Lalə Həsəncan, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qonaq otağında bugünkü müsahibimiz Azərbaycan kino sənətinin tanınmış simalarından biri olan, yer aldığı filmlərdə yaratdığı obrazlarla yaddaşlarda qalan Xuraman Nicatdır.

 -Xuraman xanım, başlayaq ilk sualımızdan. Məncə, bir oxucu üçün ilk öncə  bu qədər filmlərdəki obrazları yaradan Xuraman Nicatı tanımaq daha maraqlı olardı. Xuraman Nicat kimdir?

- Mən - Əliyeva Xuraman Nicat qızı (Hər kəs Xuraman Nicat kimi tanıyır) 1978-ci ildə Kəlbəcər rayonunun Əsrik kəndində doğulmuşam.Diqqətinizə çatdırım ki, doğulduğum kənd ucqar bir dağ kəndidir. On dörd yaşıma kimi doğulduğum kənddə yaşamışam. Yəni, 8-ci sinfə kimi kənd orta məktəbində təhsil almışam. 1993-cü ildə mənfur düşmənlər torpaqlarımızı işğal edəndə mənim də taleyimə qaçqınlıq yazıldı. On dörd yaşlı bir qızcığazın acılarla dolu bir həyat hekayəsi başladı. Buna baxmayaraq  həyata tutunmağa çalışdım. Torpağımdan uzaq düşmək sarsıntısı yaşadığım günlərdə ailəmlə birlikdə Sumqayıt  şəhərinə yerləşəsi oldum. Orta təhsilimə Sumqayıt şəhər 4 nömrəli məktəbdə davam etdim. 1995-ci ildə həmin məktəbi bitirdim. 1997-ci ildə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və Ìncəsənət Universitetinin Kino və Dram aktyoru fakültəsinə daxil oldum. 2001-ci ildə Universiteti yaxşı qiymətlərlə bitirib elə həmin il Ìrəvan Dövlət Dram teatrında işləməyə başladım. 2003-cü ilə kimi həmin teatrda işlədim, öncə aktrisa, rejissor asistanı kimi calışmışam. Təbii ki, aktrisalıq sənətinə də davam etmişəm. Bütün bunlarla yanaşı alman, rus, turk dillərinə də yiyələnmişəm.

-Peşənizi dəyişmək haqqında fikirləşmisiniz?

-Heç vaxt istəməmişdim, 6 il bundan  öncəyə kimi. Amma yenə də sənətimi çox sevirəm. Bu sənəti seçdiyim üçün peşman deyiləm. Nə qədər çətinlik çəksəm də, işsiz qalsam da... Bunun günahı mənim sənət seçməyimdə deyil. Bu gün sənətdə istedada çox da önəm verilmir... Nə isə, bu çox geniş mövzudur, danışdıqca bitməz. Burda mənə sadəcə susmaq düşür. Onu da diqqətinizə çatdırım ki, sənətimi dəyişmək fikrinə düşsəm də yenə də bu sahənin başqa bir qolunda olardım.

-Aktyor olmaq üçün xüsusi bir istedad lazımdır? Bu zaman aktyor hansı   qabiliyyətlərə malik olmalıdır?

-Aktyorluq sənəti qədim bir peşə sayılır. Aktyor olmaq, əlbəttə ki, xüsusi istedada malik olmaq deməkdir. Bu fitri bir istedaddır. Bunu hər insan bacara bilməz. Mən bir iynə vurmaği öyrənə bilərəm, amma məndən peşəkar həkim olmaz. Peşəkar bir həkim də bir insanın həyatını həmin insanın ruhu olaraq kamera önündə canlandıra bilməz. Yəni, biz hər sahənin insanı olub onu canlandıra bilərik. Bizim hansı qabiliyyətə sahib olduğumuz burdan bəlli olur. Bununla yanaşı, təhsil almaq, staj keçmək şərtdir. Sənə aktyorluq sənətini öyrədən əsas prinsipləri - səhnə mədəniyyəti, səhnə texnikası, səhnə diksiyası, səhnə plastikası və s... bu siyahını daha da çox uzatmaq olar - bunların hamısını bilməlisən. 

-Qabiliyyətli bir aktyorun təhsil alıb almamasının nə dərəcədə önəmi var?

