Varis, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Sumqayıt bulvarı tək ölkəmizdə deyil, dünyalarca məşhurdur. 2016-cı ildə 106 hektar ərazidə, 4,2 kilometr uzunluğunda salınmış bu unikal məkan hər bir sumqayıtlının qürur yeridir.

Bilməyənlər bilsin ki, bulvarımız 3-cü minillikdə Madriddə və Parisdə iki dəfə dünya brendlərini qiymətləndirmə təsisatı olan “Trade leaders club” tərəfindən “Ən yaxşı istirahət məkanı” nominasiyasında mükafata layiq görülüb.

Burada – cansız bataqlıqda əsl cənnət yaradılıbdır.

Amma bu gördüyünüz foto da bu aprel günlərində Sumqayıt bulvarından çəkilib. Bu qədər vəhşiliklə kimlərsə bulvarın hasarlarında nalayiq yazılar yazır, ətrafı zibilləyirlər, zibilləmək o yana, avadanlığa ziyan vurur, dağıdır, yandırır, bəzi materialları hətta söküb aparırlar da.

Adamın ürəyi ağrıyır. Ermənilər işğal etdikləri ərazilərimizi boşaldanda bu hala salmışdılar. İndi bizim ermənixislətli vətəndaşlarımız görün necə bir alçaqlığa əl atırlar.

Ey nakəs, sən insan cildində heyvansanmı, nəsənmi? Əslində, bəzən heyvan da yaşadığı ərazinin qeydinə qalır, onun təmizliyinə diqqət edir. Səni necə adlandıracağımı belə bilmirəm.

Bəlkə də, kimlərinsə gözləri qabağında baş verib bütün bunlar. Amma o kəslər “nəyimə lazımdır” deyib də yan keçiblər.

Sumqayıt hamımızındır, bizim ümumi evimizdir. Gəlin hamılıqla onu vandallardan qoruyaq. Sözdə deyil, əməldə bunu edək!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.04.2025)

 7 aprel, 2025-ci il tarixində, Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Aktotı Raimkulova Qoşulmama Hərəkatının Parlament Şəbəkəsinin Özbəkistanın paytaxtı Daşkənddə keçirilən IV konfransına qatılıb. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Fonddan verilən məlumata görə, “Bandunq Ruhunun 70 illiyinin qeyd olunması: Bandunq prinsiplərinin dəstəklənməsində parlamentlərin rolu” mövzusuna həsr olunmuş tədbirə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin və Qoşulmama Hərəkatı Parlament Şəbəkəsinin sədri Sahibə Qafarova sədrlik edib.

Konfrans çərçivəsində çıxış edən Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Aktotı Raimkulova Fondun mədəni müxtəliflik və sülh dəyərlərinin təşviqinə yönəlmiş fəaliyyəti barədə konfrans iştirakçılarına məlumat verib. 

Bu istiqamətdə UNESCO, ICESCO, Türk Dövlətləri Təşkilatı, TÜRKSOY, TÜRKPA və digər beynəlxalq tərəfdaşlarla həyata keçirilən əməkdaşlıq layihələrini diqqətə çatdırıb.

O, həmçinin Fondun Qoşulmama Hərəkatının Parlament Şəbəkəsi ilə əməkdaşlığa xüsusi önəm verdiyini və bu istiqamətdə, 6 aprel 2025-ci il tarixində tərəflər arasında Anlaşma Memorandumunun imzalandığını və bunun tərəfdaşlığın yeni mərhələsinə keçidin göstəricisi olduğunu vurğulayıb.

Tədbirin təşkilində əməyi olan şəxslərə təşəkkürünü bildirən Fondun prezidenti belə beynəlxalq platformaların ortaq dəyərlərin təşviqi və bölgədə Türk xalqları başda olmaqla qlobal mədəni əməkdaşlığın inkişafı baxımından əhəmiyyətini bildirib.

Konfrans zamanı Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun fəaliyyəti və regional mədəni əməkdaşlığa verdiyi töhfə yüksək qiymətləndirilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.04.2025)

6 Aprel, 2025-ci il tarixində Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Qoşulmama Hərəkatı Parlament Şəbəkəsi arasında Memorandum imzalanıb. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Fonddan verilən məlumata görə, sənədi Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Aktotı Raimkulova və Azərbaycan Respublikası Milli Məclis spikeri, Qoşulmama Hərəkatı Parlament Şəbəkəsinin sədri Sahibə Qafarova imzalayıblar.

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisin sədri Sahibə Qafarova sənədin əhəmiyyətini qeyd edərək vurğulayıb ki, Memorandum Qoşulmama Hərəkatı Parlament Şəbəkəsi ilə Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu arasında əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsinə xidmət edəcək.

Fondun prezidenti Aktotı Raimkulova bu Memorandumun, Türk dünyasında mədəni əlaqələrin gücləndirilməsi və ortaq irsin qorunması baxımından töhfələr verəcəyinə əminliyini ifadə edib. O, Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Qoşulmama Hərəkatı Parlament Şəbəkəsi arasında qurulan bu əməkdaşlığın, türk mədəniyyətinin beynəlxalq səviyyədə tanıdılmasına və təşviqinə yeni imkanlar yaradacağını qeyd edib.

Görüş Fond ilə Şəbəkə arasındakı əməkdaşlığın gələcək planları üzərində müzakirələrlə davam edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.04.2025)

Xalq artisti Tünzalə Ağayeva Naxçıvanda solo konsert verdi 

Nigar Həsənzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Pop star Tünzalə Ağayeva Naxçıvan Muxtar Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin və “Autizmli Uşaqlara Dəstək İctimai Birliyi”nin sədri doktor Ayaz Seyidlinin dəvəti ilə Naxçıvan şəhərinə təşrif buyurub. Estrada ulduzunu ilk olaraq Hava limanında jurnalistlər qarşılayıblar. 

Xalq artistinin sözlərinə görə konsertin məhz autizmli uşaqlara həsr olunması onu çox sevindirib və həyəcanlandırıb: “Bütün təşkilatçılara böyük təşəkkürüm var. Çünki autizmli uşaqlara dəstək olmaq çox böyük təşəbbüsdür. Bu bizim bütün dünyamızı narahat edən bir problemdir. Sağ olsun Aytən Eynalova, məhz onun sayəsində autizmli uşaqlarımızı tanıdım, onlarla ünsiyyət qurdum. Onu da deyim ki, mən ömrümü autizmə həsr elədim və bundan sonra da onların səfiri kimi hər zaman yanlarında olub dəstək olacağam. Allah onları daim qorusun”.

Sevilən müğənni Naxçıvanda yerləşən Heydər Əliyev Sarayında tamaşaçılarının qarşısısına çıxıb. Konsert proqramını idarə etmək məşhur teleaparıcı Aytəkin Mərdanovaya həvalə olunub. Tünzalə Ağayevanı səhnədə “Tünzalə music band” ansamblı, “Tünzalə dance group” adlı rəqs qrupu və məşhur gitara ifaçısı Rəhman Məmmədli müşayiət edib. Ağayeva konsert boyunca ən unudulmayan, sevilən və dillər əzbərinə çevrilən hitlərini canlı ifa edib. Hər kəs də Tünzalə Ağayeva ilə birlikdə bütün ifaları əzbərə söyləyib. Gecədə sevənlərinə bir sıra sürprizlər təqdim edən müğənni illərdir öz aktuallığını qoruyub saxlayan “Yandım, elə yandım” və “Barı Naxçıvan” əsərlərini səsləndirib.

Konsert boyunca iki geyim dəyişən sənətçi obrazları ilə göz oxşayıb. Xalq artisti çıxışının ilk hissəsində yaşıl kostyum, ikinci hissədə isə qara əlbisə geyinib. Pop starın geyimlərinin müəllifi dizayner Orxan Sultan, styling isə müğənninin şəxsi stilisti Şamxal Ramazanlıya məxsusdur. Səhnə makiyajını stilist Sabir Bağırov, saçlarını isə məşhur stilist Fərid Bağırov edib.

İzdiham və gür alqışlarla qarşılanan Xalq artistinin möhtəşəm konsertində 1000-ə yaxın tamaşaçı bir araya gəlib. Yüksək enerji ilə çıxış edən pop ulduzun konsert proqramı anşlaqla keçib. Konsertdən sonra böyük fanat kütləsi ilə qarşılaşan müğənni sevənləri ilə xatirə fotoları çəkdirib.

