından sonra dədəm ortalığa:

- Ə, bu arvad ağlın itirib, - deyib uzandığı çarpayıda üzünü divara çevirdi. Hələ onun nənəmlə ev davasında belə əliyalın qalmasını, müqavimətsiz  təslim olmasını görməmişdim. Bu yerdə dədəmin bir söhbətini də əlavə edim. Özü danışırdı ki, Zabuxda Sümüklü Əvəz Savat adlı qızla evlənəndən bir neçə gün sonra əsgərliyə çağırılır. Əvəz Savatın qolundan tutub gətirir dədəmin yanına və deyir:

- Umud, əsgərə gedirəm, Savatı bircə sənə umud eləyirəm.

Dədəm deyir 3 il müddətində kolxozun hansı işinə getdimsə, Savat yanımda oldu. Bu sirri bilənlər dədəmlə Savat xalanı bacı-qardaş hesab edirdilər.

Balalarına sevgisini heç vaxt bildirməzdi. Amma bir dəfə yayda belə bir hadisə oldu. Məndən balaca bacım Gültəkin Həkərinin sağ tayında Sus bağlarının qabağındakı adada otlayan oğlaqları gətirməyə gedir. Bacım gecikəndə dədəm evin böyründəki dikə çıxır ki, bacımı çağırsın. Qənşərə çıxanda görür ki, Həkəri çayın başına yağan yağışdan elə daşıb, o tay-bu tay gedir. Ada selin altındadır. Zeynəb xalam danışırdı ki, Umud yanıqlı səslə, "ay Gültəki, ay Gültəki" çağıra-çağıra çay yenişə qaçırdı. Sən demə, bacım selin özündən əvvəl gələn fışıltı səsindən - soyuq suyla sahildəki qızmış daş-qumun cızıltısından yaranan xor fışıltı əmələ gətirir - duyuq düşüb oğlaqları adadan Böyük bağa çıxardıb. Dədəm bacımı görəndə dəsmalını çıxardıb gözlərini silib.

Ehtiyatlı kişi idi. Papağının içində daim iynə-sap olardı. Deyirdi, "örüşdə paltarın elə yerdən sökülə bilər ki, o halda ortalığa çıxmaq ayıb olar". Örüşə gedəndə həmişə əlində ağac olardı. Mala, keçiyə gedəndə bizi əli ağacsız görəndə hirslənirdi. Deyirdi, "korocaq olmayın". Ocaq çatıb alça və zoğal ağaclarını əvvəl yaxşı ütürdü, sonra onlardan toppuzlu əl ağacları düzəldirdi. Kəndçilikdə hər işin çəmini bilirdi. Ən etibarlı və ələyatımlı alətlər də dədəmdə olardı. Bəzən tanışlar gəlib kərəntisini, belini (çala, təfkeş), dəhrə-baltasını işlətmək üçün aparırdılar. Kövşənə çıxanda özüylə bir düjün alət götürərdi - kərənti çəkici, zindan sancılmış kötük, yiyə, daş, satıl, törpü və 6 ölçüdən 9 ölçüyə qədər kərəntilər. Bəzən ot çalanda kərənti otun arasında qart bir şeyə dəyirdi və bu zaman kərəntinin ağzına yel düşürdü. Dərhal həmin kərəntini söküb dəmirkəsənlə ağzındakı yelli hissəni kəsib çıxardardı. Yelli kərənti ot layını yaxşı vərrəmirdi, ot zay olurdu. Biçin vaxtı kövşəndə kərəntisi korşalan kəndçilərimiz kərənti çiynində bizim ot yerinə gələrdi. "Yoruldum" deməzdi - zindanda onların da kərəntisini döyürdü.  

Yaxşı əl qabiliyyəti vardı. Sus kəndində, Bəylikdə kimin dəm çaynikinin lüləyi, qulpu sınardısa, o vaxtın mampası şirni qutularından yamaq kəsib təmir edirdi. Belə xeyirxah işləri elə həvəslə edərdi, qazancı da alxış olardı. Qaranlıqda çöldə, tövlədə işlətmək üçün tutacaqlı, lalalı əl çırağı düzəldirdi. Yadımdadı, evdə uşaqlar üçün əski parçası, keçə və kirpi oxundan kuklaya bənzər oyuncaq düzəldirdi. Adına da "Qarnıkeçəburnubiz" deyirdi. Sonralar Tallinə gedəndə mağazada o oyuncağın oxşarını gördüm. Adına "Buratino" deyirdilər. Gecə körpə uşaqlar səs eləyib böyükləri yatmağa qoymayanda deyirdilər ki, yatmasanız, Qarnıkeçəburnubiz" gəlib sizi aparacaq. 