 -Qabiliyyəti olan ancaq peşəkar aktyor ola bilər. İşinə dəyər verən biri mütləq o sahənin məktəbini oxumalı, sirlərini òyrənməlidir. Bu sənətin tavanı yoxdu. Bu sənət hər gün, hər an, hər dəqiqə nəsə öyrənir və öyrədir. Mütaliə də çox vacib faktorlardan biri sayılır. Aktyotluğun əsas məqsədi hər bir səhnə obrazına əsasən izləyicilərin içindəki duyğuları oyatmaqdır.

-Bildiyimiz kimi bir çox filmlərdə bir aktrisa kimi yer almısınız. Sizə uğur gətirən obraz hansı olmuşdur və bu uğur sizə nələri qazandırmışdır?

-Bir çox filmlərdə iştirak etmişəm. Hələ də film çəkilişlərimiz davam edir. “Pərvanələrin rəqsi”, “Ləkə”, “Həyat sən nə qəribəsən”, “Üzeyir ömrü”, “Ağabəyovlar”, ”Cavadxan”, “Ata ocağı”, “Sovqat”, “Sonuncu fəsil”, “İntizar”, “Uçurum” və başqa filmlərdə yer almışam. Ən çox “Bir arşın malçı əhvalatı” bədii-sənədli filmi mənim üçün çox önəmli və yadda qalan  filmdir. Çünki bu filmdə doğma qardaşım da iştirak edirdi. Filmdə bir bacı- qardaş kimi tərəf müqabili olmaq məndə  fərqli təəssürat yaradırdı. O, Vəli obrazında, mən isə Telli obrazında çıxış edirdim. Bir aktyor üçün isə bütün obrazlar uğurludur. İstənilən hər bir obraz maraqlı olur. Yaradıcı bir insan üçün isə yaratdığı  heç bir obrazın fərqi olmur.

 -Həyatın bütün sevinci yaradıcılıqdadır. Bəs sizin yaradıcılığınız sizin üçün hansı hisləri ifadə edir.

 -Xeyir, həyatın bütün sevinci yaradıcılıqda deyil. Yaradıcılıq insanın sevdiyi işlə məşğul olmasıdır. Əlbəttə ki, bu işdə insani düşüncələr, hərəkətlər, mimikalar, hislər bir-biri ilə vəhdət təşkil edir, yoxsa ortada bir yaradıcılıq olmaz. Bütün bunlarla yanaşı, bir səhnədə tamaşaçılar tərəfindən qazanılan rəğbət, təbii ki, uğura böyük imzadır. Bu da mənim yaradıcılığımın dərin, unudulmaz sevincidir.

-Duyğular -sənətdə, ağıl -elmdə özünü ifadə edir. Fikrinizcə bütün bu üstünlüklər sizin üçün nəyin təzahürüdür?

-İnsan duyğuları ən başlıca olaraq yaradılan hər bir obrazın sənət nümunəsidir. Ağil isə düşüncəyə əsaslansa da elmin inkişafı da məhz ağıla söykənir. Çünki ağılsız insan elmlə inkişaf edə bilməz. Bunun üçün də hər ikisi də bir-birinin məhsuludur. Yəni, elm ilk öncə ağılı tanımalıdır.

-Bir teleaparıcı kimi televiziya sahəsinə gələn insanlara öz fəaliyyətlərində hansı maarifləndirici tövsiyələr verə bilərsiniz?

-Çox gözəl bir sualdır... Düzdür, mən jurnalistikanı bitirməmişəm. Amma teleaparıcılığı da aktyorluq qədər çox sevmişəm və hər iki işimi də bərabər idarə etmişəm. Mən işlədiyim hər proje üçün əmək sərf etmişəm. Muğam verilişim olub. Muğamı bilmək üçün muğam dərsi almışam. 27 bölüm sənədli film çəkmişəm, montaj və rejissorluq öyrənmişəm. Təməli tibb olan və sənət adamlarının olduğu proje işləmişəm. Yaratdığım layıhələrdə aparıcı kimi peşəkarcasına çalışmışam və hər layihədə öyrəndiyim çox şey olub. Tədbir ssenarisi yazmağı, orqanizatorluğu, interyeri, geyimi, qrimi və .s çox şeyləri öyrənmişəm. Bu yolda da ilk qədəmlərini atan insanlara tövsiyəm o ola bilər ki, sənətin yolu potensial imkanların genişliyi və bu imkanlardan istifadə yolları, davamlı öyrənərək addımlamaq inkişafın ən böyük sisteminin formalaşmasıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.10.2023)