O, təəssüratını bölüşüb: “Mənim üçün çox xoşdur ki, bu gün Naxçıvandayam. Buraya hər gəlişim məni xoşbəxt edir. Naxçıvanın insanları, suyu, havası mənə doğmadır. Hər bir naxçıvanlıya dərin təşəkkür edirəm. Özümü şanslı sayıram ki, bir çox layihələrdə, xüsusilə də autizm mövzulu layihələrdə iştirak edirəm. Əgər bir mahnım bir uşağın gülümsəməsinə səbəb olursa, bu mənim üçün ən böyük uğurdur. Bu konsert də bunun sübutudur. İnsanlara sevgi, diqqət və qayğını xatırlatmaq, autizmli uşaqların həyatına kiçik də olsa, işıq saçmaq üçün bir fürsətdir. Əgər musiqim, səsim və simam uşaqların həyatında bir ümidə çevriləcəksə, bu mənim sənət yolumun ən dəyərli anıdır. İnanıram ki, bu konsert hər kəsin diqqətini belə həssas məsələyə yönəltdi. Gəlin birlik olaq. Kiçik bir dəstək böyük dəyişikliklərə səbəb ola bilər. İncəsənət, sevgi və mərhəmət varsa, həyat gözəldir. Autizmli uşaqların cəmiyyətimizdə layiq olduqları yeri tutmaları üçün hamımız bir addım atmalıyıq”.

Qeyd edək ki, konsert 2 aprel “Dünya Autizm Məlumatlandırma günü”nə həsr olunub.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mehmandarovların evi Şuşa şəhərində yerləşən saray tipli tarixi yaşayış kompleksidir. Vaxtilə Mehmandarovlar ailəsinə məxsus olmuş yaşayış kompleksinə Böyük yaşayış binası, Kiçik yaşayış binası və ailə məscidi daxildir.

Kompleks daş divarlarla əhatələnmişdir. Mehmandarovların böyük yaşayış binası sovet dövründə Şuşa Şəhər Xəstəxanası kimi fəaliyyət göstərmişdir. İşğaldan sonra böyük bina tamamilə dağıdılıb. Mehmandarovların kiçik yaşayış binası isə işğalçılar tərəfindən Şuşa Tarix Muzeyi kimi istifadə edilib. Kompleks ərazisindəki məscid həm də məhəllə məscidi funksiyasını yerinə yetirmişdir.

Şuşa işğal edildikdən sonra məscid də işğalçılar tərəfindən Geologiya Muzeyi kimi istifadə edilib. 2020-ci ildə Şuşa işğalçılardan azad edildikdən sonra isə Mehmandarovların malikanə kompleksində təmir-bərpa işləri aparılır. 

Memarlıq xüsusiyyətləri

Ev, planda kvadrat formaya malikdir. İkinci mərtəbənin dörd otağından üçü evin yan tərəfindəki verandaya, qonaq zalı funksiyasını yerinə yetirən erkerli böyük otaq isə lakonik əsas fasada açılır.

Simmetrikliyin olmamasına baxmayaraq, evin əsas fasadı hissələrin harmonikliyi təəssüratını yaradır, yüngül erker və və girişin yaxşı işlənmiş portalı isə fasadı tamamlayır. Binanın yan fasadında yerləşən pilləkən və taxta veranda onun ümumi görünüşünü ağırlaşdırmır. Binanın memarlığında geniş pəncərələri vasitəsiylə yaxşı işıqlandırılmış və zəngin bəzədilmiş qonaq zalı xüsusi yer tutur.

Böyük yaşayış binası və ailə məscidinin interyerləri Usta Qəmbər tərəfindən çəkilmiş və Şəki xan sarayının divar rəsmlərini xatırladan rəsmlərlə bəzədilmişdir. Kompleksə daxil olan Kiçik yaşayış binasında SSRİ dövründə Şuşa Tarix Muzeyi yerləşirdi.

Mehmandarobların evinin kiçik otağının panellərində Usta Qəmbər özünəməxsus və başqa heç yerdə təkrarlamadığı bir motiv işləmişdir. Şpaler rəsm (təkrarlanan naxış) prinsipinin əsas götürüldüyü bu rəsmdə panelərin sütunlarla ənənəvi sektorlara bölünməsi müşahidə edilmir. Burdakı zəngin kompozisiyada bitki budaqları üzərində oturmuş müxtəlif quşlar təsvir edilmişdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.04.2025)

Xədicə Əliyeva, “Ədəbiyyat və İncəsənət”

İnsan əhvalını rəngləyə bilərmi? Məsələn, mən əhvalımı, yaxud hisslərimi rənglə ifadə edə bilərəm?

Psixologiya nə deyir?

Psixologiyada rənglərlə bağlı bir çox araşdırmalar və yüzlərlə irəli sürülən situasiyalar var. Həmçinin rənglərin psixologiyası, düşüncələrə, həyata-yaşama, fikirlərə, fikir yaranmalarına, qərar alınmasına, dəyişikliyinə, ruh sağlığına yaxından təsir etdiyini görə bilərik. Ən əsası da insanın şüuraltı motivasiyasının təməlinin nə olduğunu soruşsanız, baş sıralarda “rənglərin təsiri” deyə bilərik. Psixologiyada hər rəngin öz mənası var, yəni, hər rəngin daşıdığı və icra etdiyi vəzifəsi var. Fikrimcə, rənglər insan psixologiyasının sağlamlığını qoruyan dərmanlardan biridir.

Rənglərin insan düşüncələrinə təsiri:

Görmə və müşahidə etmək

5 duyğu orqanımız olduğunu desək də, mənə görə duyğulara birbaşa təsir edən gözlərdir, yəni görmək. Bir insan gözlərlə həm danışa, həm anlaya, həm susa, həm ağlaya, qısacası mənfidən müsbətə qədər bütün hiss-düşüncələrini gözlərdə əks edə, həmçinin də müşahidəni gözləri ilə edə bilər. Mənə görə, insan görmədən müşahidə edə bilməz, müşahidə etməsə anlaya, anlamasa da beyninə hər hansısa duyğunu yaşaması üçün əmr kontrolunu göndərə bilməz.

Duyğuların əhvala təsiri

Bu halda beyin avtomatik olaraq görür, müşahidə edir və nəticə olaraq nə hiss edəcəyinə qərar verir.

Hisslərin qərarlara təsiri

Nəticə olaraq, insan yekun hissi ilə nə qərar verəcəyinə, hansı addımı atacağına qərar verir. Bu proseslər bəzən beyində bir anın içində, bəzən də bunun 10 qatı uzun müddətdə baş verə bilir. Beyin bu prosesləri bircə saniyənin içində də emal edə bilir. Bəli, bəzən insan beyni təhlükəli şəkildə sürətli işləyə bilir. Bu bir nöqtədə insana zərər verə bilir. Bu halda da, yanlış zamanda hisslərə təsir nəticəsində, yanlış qərarlar verə bilir insan.

Nəticə:

Qeyd etdiyimiz kimi, insan görərək müşahidə edib qərar verirsə, bu halda rənglərin insan psixologiyasına, onun ruh və qərar dəyişikliyinə necə yaxından təsir etdiyini görə bilərik.

Əlavə situasiya:

İş həyatında uğurun səbəbi rənglər..

Həmçinin, rənglərin şüuraltı kodlaması olduğu fikrini nəzərə alsaq, bunun iş dünyasında ən çox marketinq hiylələrində istəməsək belə, qarşılaşa bilirik. Rənglərin düzgün ahəngi qurularsa, bu insan beyninin hipnoz olmasına gətirib çıxara bilir. Buna görə də, ən sıx marketinq sahhələrində rənglərin konfransından düzgün istifadə edə bilənlər uğurlu nəticələr əldə edə bilib. Biz bir çox uğurlu işin səbəbini şansa, yaxud çox işləməyə, hətta uğurlu insanların dram hekayələrinin ardından gələn qərarlılıq və s. kimi fikirlərə bağlasaq da, əslində dərinə ensək, bir nöqətə bunun kökündə sadəcə insanların bəsitcə hipnoz oluna bilindiklərini və bu zəif tərəflərinin əsiri olduqlarını görə bilərik. Kimisi sözlərlə, kimisi davranışlarla, kimisi də rənglərlə manipulyasiya ola bilir. Çox insan düzgün marketinq planları və hiylələri haqqında məlumat verirmiş kimi görünsə də, bunlar müəyyən yerə gəlmək üçün “göz boyayır” və bu da bir nöqtədə marketinqin bir parçası olur. Mənə görə, biznesdə ən önəmli yanaşmalarından biri rənglərin təsiri və düzgün yönümlü dizayn edilməsidir. Həmçinin rənglərin insan psixologiyasına ən böyük təsirinin, insan əhval-ruhiyyəsinin kökündə nələr dayandığına nəzər yetirsək, orada ən baş sıralarda rəngləri görə bilərik.