Yaxşı at və yaxşı itdən həmişə söhbət salardı. Çəmbər adlı qara köpəyimiz vardı. Dədəm deyirdi ki, bu it bircə dil bilmir. Bir dəfə belə bir hadisə oldu. Bazar günü atı da, eşşəyi də palanladıq, çayın o tayında "Çarıxçıxmaz" deyilən yerə oduna getdik. Qış fəsli idi, bərk qarlamışdı. Çəmbər də bizə qoşulmuşdu. Meşədə at-eşşəyi ardıca bağlayıb qabaqlarına ot qoyduq. Dədəm sırıqlısını, ardınca da təzə pencəyini çıxardı. Pencəyi ardıcdan asıb sırıqlısını yenidən əyninə aldı. Başladıq odun eləməyə. Dədəm doğrayırdı, mən də gücüm çatanları ardıcın altına - yük vurulacaq yerə daşıyırdım. Bazar günü olduğundan radioda saat 14-ün muğamat konsertinə çatmaq üçün dədəm əl-ayaq eləyirdi. Çəmbər arada ərincək səslə uzaqda ovçuların atdığı güllə səsinə hürürdü. Yük hazır olan kimi at-eşşəyi yüklədik. Eşşək irəlidə, at yedəkdə çaya sarı yenməyə başladıq. Çəmbər gəlmir, ardıcın dibində gah hürür, gah zingildəyirdi. Biz çayı keçib getdik evə, yükləri qapıya aşırıb içəri keçdik. Dədəm radionu qoşdu, nənəm də bizə yemək çəkdi. Çəmbər axşam da qapıya gəlmədi. Fikrim Çəmbərin yanında qalmışdı. Səhər tezdən Zabuxdan gələn kolxoz maşınından dədəmi səslədilər ki, tez gəl, Qızılcada filankəs ölüb, yasa gedirik. Dədəm tez nənəmə dedi ki, pencəyi gətirsin, maşın gözləyir. Nənəm ora-bura baxdı, pencək tapılmadı. Dədəm köhnə pencəyi geyib nənəmin tirəsinə də bir yağlı söyüş söyüb kolxoz maşınına tərəf qaçdı. Maşın gedəndən sonra atımızı tövlədən çəkdim çölə. Nənəmlə atı palanladıq. Boyum çatsın deyə, çəlləyin üstə çıxıb atı mindim. Nənəm itin kəmsiyini verib dedi: "Gəlməsə, kəmsiyi sal boynuna çək". Günəşli qış havası idi. Çayı keçib dünən odun elədiyimiz ardıclığa - Çarıxçıxmaza gəldim. Çəmbər elə ardıcın altında idi, məni görəndə şikayət edirmiş kimi gah quyruq buladı, gah zingildədi. Atdan düşdüm itin yanına ki, kəmsiyi itin başına salam, birdən ardıcdan ərimiş qar suyu boynuma düşdü. Devikdim. Yuxarı baxanda dədəmin pencəyini ardıcdan asılmış gördüm. Çəmbərin dünən niyə bizimlə getmədiyi sirr bu imiş.

Dədəmdə güclü yumor hissi vardı, çoxlu lətifələr bilirdi. Şuxluğu sevirdi. Nənəm uzun qış gecələri ağzında dınqıdı çalıb uşaqları oynadanda dədəm tez papağının dimdiyini geri fırlayıb bir-birinə pərçimlənmiş əllərinin şəhadət barmağıyla çırtıq vurmağa başlayardı. Belə baməzə hərəkəti bizi güldürərdi. Yaxşı səsi olmasa da, hərdən kefi durulanda Aşıq Ələsgərdən və muğamlardan bir ağız zümzümə edərdi. Belə məqamda nənəm ona sataşmaq üçün deyərdi: "eşitməyən, qulaqların tutulsun!"