Heyran Zöhrabova, "Ədəbiyyat və incəsənət" 

"Əgər səni bu gün son dəfə yatmış vəziyyətdə görsəydim səni bərk-bərk qucaqlayardım və Allaha sənin üçün dua edərdim. Əgər sənin son dəfə bu qapıdan çıxdığını görsəydim, sənə sarılardım, səni əzizləyərdim. Əgər son dəfə sənin səsini eşitsəydim, sonradan dəfələrlə eşitmək üçün səsini qeyd edərdim. Əgər səni son dəfə gördüyümü bilsəydim, laqeyd-laqeyd üzünə baxmaz, sənə  səni sevirəm deyərdim.

Hər zaman üçün bir sabah var və həyat bizə daha gözəl işlər görmək üçün fürsət verir. Əgər bugünkü fürsət əlimdəki son fürsətdirsə, sənə səni nə qədər sevdiyimi və səni heç vaxt unutmayacağımı söyləmək istərdim. Nə gənc üçün, nə də qoca üçün sabah olacağına təminat yoxdur. Bu gün sevdiklərini son dəfə görə bilərsən. Ona görə də çox gözləmə, işini bu gün gör. Əgər sabah bir daha gəlməsə, bir gülümsəmə, bir qucaqlaşma, bir öpüş üçün vaxt ayıra bilmədiyin və sevdiklərinin istəklərini yerinə yetirmədiyin üçün çox peşman olarsan. Sevdiklərinə yaxın ol. Onlara olan ehtiyacını etiraf et. Onlar üçün zaman ayır. Dostlarına onların sənin üçün nə qədər əhəmiyyətli olduqlarını göstər."

Qabriel Qarsia Markes - Son məktub 

Bəli, insanlar ölür... Bəzən öz əcəli ilə, bəzən intiharla, ani bir qəzayla, vaxtsız amansız bir xəstəliklə, bir cinayətə qurban getməklə, məişət zorakılığı zamanı qətlə yetirilməklə,  şəhidliklə. Düzdür şəhidlər ölmür.  

Bəlkə də, onların heç biri ölmür əslində, biz ölüm qoymuşuq bunun adını, ölüm deyil bu, amma nəticədə  aramızdan ayrılırlar. Bizdən ayrılıb cismən torpaqla qarışıb, ruhən yaradanla qovuşurlar. 

Yaşından aslı olmayaraq bir vaxtlar qarşınızda olan danışıb güldüyünüz insan bir gün gəlir, torpaq olur, geriyə yaşananlar, xatirələr qalır sadəcə. 

Şəkil qalır sadəcə, cansız, ruhsuz bir şəkil...

Bir kağız parçasında qalır insanın siması, bəzən bir video lentdə səsi qalır, gülüşü qalır. Hafizələrdə davranışları, sözləri, telefonlarda yazmış olduğu mesajları, sosial şəbəkələrdə  profilləri, oradakı paylaşımları qalır.

Ətrafınızdakı insanları qırmayın, çünki insanlar da kəpənəklər kimidirlər əslində. Məsəl var bir kəpənəyin qəlbini qırdığınızda sabah üzr istəməkçün onu tapmaya bilərsiz.

Demirəm hər deyilənə boyun əyin, nahaq da olsa qəbul edin, ədalətsizliyə boyun əyin, demirəm sizi qırmalarına icazə verin, xeyr, əlbətdə ki xeyr. 

Hər zaman ədalətli olun, haqqı, haqlını müdafiə edin, xarakterinizə uyğun davranın,  amma çalışın insanlarla hər zaman elə rəftar edin ki, bir gün geriyə baxanda o rəftarınızdan utanmayasız, peşman olmayasız. Özünüz üçün edin bunu. Çünki vicdanın yükü çox ağır olur.  

Məhəmməd peyğəmbərin çox gözəl bir sözü var deyir ki:

* "Bir-birinizin qədrini bilin, çünki bir-birinizdən zamansız və qəfil ayrılacaqsız '* 

və deyir ki: 

"Sevdiklərinizi bir gün onları incitmək üçün belə tapmaya bilərsiniz."