Unutmamalıyıq ki, insanlar görünüş önəmli deyil desələr də, bir nöqtədə gördüklərinə əsasən beyinlərinə sonrakı addım üçün siqnal göndərirlər. Bu dediyimi nəzərə alsaq, rəng ahənginin insan psixologiyasına necə təsir etdiyini görə bilərik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.04.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mədəniyyət təkcə buraya daxil olan müxtəlif sənət növlərindən ibarət deyil, cəmiyyətdə mədəni oln, başqalarına hörmətlə yaşayan, etik normalara riayət edən şəxslərin yetişdirilməsi də mədəniyyətin vacib və önəmli sahəsidir. Və mədəni insanlar nə qədər çox olarsa, xalq, dövlət bir o qədər fada götürər.

Allahın varlığını hamı təsdiq edir, amma az adam Yaradanı hər yerdə görə, hiss edə bilir. Qəribədir, nəfs, qəzəb, kin, paxıllıq, təkəbbür, xəbislik bəşər övladını elə bir vəziyyətə salıb ki, yalnız çətin vaxtlarında Allahı yadına salır...

Müəllim ailəsində doğulub, müəllim maaşı ilə böyüyüb ərsəyə çatıb. Bir insan kimi formalaşmasında müəllim tərbiyəsinin və tələbkarlığının rolu böyük olub. Mərdliyin mayasını Laçının bumbuz çeşmələrinin suyundan, dağ havasından götürüb. İlk dəfə dürüstlüyün nə olduğunu dünyaya göz açdığı Güləbird kəndinin adamlarından öyrənib. Haraya gedibsə dağ saflığını qoruyub saxlaya bilib. Aldığı təhsil zehninə işıq saçıb, təfəkkürünü kamilləşdirib. Xeyirlə şəri bir-birindən ayırmağı bacarıb. Və sonra, sonra da Allahı dərk edib, Ona baş əyib, ədalətinə güvənib. Haraya gedirsə, nə iş görürsə Allahı orada görə bilir...

Əlbəttə ki, ariflər vəzifəni Allahın insan taleyinə yazdığı gözəl bir fürsət kimi dəyərləndirirlər. Elə bir fürsət ki, onun vasitəsi ilə insanlara daha böyük fayda verə bilirsən.

O da, taleyinə yazılan vəzifənin çətinliklərini, şərəfini yaşayır. Yanına gələnlərin problemlərini həll etməyə çalışır. Bacardığı qədər, səlahiyyətləri daxilində ona pənah gətirənlərə yardımçı olur...

Qürurludur, lakin lovğalıqdan, təkəbbürdən çox uzaqdır. Davranışında o qədər səmimi, mehribandır ki, onunla ünsiyyətdə olanda sıxılmırsan. Kobud söz işlətmir, fikrini ən mükəmməl tərzdə ifadə edir. Heç kimə yuxarıdan aşağı baxmır, hər kəslə öz dilində danışmağı bacarır…

Onunla bir süfrədə əyləşmək, başqa aləmdir. Qonağına o səviyyədə xidmət göstərir ki, sanki bundan bir rahatlıq tapır…

Gözümüzü açandan müxtəlif ictimai-siyasi quruluşlarda yaşamışıq. Hər quruluşda eyni vəzifənin özünəməxsus adları olub. Bir vaxtlar rayon partiya komitəsinin birinci katibi adlanan vəzifə, bu gün rayon icra hakimiyyəti başçısı adlanır…

Hər hansı bir rayona rəhbərlik etmək əlbəttə böyük məsuliyyətdir. Hər gün müxtəlif xarakterli insanlarla ünsiyyətdə olmaq, bitib tükənməyən sosial, iqtisadi problemlərin həllinə çalışmaq, sakinlərin tələb və istəklərini dinləyib, düzgün qərar vermək, çətinlikləri aradan qaldırmaq çox ağırdır.

Haqqında söhbət açdığım Sevindik Hətəmov bütün bu sadaladıqlarımın öhdəsindən ləyaqətlə gəlir. Elə ona görə də harada, hansı rayonda çalışırsa insanların rəğbətini qazanır... 

Onun Yardımlını tərk edərkən, necə yüksək səviyyədə yola salındığının çox adam şahidi olub. İnsanlar iki saat yol qət edib bu görüşə tələsirdilər...

Bəli, yaxşı insanlara dəyər vermək, onları nümunə göstərməyə tələsmək insanlıq borcumuzdur. Sevindik Hacıağa oğlu Hətəmov on ilə yaxındır ki, Yardımlıdan gedib, amma adı gələndə ehtiramla yad edilir, ünvanına xoş sözlər söylənilir. Yardımlı camaatı onu özünə hələ də doğma, əziz adam bilir...

Mən onu qırx yeddi yaşından tanıyıram. Nə zəmanə, nə vəzifə onu dəyişə bilməyib. Ötən bu müddətdə saflığını, mərdliyini, insanpərvərliyini qoruyub saxlamağı bacarıb…

Aprelin 7-si Sevindik Hətəmovun 64 yaşı tamam olur. Onu bu münasibətlə təbrik edir, möhkəm can sağlığı, işlərində uğurlar arzulayırıq.

Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.04.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə həyata keçirdiyi Türklərin tarixi layihəsindəyik. Bu dəfə sizlərə qədim türklərin tibb sahəsi barədə danışaçağıq.

Türk tarixinin çox zəngin və dərin bir mirası olduğu şübhəsizdir, lakin bəzi sahələrdə hələ də çox araşdırılmamış, kəşf edilməmiş mövzular var. Bu yazıda Türk tarixində geniş araşdırılmayan bir mövzuya- Türk xalqlarının qədim dövrlərdəki tibb və səhiyyə bilikləri və onların bu sahədəki inkişaflarına toxunmaq istəyirəm.

Qədim Türk xalqlarında tibb və səhiyyə

Türk xalqlarının qədim dövrlərdəki həyat tərzi və dünyagörüşü, onların təbiətə və ətraf aləmə olan dərin münasibətini ortaya qoyur. Orta Asiyada qədim Türk dövrlərində tibbi biliklərin çox vaxt təbii müalicə üsullarına, bitkilərə, heyvanlara və təbiət hadisələrinə əsaslanması diqqət çəkir. Bu, yalnız şəfa tapmağın bir yolu olmaqla qalmamış, eyni zamanda cəmiyyətin mədəniyyətini və təbiətə olan bağlılığını simvollaşdıran bir anlayış idi.

Şamanizm və tibb

Türk xalqlarının ən qədim inanc sistemi olan Şamanizm, tibbin və müalicənin bir hissəsi olaraq çox mühüm rol oynamışdır. Şamanlar yalnız dini liderlər deyil, eyni zamanda müalicəvi bacarıqlara sahib olan şəxsiyyətlər idi. Onlar, xəstəlikləri yalnız fiziki olaraq deyil, ruhani səviyyədə də müalicə etməyə çalışırdılar. Şamanların, xəstələrə müalicə edərkən bəzən ritüel və dualardan istifadə etdikləri, həmçinin bitkilər və təbiətin digər vasitələrini müalicəvi məqsədlərlə tətbiq etdikləri məlumdur.

Türk şamanizmi, tibb və səhiyyə sahəsində xüsusi biliklərə sahibdi. Məsələn, "Kama" adlı şaman mütəxəssisləri xəstəliyi müalicə etmək üçün bitkilər, heyvanın bəzi hissələri və müxtəlif təbiət güclərini istifadə edirdilər. Bəzi tarixi mənbələrə görə, qədim Türk şamanları, çoxsaylı bitkiləri və təbiət maddələrini dərman olaraq istifadə etməyi bilirdilər.

Türk xalqlarının bitki təbabəti

Qədim Türk xalqlarının təbii müalicə üsullarına olan maraqları, onları bitki təbabətində də mütəxəssis etmişdir. Orta Asiya və Altay dağları ətrafında, Türk boylarının uzun müddət bitkilərlə əlaqəli müalicə üsullarını inkişaf etdirdiyi ehtimal edilir. Məsələn, qədim Türk otaçıları şüyüt, lavanda, ginseng kimi bitkiləri dərman olaraq istifadə edirdilər. Türk xalqları təbiətə böyük hörmətlə yanaşmış və dərman bitkilərinin yığılmasında çox diqqətli olmuşlar. Bu bitkilərin dərman və sağalma xüsusiyyətləri ilə bağlı müstəqil araşdırmaların olmadığı bir dövrdə belə, çoxsaylı bitkilərin şifa verici xüsusiyyətlərinə inanılırdı.

 Bu biliklər yalnız şamanların yox, həm də yerli mütəxəssislərin, tibb işçilərinin və xalq həkimlərinin əlində qorunmuşdu. Məsələn, Uyğurların tibbi bilikləri və bu biliklərin həmin dövrdə İslam dünyasına və Çinə necə təsir etdiyi barədə çox az məlumat var. Ancaq məlumdur ki, Uyğur tibbi məktəbi də çox təbii üsullara və təbiətə dayalı müalicəyə əsaslanmışdır.