Evdə həmişə sac çörəyi bişərdi. Axıra qalan balaca kündədən bişən çörəyin adına "koka" deyirdik. "Koka" hər dəfə evdə uşaqların birinə düşərdi. Onu yeməz, mətah kimi saxlayardıq. Axşam dədəm "koka"sı olan uşağa deyərdi - "koka"nı ver, sənə dəvə düzəldim. Biz də sevincək razılaşardıq. "Koka"dan dişlək ala-ala deyərdi: "bu əyri yer dəvənin boynudu, bu dik yer dəvənin belidi, bu boş yer dəvənin qarnının altıdı" və s. Axırda "koka" dədəmin dişləyində yoxa çıxardı. Bu vaxt "koka" sahibi ağlayırdı, qalanlar gülüşürdük. Evə vırdı-vızan düşürdü. Mənzərəni seyr edən nənəm deyirdi: "elə dədəniz də siz ağıldadı". 

Həyatının son 16 ilini dünya işığına həsrət yaşadı. Hansı həkimə apardıqsa, dedilər, çarəsi yoxdu. Arada giley eləyirdi ki, məni həkimə aparmırsız. Elə bilirdi çarəsi var. İki dəfə şair dostum, göz həkimi Paşa Qəlbinurun yanına apardım. Paşa doktor vəziyyətin nə yerdə olduğunu bilirdi, dədəmi stola oturdub müayinə edirdi. Axırıncı dəfə müayinədən sonra Paşa doktor dədəm eşitməsin deyə əl işarəsiylə mənə başa saldı ki, heç bir ümid yeri yoxdu. Mən: "Dur gedək evə", deyəndə dədəm asıldı Paşa doktorun qolundan, yalvarıcı səslə dedi:

- Sənin başına dönüm, sol gözümü əməliyyat elə, o gözüm açılacaq. Bu sözdən sonra mən doluxsundum. Paşa doktor da kədərləndi və bu sözləri dedi:

- Əmi, and olsun Həzrət Abbasın kəsilən qollarına sənin gözlərini əməliyyat eləməyin xeyri yoxdur.

Doktorun bu sözlərindən sonra dədəm bir daha onu göz həkiminə aparmağı dilinə gətirmədi.

Gözləri görməsə də, əl havasına evdə papağının, pencəyinin, çəliyinin, dəyişəyinin harda olduğunu bilirdi. Əlləri dədəmə həm də gözünü əvəz edirdi. Bizə o lazım idi ki, evdə hərəkət edəndə ona toxunmayaq. Hava sakit olanda çəliyini, bir də balaca döşəkcəni götürüb qapının ağzında dayanırdı - bu o anlama gəlirdi ki, evdən konfet verək, cibinə qoysun. Dördüncü mərtəbədən birinci mərtəbəyə minnətsiz - məhəccərdən tutub özü aşağı düşürdü. Aşağıda balaca uşaqlardan hansı biri məhəccərsiz pilləkəndən həyətə çıxmağına kömək etsə, ona konfet verirdi. Bir dəfə həyətdə qonşulardan bir nəfərə 20 manat verir ki, xırdalasın - bərbərə gedir. Qonşu kişi dədəmə iki beşlik vermişdi. Qonşunun bu hərəkətini nə dədəm, nə də biz heç kəsə demədik.     

Ömrünün son 7 ayını yanında qaldım. Səhərlər şora qaymaq qatıb ona loxma tuturdum. Düşmənin Laçından çıxacağı xəbərini deyəndə bizə inanmadı. Televizorda xəbərlər başlayanda yeriyib düz televizorun yanında diktorun dilindən eşidəndən sonra dərindən həsrət çəkdi. Bu həsrətdə həm də rahat ölə bilməyin kədər qarışıq sevinci vardı dədəmin üzündə. Bir dəfə səhər süfrəsində loxma tutan zaman Savad bacımın - dədəm bacıma öz anasının adını qoymuşdu - yanında mənə dedi ki, ta qoyun ölüm. Laçına ordumuz yeriyən gecə canını tapşırdı. Laçın azad olmuşdu, dədəm ölmüşdü. Qarabağda rayonlar işğaldan azad olduqca Sabunçuda tanıdım-tanımadım, qənşərimə çıxan hər kəsə ovuc-ovuc ağızşirinliyi konfet paylayırdım. Sabunçuda məni tanıyanlar gözləyirlər ki, Laçın azad olub, şair gəlib ağızşirinliyi paylayacaq.