Bəli, necə deyərlər itirə-itirə gedirik hamımız ölümə tərəf, amma sadəcə sevdiklərimizi deyil ümidləri, arzuları, zamanımızı, gəncliyimizi, sağlamlığımızı, hər şeyi itiririk. 

Hər şey dünyada qalacaq, yenə necə deyərlər kəfənin onsuz da cibi yoxdur, sadəcə günah və savablarımızı apararıq özümüzlə. 

İnsanlar şəkil olur soyuq çərçivələrdə, divarlarda və ya bir albomun səhifələrində,  soyuq bir məzar daşında. Bir gün hamımız şəkil olarıq. 

Şəkil çox gözəldir əslində xatirələri yaşadır, unutmamağımıza kömək edir. Bəzən köhnə albomun səhifələrində rastına çıxan bir şəkildən unudulub, tozlanmış bir xatirə boylanır bizə. 

Yəqin ki, buna görə çox zaman insanlar gözəl günlərdə həmişə şəkil çəkdirirlər və o gündən bir xatirə qalsın istəyirlər. 

Amma deyirlər həm də çox insafsız bir şeydir şəkil, çünki bəzən bəlkə bir ömür boyu bir də yan-yana gələ  bilməyəcəyin bir insanla bir ömür boyu eyni şəkildə yan-yana  qalırsan. 

İnsanları sevdiklərindən ayırmayın, onsuz da zamanla ölüm ayırır. Ölüm olmasa belə həyat da bu məsafələr ayırır, tale ayırır, insanlar ayırır. Sevdiklərinizə, övladlarınıza lazımsız qadağalar qoymayın, icazə verin hər şeyi qədərində yaşasınlar. 

Demirəm, ağıllarına gələn hər şeyi etməyə icazə verin, pis işlər görməsinə, pis yollara düşməsinə, əlbəttə ki yox, qadağa deyəndə artıq qadağaları nəzərdə tuturam. 

Lazımsız qadağalar qoymayın, buraxın bəzən səhvlər də etsinlər, olsun, çünki insan yaşamadan öyrənmir, icazə verin bəzən yıxılsın, dizləri qanasın, adam yıxıla-yıxıla böyüyər də, əsas odur ki, yıxılanda qaldırmaq üçün həmişə yanında olun. Qorxduqları deyil, hörmət edib, sonsuz güvəndikləri olun övladlarınızın. Əgər önlərində duracaqsızsa bu sadəcə iki səbəbdən ötrü olsun, ya qorumaq, ya da yol açmaq üçün...

Günümüzdə gənclərin, ən çox da qızların qarşısına qoyulan ən lazımsız qadağa da ali təhsildən, özünü inkişafdan məhrum edilməkdir.

Qarşılarına məhrumedici maneələr qoymaqdansa dəstək olun onlara, çətinliklərlə qarşılaşdıqları zaman çiyinlərinə toxunub onlara güc verə biləcək, inam yarada biləcək, sən bacararsan deyən doğma bir əl olun.

İnsan təkbaşına dağ olmur, amma arxasında dağ kimi dayanmış birinin varlığını hiss edərsə dağdan da böyük olur onun inamı.

Təhsil olmasa cəmiyyət necə inkişaf edə bilər ki? Oxumağa həvəsi olan, savadlı, istedadlı qızını ali təhsildən, özünü inkişafdan yayındıran bir valideyn bəlkə bununla cəmiyyəti gələcəyin savadlı bir alimindən, vəkilindən, həkimindən, bəlkə cəmiyyətin bugünkü vəziyyətini yaxşıya doğru dəyişə biləcək bir maarifçidən, yazıçıdan, millət vəkilindən, liderdən məhrum edir.

Fiziki cəhətdən ölüm olmasa belə, insanlar ruhən də ölür, unutmayın. Bəzən yaşayır sandığınız insanlar da içdən ölür. İnsanların ruhunun qatili olmayın. İnsanlar şüşə kimidirlər, onların cavan, qoca , güclü, zəif olmaqlarına, möhkəmliyinə, kimsənin zahirinə aldanmayın. Hər an qırılıb param-parça ola bilərlər. 

Migel de Servantes demişkən:

"Qadın zərif şüşə kimidir. Onun möhkəmliyini yoxlamağa çalışmayın, hər an qırıla bilər."

Bütün insanlar belədir əslində və ən çox da qadınlar. 