 Türk dövləti və səhiyyə qurumları

Türk dövlətlərinin müxtəlif dövrlərində, səhiyyə sahəsindəki biliklərin təşkili və inkişafı mühüm yer tuturdu. Orta əsrlərdə, xüsusilə Səlcuqlu və Osmanlı dövlətlərində, tibb və səhiyyə sahəsində mühüm addımlar atılmışdır. Osmanlı İmperiyasında darüşşifa və bimarxanə adlanan xəstəxanalar yaradılmış, burada həm müalicə, həm də təhsil sahəsində geniş fəaliyyətlər həyata keçirilmişdir. Bu səhiyyə qurumları, yalnız xəstələrə müalicə etməklə qalmır, eyni zamanda tibbi biliklərin təbliği və inkişafı üçün mühüm mərkəzlər olmuşdur.

Ancaq Türk dünyasının ən qədim səhiyyə qurumları, Səlcuqlu dövrünə aiddir. Məsələn, Konyadakı Karatay Mədrəsəsi tibb təhsili verən ilk təhsil müəssisələrindən biri olaraq, həm dövrün tibb işçilərinə, həm də tibb təhsili almağa gələn tələbələrə təməl biliklər vermişdir. Bu cür məktəblərin açılması, Türk xalqlarının tibb sahəsindəki biliklərinin nə qədər yüksək səviyyəyə çatdığını göstərir.

 Türk İslam xəstəxanaları və tibb mərkəzləri

Türk İslam dünyasında xəstəxanalar və tibb mərkəzləri inkişaf etmiş və bu mərkəzlər, həm müalicə üsullarını təkmilləşdirmək, həm də tibbi bilikləri paylaşmaq məqsədilə fəaliyyət göstərmişdir. İbn Sina (Avicenna), Ali bin al-‘Abbas al-Majusi və digər məşhur təbiblər bu dövrlərdə Türk və İslam dünyasında geniş şəkildə tanınmış və əsərləri çoxsaylı tibb məktəblərində tədris olunmuşdur. Osmanlı İmperiyasının sonunda Türk dünyasında hələ də müasir tibb və dərman üsulları ilə əlaqəli bir çox ənənəvi müalicə üsulları vardı.

 Türk xalqlarının qədim dövrlərdəki tibb və səhiyyə bilikləri çox maraqlı və geniş bir mövzudur, amma hələ də bu sahədə çox az araşdırmalar mövcuddur. Qədim Türk şamanizmi, bitki təbabəti, şifalı maddələrin istifadəsi və tibb sahəsindəki ənənələr, bu xalqların təbiətə olan dərin hörmətinin və onun gücünü anlamalarının göstəricisidir. Bu biliklərin günümüzə necə çatdığı və onlardan nə qədər istifadə edildiyi, Türk tarixinin hələ kəşf olunmamış zəngin bir sahəsi olaraq qalır.

Bu sahədəki araşdırmalar qədim Türk mədəniyyətinin nə qədər inkişaf etmiş və zəngin olduğunu bir daha göstərir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.04.2025)

Fariz Əhmədov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Naxçıvan təmsilçisi

Acıbadem klinikasının təsisçisi, Maslak və Altunizade xəstəxanalarının ürək-damar və robotik cərrahı, Türkiyəli Cem Alhanla müsahibəni diqqətinizə çatdırırıq.

-Son illərdə ürək-damar xəstəliklərinin artdığı deyilir. Bu, həqiqətən də belədir? COVID-19-un bu artıma təsiri varmı?

-COVID-dən əvvəl də insanlar xəstə olurdu, amma COVİD zamanı duyarlılığımız daha da artdı.  İnsanlar  hər  şeyi COVID-ə bağlayırlar. Yəni COVID ürək xəstəliyi yaradar cümləsini işlədəcək heç bir elmi məlumat yoxdur.  Ürək-damar xəstəlikləri həmişə olub və hər zaman da olacaq. Bu, artan templə davam edir. Biz hər birimiz yaşa doluruq və yaşlılığın bəzi qaçılmaz problemləri var. Məsələn saç ağarır, dəri qırışır, bel ağrıyır, boy qısalır. Əgər insanlar 40 yaşında vəfat etsəydi, biz saç  ağarması  və yaxud bir çox xəstəlikləri bilməyəcəkdik. Amma insanlar 80-90 yaşlarına gəldiyi zaman saçlarının  ağardığının, dişlərinin töküldüyünün və bir çox xəstəliklərin şahidi olurlar. Burdakı ən böyük məsələ insanların daha  uzun yaşamasıdır. Azərbaycanda deyə bilmərəm, amma statistikaya görə Türkiyədə ölümlərin ortalama yaşı qadınlarda 80, kişilərdə  78 -79 olur. İnsanı maşın kimi düşünün. Uzun yaşadıqca daha çox baxıma ehtiyacı olur. Çünki  motor da  yaşlanır, ürək də. Bu qaçılmazdır.  Deməli, yaşlandıqca risk daha da artır.

-Yəni bunlar sırf COVID- lə əlaqəli deyil?

-Xeyir, COVİD 2019-da yayılmağa başladı. 2019-cu ildən öncə sizin ətrafınızda heç kim infarkt keçirmədimi? Bizdə hər şeyi bir yerə yönləndirmə xəstəliyi var.  COVİD bizim beynimizə yerləşib. Yəni Covid-in ürək xəstəliyini, infarktı artırdığına dair   heç bir elmi məlumat yoxdur.

-Bəs siz əməliyyat etdiyiniz xəstələrin yaş qrupunda dəyişiklik hiss edirsinizmi?

-1986 ildən bəri ürək cərrahıyam. 40 ildir ürək cərrahı işləyirəm və etdiyim hər bir əməliyyatın qeydiyyatını aparıb nəyi düz, nəyi səhv etdiyimə baxıram. Və anlaşılan odur ki, əməliyyat etdiyim xəstələrin yaş ortalaması gedərək artır. 20 il əvvəl əməliyyat etdiyim xəstələrin yaş ortalaması 55-60 idi, indi isə 60-70 yaş arasında dəyişir. Bu da insanların daha uzun yaşaması ilə əlaqəlidir.

-Ürək-damar xəstəliklərinin yayılması ölkədən ölkəyə dəyişirmi?

-Bu xəstəlik ölkələrə görə belə dəyişir. Məsələn Afrika ölkələrində bunu görmək mümkün deyil. Çünki orada  insanların ömrü ürək xəstəsi olacaq qədər uzun olmur. Başqa xəstəliklərdən daha gənc yaşlarda dünyalarını dəyişməli olurlar. Epidemiyalar və başqa səbəblərə görə. İnsanların təbii səbəblərdən vəfat etdiyi icmalara baxsanız, orada ürək xəstəlikləri daha çox olur. Yəni insanlar əvvəllər qazandığı pulun 10 faizini sağlığına xərcləyirdisə, indi 30 faizini xərcləyir. Çünki daha çox xəstələnirlər.  Səbəbsə daha çox yaşamalarıdır.

-Stresin ürək-damar xəstəliklərinə təsiri varmı?

-Stres bu amillərin sadacə biridir.  Amma  vacib  amildir.  Stresin bir çox xəstəliklərə səbəb olduğunu  bilirik, lakin onun fərqində deyilik. İnsan həm də qidalanmasına, fiziki aktivliyinə, genetik faktorlara və digər amillərə diqqət etməlidir. Bütün səbəbləri təkcə stresə bağlamaq doğru olmaz. Diqqət etməli olduğumuz vacib məsələlərdən biri də genetikadır. Məsələn, ailənizdə 40 yaşında  infarkt keçirmiş  biri varsa, deməli burada risk faktoru çox yüksəkdir. Və bu, genetik olduğu üçün dəyişmək mümkün deyil.

-Ürək-damar xəstəliklərində genetik faktorların rolu nə qədər əhəmiyyətlidir?

-Xəstəlik bizə gendən keçir. Mütləq ana və atadan keçəcək deyə bir şey yoxdur. Bəzən ulu babablarımızdan da keçir. Bunlar bizə əvvəlcədən transfer edilən şeylərdi, amma genetik baxımdan ürək xəstəliyi, xüsusilə infarkt üzərində daha çox təsirlidir. Təəssüf ki, bunu dəyişdirə bilməsək də, əlavə yan təsirlərini azalda bilirik. Məsələn, siqaret çəkməmək, arıq qalmaq, pəhriz, yürüyüş, yaxşı qidalanma bizi daha sağlam saxlaya bilər. Əgər lazım olarsa sağlam yaşamaq üçün dərman belə qəbul etmək lazımdır.

-Ürək köçürmə əməliyyatları haqqında nə düşünürsünüz?