 

Burdan bir atdı getdi,

Atın nallatdı getdi.

Ay kimi şəfəqləndi,

Gün kimi batdı getdi.

 

Sarı Aşığın bu bayatısında atlının keçməsi xəbəri var, dədəmin sual-cavabında isə atlının keçib-keçməməsi xəbər alınır - burdan bir atlı keçmədi?! Bu an dədəmin at belində çaparaq Laçında döngədən aşdığı gözümün önündədi.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.11.2024)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Poetik qiraətdə sizlərlə Nazim Əhmədlini görüşdürürük. 

Yer üzü günahıydı,

hərə bir padşahıydı;

axı kimin ahıydı,

tanrıları qorxudan; - deyən şairin dünyamızdan narahatçılığı başadüşüləndir. 

Xoş mütaliələr.

 

YENƏ KİMSƏ GƏLƏCƏK

 

 Yenə, o qərib səsdi,

ürəyimi oxudan;

yıxıldım, Yer üzünə,

bir qarışıq yuxudan;

 

açdılar bələyimi,

yoldular lələyimi;

asdılar ürəyimi,

bir həsrətin oxundan.

 

Yer üzü günahıydı,

hərə bir padşahıydı;

axı kimin ahıydı,

tanrıları qorxudan;

 

dönüb hara sapırdım,

ağrı-acı tapırdım;

yuxuda at çapırdım,

ayaqları qarğıdan;

 

yorub çatdım, yolları,

hanı, eşqin qulları;

kimdi bu göy suları,

göy üzündən axıdan;

 

buludlar lələk-lələk,

bax, indi töküləcək;

yenə, kimsə gələcək,

bu dünyanın yoxundan.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.11.2024)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

SUAL:

Unudulmaz Şairimiz Musa Yaqubun Ruslan Dost Əlinin həyatında izi necə qalıb?

 

CAVAB:

8 il öncənin yanvar ayı idi. Hansısa tədbirdə jurnalist dostlardan biri ilə görüşdük. Məlum oldu ki, dostumuz Musa Yaqubla vədələşib, müsahibə götürmək üçün birazdan şairin evinə gedəcək. Təklif etdi ki, mən də gedim. Onda da yerlə-göylə əlləşən, alovlu vaxtlarım idi. Musa Yaquba bir də zəng elədik, toya gedəcəyini bildirdi, tez gəlməyimizi xahiş etdi. Yollandıq Musa müəllimgilə. Bir qış günündə Musa Yaqub bizi olduqca hərarətli qarşıladı. Söhbətləşdik, müsahibə götürdük. Sonra şeirlərimdən bir neçəsini Musa müəllimə təqdim etdim, oxuyacağını bildirdi və Musa müəllimlə xudahafizləşib getdik.

Yol boyu düşünürdüm ki, qoca kişidi, birazdan da toya gedəcək. Mənim şeirlərimi oxuyan deyil, yadından çıxacaq. Təxminən 1-2 saat keçmişdi, telefonuma zəng gəldi və səs Onun səsi idi...

Musa Yaqub yaxşı mənada təəccübləndiyini, şeirlərimi çox bəyəndiyini dedi. Şeirlərim haqqında öz düşüncələrini yazacağını dedi və yazdı. Həmin yazı o vaxt “525-ci qəzet”də çap olundu. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi. O təqdimatdan sonra xeyli zənglər, təbriklər gəldi. Musa müəllimlə ilk tanışlığım belə olub. Şeirləri ilə əlbəttə, əvvəldən tanış idim. Elə insanlar var ki, o insanları ömrün boyunca cəmi bir-iki dəfə görürsən, amma ruhsal olaraq tez-tez qarşılaşırsan. Ustadın ruhu şad olsun. Ən əziz adamımız kimi daim qəlbimizdədir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.11.2024)