Termos necə sınır bilirsiz də hər halda. Bəzən sözlər, davranışlar bərpası olmayacaq fəsadlar törədə bilər. Ən azından çalışın bu şüşə sizin əlinizdə sınmasın. Ən azından xatirələrdə gözəl qalın. 

İnsanların həyatında gözəlliklərə səbəb olun, əgər bunu  bacarmırsızsa ən azı fəsadlar da  törətməyin.  Bacarsanız, bir insana yaşama səbəbi olun, amma əsla insanların dünyadan küsmə səbəbi olmayın... 

"Bəzən həyatın iki dəqiqəlik üzr istəyəcək vaxtı belə insanlara çox gördüyünü anlat. Onlara ölümün saatı olmadığını xatırlat."

(Mirəsgər Muradlı - “Ölümdən sorakı şizofreniya”)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.10.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

34-CÜ DƏRC

Divan prosesinə azacıq yüngülləşmə gəldi. Tamaşaçılar arasında əsl canlanma müşahidə edildi. Günəşin Divan mğvzusu ilə əlaqələndirilməsi barədə yerbəyerdən müxtəlif fikirlər də səsləndirildi, bunlardan birinə hətta çoxluq əl də çaldı. (Bir ağbirçək söyləmişdi ki, Əsas dünyanın günəşindən fərqli olaraq Axirət dünyasının günəşi daha obyektivdir)

Baş Hakim bu məqamda üzünü Divan ekspertlərinə tutdu:

-Xahiş edirəm məhz indi əlinizdə olan daha bir neçə mənbədən iqtibas edərək erməni xadimlərinin dili ilə erməni milliyyətçiliyinin cinayətlərini faş edəsiniz. Çünki bunun üçün Andronik Ozanyanın prosesindən gözəl fürsətin olcağına əmin deyiləm.

Ekspertlər cəmi bir neçə dəqiqə ərzində lazımi kağızları üzə çıxardılar, onlardan biri tribunaya çıxıb Baş Hakimin icazəsiylə yazılanları oxumağa başladı:

-Birinci arayış. Məşhur erməni yazıçısı Marietta Şahinyan 1923-cü ildə çap etdirdiyi “Sovet Ermənistanı” kitabında yazır ki, daşnakların dövründə İrəvan qəzasında yaşayan tatarlar (yəni azərbaycanlılar) İrana qaçmışdılar, onların yerində ermənilər məskunlaşdırılmışdı. Ermənistan Nazirlər Şurasının 28 sentyabr 1921-ci il tarixli dekreti ilə bütün qaçqınların öz yerlərinə qayıtmaları qərara alınsa da, tatarların yalnız bir hissəsi qayıda bilmişdir. İkinci arayış: Erməni yazarı O.Harutyunyan 1956-cı ildə İrəvanda rus dilində çap olunmuş “Vospominaniye” memuarında şahidi olduğu Qəmərli bölgəsində daşnakların törətdikləri vəhşilkilərdən bəhs edir. O, daşnakların “Daha çox türkü öldür, talan et, heç kimə rəhm etmə!” şüarı altında hərəkət etdiklərini yazır. O.Harutyunyan daşnakların erməni kəndlərini gəzərək əhalini silahlandırdıqlarını, dinc müsəlman əhalisini öldürdüklərini və kəndləri yandırdıqlarını yazır. O.Harutyunyan daşnakların silah sarıdan korluq çəkmədiklərini, canişin Voronsov–Daşkovun xüsusi icazəsi və erməni yepiskopları Xoren və Surenin müvəkkilləri tərəfindən təmin olunduqlarını qeyd edir. Üçüncü arayış: Erməni müəllifi X.Hovsepyan 1930-cu ildə İrəvanda çap edilən “Mübarizə və qurtuluşun 10 ili” kitabında yazır: “Daşnaklar bir dəfə menşevik Gürcüstanı ilə, iki dəfə Türkiyə ilə, bir neçə dəfə Azərbaycanla müharibə etdilər. Onlar ölkə daxilində türklərin fiziki məhv edilməsi siyasətini həyata keçirdilər. Ağbabada, Zəngibasarda, Vedibasarda və Şərurda 10 minlərlə türk sakinlərini doğradılar. Bu sakinlərin əmlakları qarət edilərək daşnak komandirlərinin mülkiyyətinə verildi.” Dördüncü arayış: Erməni müəllifi Zaven Korkodyanın 1932-ci ildə İrəvanda ermənicə çap edilən “Sovet Ermənistanının əhalisi. (1831-1931)” kitabında 1916-cı ildə İrəvan quberniyasında 373582 nəfər azərbaycanlı qeydə alındığı halda, 1920-ci ilin noyabrında Ermənistan SSR-də cəmi 12 min nəfər azərbaycanlının qaldığını yazır. Qeyd edir ki, ümumiyyətlə, son 200 ildə indiki Ermənistan ərazisində iki mindən artıq azərbaycanlı yaşayış məntəqələri müxtəlif yollarla siyahıdan silinmiş, tarixi Azərbaycan torpaqlarında monoetnik Ermənistan dövləti yaradılmışdır. Beşinci arayış: Erməni etnoqrafı Stepan Lisitsyan “Dağlıq Qarabağın erməniləri. Etnoqrafik oçerk” əsərində yazır ki, 1920-ci il martın 20-də Ermənistandan göndərilən silahlıların və hərbi sursatın yardımı ilə erməni komitələri üsyan qaldırdılar və gecəyarısı qəflətən Şuşadakı azərbaycanlı əsgərlərə hücuma keçdilər. Silah səslərinə oyanan şuşalılar mühasirədə qalan azərbaycanlı əsgərlərin köməyinə gəldilər. Şəhərdə qırğın və talanlar başladı. Vəhşicəsinə azərbaycanlı əhali qırğına məruz qaldı. Altıncı arayış...