-Ürək köçürülməsi çox uğurlu bir müalicə metodudur, lakin məhdud sayda tətbiq olunur. Türkiyədə ildə 50-60, Azərbaycanda isə çox az sayda ürək köçürmə əməliyyatı aparılır. Çünki donor tapmaq çox çətindir. Beyin ölümü keçirmiş bir insanın ürəyini transplantasiya etmək üçün ailəsinin icazəsi lazımdır və bu, çətin bir qərardır. Düşünün, il ərzində 100 min insana ürək köçürülməlidir, lakin donor olmadığından bunu çox aza adama tədbiq etmək olur.

- Eydiyiniz ürək əməliyyatlarınızın statistikasını bilirsinizmi?

-Bəli, indiyə qədər 20 mindən çox ürək əməliyyatı etmişəm və onların 99%-i uğurlu olub.

-Sağlam yaşamaq üçün nə tövsiyyə edirsiniz?  

-Kök olmamalısan, yaxşı bəslənməlisən Balanslaşdırılmış pəhriziniz olacaq. Çox yağlı və duzlu yemək olmaz. Mən heç kimə çörək yemə, ət yemə demirəm. Bu mənim yöntəmim deyil. Mən deyirəm ki, hər şey miqdarında olmalıdır. Çünki hər biri bizə lazımdır.  Çörək yeməsən b, ət yeməsən d vitamini əksikliyi olacaq. Bu da bədəndə dəmir çatışmazlığı, qansızlıq və başqa şeylərə səbəb olur. Sağlıqlı qidalan, idman et, pozitiv ol, davamlı gülümsə. Əgər şəkər, təzyiq və ya xolesterol probleminiz varsa, onları nəzarətdə saxlamalı və həkim məsləhəti ilə dərmanlardan istifadə etməlisiniz. Müasir tibbin inkişafı sayəsində bu problemləri idarə etmək mümkündür.

-Sizcə, indiki nəsil daha şanslıdırmı?

-Bəli, biz 100 il öncə yaşayanlara görə şanslıyıq. Onlar xəstəliklərinin adını  bilmirdilər. Nə olduqlarından xəbərləri  belə yox idi.  Bir yoluxmada  1 milyondan çox adam ölürdü. Ama indi belə deyil. Biz çox xoşbəxt bir nəsil olmasaq da,  yer üzündəki ən konforlu dövrü yaşayırıq. Bizdən 1-2 öncəki nəsil  2 dünya müharibəsi gördü. Amma biz görmədik. Vaxtında insanlar qıtlıqdan avropanın ortasında  acından ölürdülər.  Osmanlı o ölkələrə vaxtilə çox ərzaq tədarük edib, acından ölməsinlər deyə. Demək olar ki, indi belə bir şey yoxdu. Yəni bu baxımdan biz şanslı bir  nəsilik, lakin xoşbəxt deyilik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalını “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sıra gənc nasirlərindir. Bu gün sizlərə Mətanət Teymurlunun “İçimdəki yaddaş” hekayəsini təqdim edirik.

Dənizin səma ilə qovuşduğu üfüqdə uzanan və sonu görünməyən dalğaları izləyərək həyatına mənalar axtarırdı. İşdən yorulanda ara-sıra sahilə gəlirdi. Kim bilir, bu dəniz, bu sahil nə qədər insanın xəyalı olmuşdu. İztirablı ayrılıqlara, saysız qovuşmalara şahidlik etmişdi. Havası çirklənmiş boz şəhəri seyr etməyə sövq edən yalnız işıqlar idi. Onun səthi, günəşin şüalarına qarışaraq gümüşü bir işıqla oyanır, dalğalar isə həmişəlik özünü təkrarlayır. Dənizin səsi, hələ əsəbləri oyandıran bir ahənglə qulaqlarımızda çalır, bir zamanlar itirdiklərimizi xatırladır. Amma dəniz o qədər güclüdür ki, ən sakit anında belə, tünd-mavi suları ilə öz hökmünü göstərir. Dalğalar qəflətən yüksələrək sahilə çırpılır, sanki ruhunun təzələnməsini istəyir. Ləpələrin sükutla daşların üzərində döyündüyü anlarda bu sözlər içimdən bir incə səs kimi keçirdi. Beyninin arxa fonunda isə həmişə bir melodiya var idi. Onu ilhamlandıran səs-küy dənizin özü idi. Bəlkə də, saatlarla səssiz oturmaqdan və düşünməkdən əl çəkib evə getmək qərarını aldı.

Yaşıl ağacları gözləyən binalar kimi, hər şeyin üst-üstə düşməyi bir yana, xoşbəxt davranmaq ayrı bir uğur idi. Avtobusun pəncərəsindən görünən mənzərələr bunlar idi. Hər gün eyni səmtlərdən keçirdi, lakin gizlənmiş balaca evlər, gülən uşaqlar, pişiklər və o “kiçik insanlar” bəzən gözündən qaçırdı. Evə qayıdanda artıq onu qarşılayan, qapı açılan kimi qaçıb gələn pişikləri – Mussy və Kisya yox idi. Səssizcə getmişdilər. Əslində, bu dünyadakı balaca ömürləri sona çatmışdı.

Əbədi olmayan bu dünyada insanları axtarırıq.  Halbuki, sadəcə, sənət və elm əbədi qalacaq.

O, böyük bir tablo üzərində işləyirdi, lakin hər fırça toxunuşunda daxili səsinin ziddiyyətli çağırışları arasında qarışıqlıq hiss edirdi. Bir tərəf onu öz arzularını izləməyə, sənətini təkmilləşdirməyə sövq edir, digər tərəf isə real həyatın tələblərinə uyğunlaşmağı və cəmiyyətə cavab verməyi tələb edirdi. Bu daxili mübarizə sanki rəsmin üzərindəki rənglərdə əks olunurdu. Bəlkə də, rəsmi yarımçıq buraxmalıydı. Axı çoxları üçün incəsənət, sadəcə, bir hobbidir. Bunu düşünür, amma yenə də əlindəki fırçanı yerə qoymurdu.

– Ağ rəngim bitib... Bilmirəm, bu rəng niyə bu qədər tez bitir? Yarımçıq qalmasını istəmirəm. Bəlkə, burada bir yerdə olar... – deyə, ətrafındakı kətanların altına baxır, boyalarını nəzərdən keçirirdi.

Elə bu zaman gözü illərdir yarımçıq qalan bir tablosuna sataşdı.
– Gör necə çəkmişəm özümü... Bu nə işıqdır? Çox çirkindir... – deyə, tablonu əlinə götürdü və davam etməyə qərar verdi.

Bu, onun xislətində idi. Bir işi nadir hallarda vaxtında tamamlayır, əksər hallarda yarımçıq qoyub yadına düşəndə bitirirdi.

– Aha, tapdım!

İllər öncə başladığı rəsmi götürüb, bayaq çəkdiyi əsəri yarımçıq qoyaraq bu tablo üzərində işləməyə başladı. Gecə saat üçə kimi işləyib sonra yatmağa getdi. Səhər oyananda isə qəribə bir ağırlıq hiss etdi. Rəsmi davam etdirmək isə heç ağlına belə gəlmirdi. Qıvrım saçlarına düşən günəş şüaları üzündən süzülərək əlinə doğru axır, barmaqlarının arasından süzülüb masanın səthində qızılı izlər buraxırdı. Bir anlıq bu işıq oyununu izləyərək düşüncələrə daldı. Gecə başladığı tablonu tamamlamamaq onu narahat etsə də, bu gün üçün içindəki yaradıcılıq alovu sönmüşdü.

"Axşam... Bəlkə, axşam davam edərəm", – deyə, düşünərək sənədləri nəzərdən keçirməyə başladı. Amma günəşin saçlarına düşən o qızılı işığı hələ də içində tamamlanmamış bir şeyin varlığını xatırladırdı. Onun əsas işi sənətşünaslıq idi. Əslində, işini sevir, incəsənətin dərinliklərini araşdırmaq, əsərləri təhlil etmək ona zövq verirdi. Lakin onu yoran işin özü deyil, oradakı insanlar və onların bitib-tükənməyən gözləntiləri idi. Daim nəsə tələb olunur, təcili layihələr, dəyişikliklər istənilirdi. Sənətin incəliklərini dərk etmədən hər şeyə tələsik yanaşan həmkarlarının münasibəti onu yorurdu. Bəzən düşünürdü: “Bəlkə də, bu mühit mənim üçün deyil. Əsl yaradıcılıq sakitlikdə, təzyiqsiz doğulur.” Amma sənətə bağlılığı o qədər güclü idi ki, bu işdən imtina etmək fikri də qeyri-mümkün görünürdü. Beləcə, daxili narahatlığı ilə sənət eşqi arasında sıxışıb qalmışdı. Günortaya doğru işlərin artmasıyla yorğunluğu hiss olunmağa başladı. Daxilən sənətə can atsa da, kağızlarla məşğul olmaq məcburiyyətində idi. Bir anlıq pəncərədən baxıb xəyalında yarımçıq qalan rəsmini canlandırdı.

"Eşitdin? Bu gün yeni işçi gələcək," – dedi İva. Kəskin şəkildə başımı yellədim.
         – Yox, niyə maraqlandırmalıdır məni? – dedim soyuqqanlılıqla.

Heç kimlə danışmaq istəmirdim. Kompüterin qarşısında diqqətimi tamamilə yazıma cəmləmişdim. Sanki klavişlərin səsi məni reallıqdan uzaqlaşdırır, işin içində itib-batmaq üçün bəhanəyə çevrilirdi.

Birdən otağı gülüş səsləri doldurdu. Həmin anda olduqca tanış bir səs içəri daxil oldu. Əlim yazıdan ayrıldı, barmaqlarım klavişlər üzərində donub qaldı. Başımı yavaşca qaldırdım.

Otağa girən qız... Üzü o qədər tanış idi ki, sanki bir yerdə, bir zamanlar qarşılaşmışdıq. Bəlkə, bir rəsmdə, bəlkə də, xatırlamaq istəmədiyim bir xatirədə. Qısa kəsilmiş saçları, iri qəhvəyi gözləri və qəribə, eyni anda həm utancaq, həm də cəsarətli görünən gülüşü vardı. Bir anlığa susdu. Otaqdakı hər kəs ona baxırdı. Sanki diqqət mərkəzində olmaqdan narahat idi. Nəfəsi titrəyirmiş kimi görünürdü, baxışlarını hara yönəldəcəyini bilmirdi.

Mən isə... Sadəcə "Salam" dedim.

Nə qədər az ünsiyyət qursam, o qədər yaxşıdır. Çünki insanlarla yaxınlaşmaq, adətən, peşmanlıqla nəticələnirdi. Hər kəsin həyatında "kaş ki bu insanla bu qədər danışmayaydım" dediyi anlar olur. Amma bu qız... fərqli idi.

Hər kəsin maraqla baxdığı bu yeni işçi bir az da sıxılmış kimi görünürdü. Otağın işıqları onun üz cizgilərini daha çox vurğulayırdı. Maraqlı olan isə mənə qəribə şəkildə bənzəməsi idi. Hətta dünən gecə çəkdiyim avtoportretimə. Tablodakı geyiminə belə oxşayırdı.

Təsadüf? – deyə düşündüm.

Həmin gün onun sadəcə, adını öyrənmişdim: Mirabella. Amma bu, yetərli deyildi. Sanki səssizliyində gizlənən daha dərin bir şey vardı. Arada başımı kompüterdən qaldırıb ona baxırdım. O isə birdən mənə doğru çevrilib gülümsəyərək dedi:

– "Bəs sənin adın nədir?"

Dodaqlarımı araladım, amma səsim çıxmadı. Özümü eşitməzliyə vurdum. Bu, məni qorumaq üçün inkişaf etdirdiyim köhnə vərdiş idi. Yanımdakılar da "o heç kimlə danışmaz" və s. deyirdi. Elə danışıram ha! Sadəcə, sizə həsr edilmişdi bu tərəfim. Hardasa 2 həftədir ki, işə başlamışdı. Bu vaxt ərzində isə yüksək səviyyədə təhsil aldığını, bir neçə dil bildiyini və ən maraqlısı – onun da rəsm çəkməyi sevdiyini öyrənmişdim. Bütün bunları eşidəndə içimdə qəribə bir rahatlıq hiss etdim. Bəlkə də, bu boğucu mühitdə, nəhayət, danışa biləcəyim, həqiqətən, məni anlayacaq yeganə insan o idi. Daha yaxından tanış olmaq qorxusuyla hər dəfə divarlarımı hörürdüm. Amma bu dəfə... Divar çatlamış kimi idi.

Günün sonunda hamı evinə gedirdi. Mirabellanın mənə tərəf gəldiyini gördüm, yerişimi yavaşıtdım ki, mənə çatsın. Elə də oldu.

– Məncə, siz “qılaflı adam” deyilsiniz, dedi.

– Əlbəttə, deyiləm, sadəcə, o qədər çox iş olur ki… yalan deyirdim.  Öz işlərimdən fərqli olaraq, bu işləri vaxtından tez görürdüm. Əlavə iş çıxsa da, öz planımı pozar, onları əlavə edərdim.

Yolu sakit şəkildə gəlirdik. Heç birimiz bir kəlmə belə söz danışmırdıq. Bu vəziyyəti sevirdim – sükutun özündə bir rahatlıq vardı. Amma sükutu mən pozdum.

"Harda qalırsınız?" – soruşdum.

"Uzaqda deyil," – dedi, baxışları bir anlığa uzaqlara getdi.

Bu qədər soyuqluq mənim üçün artıq bəs idi. İşlərimin çox olduğunu, fərqli bir yolla gedəcəyimi deyib ayrıldım.

Bütün yol boyu bu gün baş verənləri düşündüm, içimdə qeydlər apardım. Onun yerində mən də ola bilərdim, ya da onun kimi. Fürsətlər...

Çox yorğun olduğum üçün yatmaq istədim. Amma alınmırdı. Düşüncələrini səhifələyərkən insan yata bilməz. Bir an gülür, bir anda gözü dolur. Hissləri bir-birinə qarışır, bəzən başını arxaya çəkib beyninin içini sanki bir kəllə dartırlar.

Gecənin zülmətindəki uğultular onu daha çox oyaq saxlayırdı. Sanki gündüz və gecə şərik olub onu yatmağa qoymurdu. Həyatında olmayacaq insanları, yaxşı və ya pis anları düşünərək beynini yükləyirdi. Və ən dəhşətlisi, bunu bilirdi.

Bir də onu gecənin sükutunda narahat edən sözlər vardı. Fırlanır, fırlanır, neyronlarını dağıdırdı. Səhərin günəşini gözləmək kimi bir şeydi bu. Gözlər də bağlanmaq istəyirdi, amma mümkün olmurdu. İki il ərzində dinləmədiyi mahnının sözlərini mızıldayırdı, amma əri yanında olduğuna görə dinləməyə cəhd etmirdi.

Bu vəziyyət səhər saat 4-ə qədər davam etdi. Həyatında irəlilədiyini düşünürdü, amma bu hiss sanki bir xəbərdarlıq idi — keçmişlə tam barışmamışdı. Düşüncələri dolaşdıqca ürəyinin dərinliyində bir sual səslənirdi: "Niyə indi? Niyə məhz bu gecə?"

Axırda yerindən qalxdı. Yata bilməyəcəkdi. Əlini üzünə çəkib dərin bir nəfəs aldı. Sakitliyin içində boğulduğunu hiss edirdi. Pəncərənin qarşısına keçib küçəyə baxdı. Şəhər yuxuda idi. Fənərlərin solğun işığı asfaltın üzərində titrəyirdi. Düşüncələri yenə o köhnə mahnının sözlərinə qayıtdı. Nəhayət, telefonunu götürüb axtarışa başladı. Mahnını tapıb səsləndirdi. İlk notlar çalınanda içini qəribə bir istilik bürüdü….”All this time away .Is killing me inside”…

Anidən xatirələr canlandı: o mahnını ilk dəfə eşitdiyi yay axşamı, açıq pəncərədən gələn sərin meh, o günlərin sakit xoşbəxtliyi... İndi isə hər şey fərqli idi. Gecə saatlarının səssizliyi, içindəki o narahatlıq hissi. Həmin mahnıda qurulan ümid dolu gələcək xəyalları.

Səhərin ilk işıqları pəncərədən süzülməyə başlamışdı. Yuxusuz olmasına baxmayaraq, qəribə bir gümrahlıq hiss edirdi. Saatına baxdı – işə getməyə hələ bir neçə saat vardı. Nəsə etmək istəyirdi, amma nə?  Qəribə olsa da, uzun zamandır təxirə saldığı kitabı oxumaq qərarına gəldi. Kitab rəfindən saralmış səhifələri olan bir romanı götürdü. Qəhvə və kitab. Səhifələr çevrildikcə hekayənin içində itib getdi. Vaxtın necə keçdiyini hiss etmirdi. Kitabı bağlayıb "Axşam davam edərəm" deyə, düşündü. Bir neçə saatlıq rahatlıq hissi onu yuxusuz gecənin yorğunluğundan uzaqlaşdırmışdı. Günə pozitiv başlamaq qərarına gəldi. Qapını bağlayıb evdən çıxdı…

İş yerinə çatanda hər şey adi görünürdü — eyni masa, eyni kompüter, eyni insan axını. Amma bu gün nəsə fərqli idi. Ətrafındakı insanlara daha diqqətlə baxmağa başladı. Hər gün rastlaşdığı, salamlaşıb yanından keçdiyi həmkarları indi daha fərqli görünürdü. Onların gözlərində gizli qalan yorğunluqları, təbəssümlərinin arxasındakı narahatlıqları hiss edirdi. Bəlkə də, ilk dəfə onları, həqiqətən, görürdü. İş masasının qarşısında oturub düşüncələrinə hakim olmağa çalışdı. Lakin beynindəki səs sakitləşmirdi: "Bəs sən? Sən də onların gözündə belə görünürsənmi? Onlar sənin daxili boşluğunu hiss edirlərmi?"