Baş Hakim ekspertin sözünü kəsdi:

-Üzr istəyirəm, cəmi neçə arayışınız var?

Ekspert 78 cavabını vercək Baş Hakim yerindən qalxdı:

-Lütfən gəlin fasilə elan edək, məncə, arayışların hamısına ehtiyac yoxdur. Görünən dağa nə bələdçi. Fasilə edək, sonra da şahid ifadələri, hökm və müttəhimin son sözü ilə bugünkü prosesi yekunlaşdıraq. Fasilə elan olunur.

Uğultu qopdu, insanlar səs-küylə yerlərindən qalxdılar, kofe-breyk guşəsinə doğru yollandılar. Hakimlər də baş-başa verib mehribanlıqla qəhvə içdilər. Aralarındakı yaş fərqi hissediləcək olduğu kimi qəhvə zövqləri də fərqli idi. Yaşlı hakim amerikano xoşlayırdı, orta yaşlı Baş Hakim ekspresso işirdi, gənc hakim isə kapuçino.

Andronik Ozanyan isə ona təklif edilən sudan nəzakətsiz qaydada imtina etdi.

Fasilə yarım saat çəkdi. Arada yenə yağış çisələdi. Zəng səsləri fasilənin bitdiyini işarə edən kimi tamaşaçılar səhnə qarşısındakı oturacaqlarına doğru getdilər.

Divanın Baş Hakimi tamaşaçıların hamılıqla yerlərinə əyləşmələrini, sakitliyə tam riayət olunmasını gözlədikdən sonra mikrofonunu işə salaraq çıxışa başladı:

-Hörmətli Divan üzvləri, hörmətli tamaşaçılar, Divanımızın erməni milli qəhrəmanı Andronik Ozanyanın mühakiməsinə həsr edilən prosesini davam etdiririk. Söz şahidlərə verilir.

Nələr olubmuş, ilahi. Tarixdə necə acımasızlıqlar baş veribmiş. Sıra ilə düzülən insanlar – aralarında terrora rast gələn türk jandarmlarına da, kürəyindən güllə yarası alan türk əsgərlərinə də, ev-eşikləri yandırılmış, mal-qarası aparılmış türk kəndlilərinə də, amansız işgəncələrə məruz qalmış azərbaycanlı qadın və uşaqlara, qocalara da rast gələrdin. Onlar danışan həqiqətlərdən tamaşaçılar arasında ağlayıb sısqayanlar bir yana, hətta hüşunu itirənlər belə vardı.