Bunları düşünmək lazım deyil, – dedi həmin o tanış səs.  Başımı yuxarı qaldırıb uşaq kimi gülən və parıldayan gözlərinə baxdım, yalandan gülümsədim. Aman Tanrım mənimlə eyni geyinib. İndi fikir verdim.

İva məni izləyirdi. Bu qız həmişə belə baxırdı. Özünə aid olmayan işlərə burnunu soxurdu. Hər kəsin onu sevməyini istəyirdi. Baxışlarını çəkmirdi. Sanki düşüncələrimi oxumağa çalışırdı. Mən isə heç nə olmamış kimi başımı aşağı salıb sənədləri çevirməyə davam etdim. Amma o tanış səs beynimdə hələ də səslənirdi: “Bunları düşünmək lazım deyil.”

İva birdən masama yaxınlaşdı. Səsini yumşaldaraq soruşdu:
 – Hər şey qaydasındadır? Yenə o saxta narahatlıq, yenə o hər kəsə şirin görünməyə çalışan maska. Başımı tərpədib qısa bir "Hə, qaydasındadır" dedim. Amma içimdə nəsə düyünlənirdi.

Axı niyə bununla eyni otaqdayam? Bəzən düşünürdüm ki, onunla münasibətimin problemi mənəm, amma yox. Elə deyildi.

Anidən İva mehriban səsi ilə Miradan ən çox sevdiyi rəssamı soruşdu. Bu qız həmişə belə, anidən maraqlıymış kimi həyəcanla suallar verirdi. Mira isə incəliklə cavab verdi: "Deyəsən, Modilyani". İva məndən də soruşdu. İllərdir məni tanımır axı! Cavabımda çox sayda rəssamın olduğunu, seçməyin çətin olduğunu dedim.  İva sanki bizə önəmli imiş kimi, hərarətlə Van Qoq və Rafael Santi  dedi. Mən isə Rafaeli heç cür sevə bilmirdim. Van Qoq dao qədər məşhur idi ki, kimdən soruşsam, onun adını çəkərdi. Fikrimi bildirmək istədim, amma Miranın baxışlarını gördüm. Susdum.

Düşüncələrimə hakim olmağa çalışsam da, beynimin dərinliyində başqa bir sual səslənirdi: Bəs o tanış səs? O nə demək istəyirdi? Elə bil hər şey bulanıqlaşmışdı... İşdən çıxanda yenə onunla eyni yolda idik. Amma bu dəfə fərqli idi. Səssizlik yox olmuşdu. Həmişəki kimi bir neçə saniyə susqun irəlilədik, amma birdən o, sakit səslə soruşdu:

– Gözlərin yorğun görünür.

Gülümsəyib başımı yellədim:

– Hə, sadəcə, uzun gün oldu. Sən necə?

O da gülümsədi, amma bu dəfə o təbəssümdə daha çox səmimiyyət hiss etdim. Həqiqətən, fərqli idi. O birilərindən, adi günlərin təkrarı olanlardan, heç vaxt qəlbdən gəlməyən təbəssümləri ilə maska taxanlardan çox fərqli bir insandı. Sözlərində və hərəkətlərində bir səmimiyyət vardı, içdən gəlirdi. Hər şey açıq, təbii idi.

Onunla danışmaq asan idi, çünki heç bir pərdə yox idi. Hər şey olduğu kimi qalırdı, nə də olsa, gözlərindəki dürüstlük bunu izah edirdi. Əgər bir şey deyirdisə, bunun arxasında həqiqətən də, bir düşüncə vardı. Üstəlik, səsləndirdiyi sözlər individual, özünəməxsus idi, köhnəlmiş deyimlərdən ibarət olmurdu.

Onunla keçirdiyim hər an gözəl idi... Ətrafımdakı insanların, xüsusən də İvanın gördüyüm təbəssüm və baxışlarının necə olduğunu artıq düşünmədim. Çünki onun yanında olmaq, sadəcə, səmimiyyətin və həqiqətin içində yaşamaq idi. Bir anlıq düşündüm ki, bəlkə də, nəhayət, həyatımda bir insan var ki, gerçəkdir. Saxta maskalar yox, yalnız və yalnız bir insanın özünə aid bütün qüsurları, gözəllikləri ilə...

Günün ən gözəl anı  Mirabellanı görmək idi. Bütün şirinliyi, gözəlliyi və fərqli aurası ilə qarşımda dayanmışdı. Sanki zaman bir anlığa donmuşdu, hər şey bulanıq, amma o, tərtəmiz görünürdü. Parıldayan gözləri ilə baxır, sanki heç bir sözə ehtiyac olmadan içimi oxuyurdu. Baxışlarında bir rahatlıq vardı, elə bil bütün narahatlıqlarımı ovutmağa gəlmişdi. Amma eyni zamanda içimdə qəribə bir sıxıntı hissi vardı. Bu qədər mükəmməl görünən bir şeyin bu qədər uzaq olması mümkündürmü? Dodaqlarında təbəssüm, baxışlarında bir səmimiyyət... Mən isə hər şeyi kənardan izləyirmiş kimi hiss edirdim. Onun bu təbii gözəlliyi, o incə sükut – hər şey bir yuxu kimi idi. Amma bir gerçək var idi. Özümü nə  vaxtdandır bu qədər yaxşı hiss etmirdim. Onunla danışmaq bir şəkildə özümü tamamlayırdı. Bir anlıq gözlərini qıydı və başını yana əydi. Elə o an anladım: Bütün fərqliliyi ilə o, sadəcə, görünüşü ilə yox, varlığı ilə təsir edirdi mənə.

Evə getdim, hər şey çox yaxşı idi. Olanları düşünüb, bir fincan qəhvə götürüb rəsm otağıma getdim. İki aydan çox idi ki, bu otağa girmirdim. Tablo yerdə idi və üstündə portretin yerində yalnız qara rəng vardı.

"Axı mən... çəkmişdim bunu... Necə olur? Yəni əsəri bu hala mən gətirmişəm və bundan xəbərim yoxdur?" Təəccüb içində otaqdan çıxdım. Həm də necə olmuşdu ki, bu dəyişiklikdən xəbərim olmamışdı? Yoxsa bu, sadəcə, mənim xəyalımın məhsulu idi? Ya mən dəli olmuşdum, ya da portret tablodan çıxmışdı. İçimdən yüz faiz bunu İva edib, deyə düşündüm. Mənə belə zarafat edib. Birincisi,  necə gəlsin evimə? Həm də o, rəsm çəkməyi də bacarmır, qaldı ki, qaralasın. Əminəm, o rəngləri də tanımır. Yox, buna inana bilmirdim.

Səhər bu hadisəni Miraya danışmaq niyyətindəydim, amma içimdəki suallar hələ də cavabsız qalırdı. Yenə də nə baş verdiyini anlamadan sabahı gözləyirdim. Tablonun qarşısına keçib əlimlə yoxladım. Boyalar, rənglər hələ də təzə görünürdü və gördüyüm də gerçək idi. Qəlbimdə qəribə bir soyuqluq və narahatlıq hissi vardı. Nə baş verdiyini anlamağa çalışırdım, amma heç bir iz tapa bilmirdim.

İşdə səhər günün ilk saatlarında bu qəribə hadisəni Miraya danışdım. O, əvvəlcə məni diqqətlə dinlədi, sonra heç bir narahatlıq hissi olmadan sərbəst  şəkildə dedi:

– O tablonun içindəki sən idin.

– Bunu hardan bilirsən?

Bir anlıq sükut oldu. Hər şeyin nə qədər absurd olduğunu düşündüm. O isə heç bir şübhə etmədən, sadəcə, soyuqqanlılıqla davam etdi:

– Gör nə qədər bənzəyirəm sənə, o şəkli yadına sal. Heç fikir vermədin? Ya, səslərimiz necə də eynidir…

Bir anlıq heyrətlə baxdım. O, haqlıdır, amma necə? Üzümdəki hər detalı o qədər təkrarlayırdı ki, qorxulu və ya maraqlı bir şey vardı. Bu, sadəcə təsadüf ola bilməzdi. Miranın dediklərinə inandım, amma içimdə bir boşluq vardı. O dediklərində bir həqiqət vardı, amma suallarımı tamamilə cavablandırmırdı. Eyni adamdan ikisi necə olacaqdı? Bu, sadəcə ağılsız bir fikir kimi gəlirdi. Hər şeyin bir sərhədi var, yoxsa bu, artıq bir qaranlıq sirrə çevriləcəkdi.

– Tablonun içindən necə çıxdın? Ya da bu qədər şeyi necə bilirsən?

– Həmin an sanki zaman və məkanın sərhədləri itmişdi. Bir anlıq mən o tablonun içindəydim, sonra isə burada, reallıqda... necə baş verdiyini heç cür anlaya bilmirdim. Qaldı ki, sən. Unutdun? Dedim axı mən sənəm, bunu anlamaq çox çətindir?

 İlk başda hər şeyin bir yuxu olduğunu düşündüm.

–  Bəlkə də, sadəcə, sənin təxəyyülünün bir məhsuluyam... Bunu sən həmişə istəmişdin. Məni sən arzulamısan. Yadına sal.

– Yaxşı, bəs biz belə yaşayacayıq? Sən ki mənsən. Mən heç istəmərəm, kimsə mənim etdiklərimi etsin və ya başqa…

– Bilirəm. Yəni sən istəmərsən qalmağımı?

– Əlbəttə, yox! Bir mən bəs edir hamıya.

– Yəni bu qədər danışıqlar sənə heç təsir etmədi? Mən… mən fərqli düşünmüşdüm. Düşündüm ki, özünü görməyin, özünlə danışmağın yaxşı olar…
Susdum. İçimdə qəribə bir narahatlıq vardı. Bu, sadəcə, bir psixoloji oyunmu idi, yoxsa gerçəkdən başqa bir dünya ilə əlaqəmi kəsmişdim? Ancaq hər halda, daha da dərinə getməkdən qorxurdum.

Bu dəfə yolu mənlə getmədi. İçimdə qəribə bir boşluq vardı, amma bunu qəbul etməliydim. O anı düşündüm və düşündüklərimin onun üzərində necə təsir yaratdığını hiss etdim. Yəqin, dediklərim ona çox təsir etdi. Bəlkə də, mənim dediklərim ona bir qədər çətinlik yaratmışdı, amma eyni zamanda bunu etməyim bəlkə də, doğruydu. Bütün bunları gecə boyunca düşündüm. Yaxşı, heç kim anlamır ki, o mənəm? Ya hamı bunu bilir, amma həmişəki kimi susur? Belə necə yaşamaq olar ki? Səhər yuxusuz halda işə getdim, o da mənim halımda idi. Eyni vəziyyətdə və eyni geyimdə, sadəcə, rəngləri fərqli idi. Nə etməliydim, bilmirəm. Baxışlarını üzərimdən çəkmirdi. Birdən İva çox gərəkli imiş kimi dilləndi. Siz niyə əkiz kimi geyinirsiniz? Necə də qəribədir, özünüz də nə qədər oxşayırsınız.

– Danışmışdıq, elə geyindik. Çox da səmimi olmayacaq şəkildə çıxmışdı ağzımdan. Bunun fərqində idi. Onu heç sevmirdim. Səsini eşitmək belə işgəncə idi, qaldı boş-boş danışmağı. Bəzən qulaqcığı  taxırdım, bunun fərqində deyildi, arada üzünə baxırsan, bu qədər. Elə sanır ki, onu dinləyirsən və susmaq bilmir.  Özü də çox yaxşı bilirdim, bir çox adam bilirdi. Onun burda işləməyinin başqa səbəbi var idi. Yoxsa kim onu işə götürər?  Amma nə etmək olar? Həyat bu tip “simasız”larla doludur. Özlərini o qədər bənzərsiz olduqlarına inandırıblar ki… ona yazığım gəlirdi. Belə düşündüyüm üçün də özümə, açığı nifrət edirdim. Nəticədə məcbur qaldığım üçün ikiüzlülük edirdim, yalan danışırdım.

– "So anche io cosa senti, cosa pensi" – dedi Mira gülərəkdən.  Yanımızdakının başa düşməməyi üçün. Dəhşətlisi elə bu idi. Hər şeyimi onunla paylaşmışdım. “Nə hiss etdiyini, nə düşündüyünü mən də bilirəm” – bu, sadəcə, bir cümlə deyildi; bu, bir anlayışın, bir ruh halının birləşdiyi, kəsişdiyi bir yerdə tapılmaq idi. İlk dəfə bu sözü birindən eşidirdim. O anın içində qarışıq duyğular vardı. O həm məndən ayrı idi, həm də mənlə idi. Bu, elə bir hiss idi ki, həm yaxınlıq, həm də uzaqlıq bir arada mövcud idi. Hər şey bir-birinə qarışmışdı və sanki zamanın özü də dayanmışdı. Gözlərim o anın içində itirdi, hər şey bir halqaya bənzəyirdi – bir başlanğıc, amma hara gedəcəyi bəlli olmayan bir səyahət. Amma mən yalnız bir şeyi düşünürdüm: Sonu necə bitəcək? Elə bu düşüncə, hər bir hissin təkrarlanan izləri kimi məni bir növ cənginə almışdı. Mən, sadəcə, sonu gözləyirdim. Onun necə olacağı, necə nəticələnəcəyi  bu anı bir yerdə yaşamağa çalışmaq isə artıq geridə qalırdı.

Mira birdən hazırlanmağa başladı tələsik və heç demədən, heç nə götürmədən çıxdı otaqdan. Arxasınca baxdım, sadəcə, baxdım. Hiss etdim, səssizcə gedirdi. Bir də olmayacaqdı, bir də bu qədər heç kimlə yaxın ola bilməyəcəkdim. Bir də həmin hisslər yaşanmayacaqdı. Hamı çıxıb gedirdi. Çox şükür ki, İva da. Beləcə rahat şəkildə Miranın bu bir həftədə nələr etdiyinə baxacaqdım. Bir məktub var idi. Açmaqda tərəddüd etdim. Amma nəyə lazımdır? O ki mənəm. Birdən kimsə görər deyə, hələ açmadım saxladım.  Evə getdim qaça-qaça tabloya baxmaq üçün. Tabloda idi, qayıtmışdı yerinə. Yenə o səssiz gecələrdən idi. Sıradan gecələr. Amma nə yaxşı ki, belədir.

Səhər işdə heç kim heç nə demədi. Miranın getməyini, adını belə anmamışdılar. Sanki heç olmamışdı bu hadisələr. O gündən sonra hər şey normal bir axarına qayıtmış kimi göründü, amma içimdə bir qəribə hiss qalmışdı.  İnsanlar zamanla hər şeyə alışır, hətta ən qəribə və çətin hadisələrə belə. Başqa birisi üçün, bəlkə də, dəyişiklik və ya dəhşət kimi görünə bilər, amma insan beyni qəribə şəkildə özünü uyğunlaşdırır və bir müddət sonra hər şey adi bir hal alır. Mən də bu hekayəyə alışmağa başladım, Miranın yoxluğu və o qəribə hadisə artıq gündəlik həyatımın bir hissəsinə çevrilmişdi. Hər şey sanki unudulmuşdu, amma içimdəki boşluq və narahatlıq heç zaman tamamilə yox olmamışdı. Olmayacaqdı da. Hər gün insanların üzlərindəki sıradan ifadələrə baxdıqca mən özümü daha çox uzaqlaşdırırdım.. Onun yazdığı məktubu oxumaq üçün  yenə sahilə getdim. Açmağa cəsarətim yox idi. Sadəcə, illərdir özümə yazdığım məktublar kimi  gəlmişdi bu məktub da. Həmin məktublardan fərqi – bunu nə vaxt açmalı olduğumu bilmirdim.

         Tablonun içindən çıxmaq... sanki bir növ sərhədin aşılması idi. Həmin an bütün varlığım və düşüncələrim birləşdi və  real dünyaya keçdim. Amma içimdə bir şey dəyişmişdi. Mən sənintək canlı idim. Mən elə sən idim. Gəlməyimin səbəbi var idi. Nə də olsa, hər şeyin bir səbəbi vardı, amma bu səbəb mənim başa düşməyim üçün çox daha dərin idi. Gəlməyimin səbəbi yoxdur. Bilirəm, necə idinsə, indi də eləsən. Bəlkə, gəlişimlə sənin yalnızlığını bir az da olsa azaldım və möcüzələrə yenidən inamağını, həyatın nə olursa-olsun, davam etdiyini bildirmək istədim…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.04.2025)