Siravi insanların şahid ifadələrindən sonra Baş Hakim sözü bir tanınmış şahidə də vermək lüzumu duydu. O, üzünü auditoriyaya tutub söylədi:

-Möhtərəm auditoriya. İndi isə söz həmin günlərin canlı şahidi, dövrünün tanınmış alimi, ədəbiyyatşünası, şairi, astronomu, “1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası” adlı çox qiymətli bir kitabın müəllifi Mir Möhsün Nəvvaba verilir. Bu azərbaycanlı ziyalı Şuşa şəhərində doğulub yaşamış, ermənilərin törətdikləri qətliamı qələmə almışdır. Axirət dünyamızın bu parlaq nümayəndəsini şahid qismində tribunaya dəvət edirəm.

Tamaşaçılar şiş buxara papaq qoymuş Mir Mövsüm Nəvvabı şövqlə qarşıladılar, o tribunaya çıxıb salamlaşdı, dərhal çıxışa başladı:

-Mən yeni -20-ci əsri 67 yaşımda qarşılamışam, düzü o yaşıma kimi çiyin-çiyinə yaşadığımız ermənilərdən bir pislik görməmişəm. 1905-ci ildə rus çarı II Nikolayın və Qafqazın canişini S.S. Vorontsov-Daşkovun himayəsindən istifadə edərək ermənilər silahsız dinc türk əhalisinə qarşı qırğına başlayarkən hamı çaş-baş qaldı. Ermənilər qocalara, uşaqlı analara belə rəhm etmir, onları əzabla öldürürdülər. Bədən üzvlərini kəsir, meyitləri tanınmaz hala salırdılar.  68 yaşlı Əli Paşa bəy Laçın igidlərini silahlandıraraq Zəngəzur və Qarabağdakı azərbaycanlıları müdafiə etməyə başladı, bu ərazilərdə olan erməni silahlı dəstələrinin ləğv edilməsində xüsusi fəaliyyət göstərdi. Ondan başlayım ki, Əli Paşa bəy və onun övladları mənim xalqımın şərəf tarixinə adlarını yazdırmış şəxslərdir. Bir baxın, məndə sənədlər var, bunlar Əli Paşa bəyə və onun qardaşlarına verilmiş bəylik şəhadətnaməsidir. Bu sənədlərin birində yazılır: "Yelizavetpol quberniyasının Şuşa, Zəngəzur və Nuxa qəzaları ilə ali silkə mənsub olmaq hüquqlarını müəyyən etmək üçün yaradılmış Şuşa bəy komissiyasının 21 dekabr 1872-ci il 374 nömrəli protokoluna əsasən Əli Paşa bəy Xan Murad bəy oğlu Sultanovun, onun arvadı Bəyim xanımın, oğlu Sultan bəyin, qızı Aftab xanımın bəy nəslinə mənsub olmaları təsdiq edilir”.

Şuşa bəy komissiyasının yuxarıda adı çəkilən qərarı 16 avqust 1877-ci ildə Qafqaz canişini tərəfindən təsdiq edilib. Əli Paşa bəy Sultanov və onun ailə üzvləri Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasının bəyləri siyahısına daxil edilmiş və onlara 1613 nömrəli şəhadətnamə verilmişdi. Əli Paşa bəyin və onun oğlanlarının qeyrətləri, əsl simaları erməni quldurlarına qarşı mübarizədə üzə çıxdı. 20-ci əsrin əvvəllərində öz qəhrəmanlığı ilə ad çıxaran, erməni yaraqlıları ilə, məxsusi olaraq Andronikin dəstəsiylə mərdliklə vuruşan Sultan bəy Sultanov da Əli Paşa bəyin oğluydu. Zəngəzurun Laçın elində - Kürdhacı kəndində dünyaya göz açmış, Türkiyənin Ərzurum şəhərində vəfat etmiş bu şəxsin sayəsində azərbaycanlılar daha böyük miqyasda itki verməkdən qurtulmuşlar. Sultan bəy Qarabağda Andronikin, Hamazaspin, Dronun quldur daşnak dəstələrinə öldürücü zərbələr endirmişdir. O, xalq arasında xeyirxahlığı, sədaqəti, silahlı dəstələrə bacarıqla rəhbərlik etməsi ilə məşhur idi. Nəql edim, dinləyin. Ermənilər Qarabağın tacı olan Şuşanı ələ keçirmək üçün Şuşaya ətraf erməni kəndlərindən, Gəncə və İrəvandan 10 min silahlı erməni toplayırlar. Onlar bununla kifayətlənməyərək Şuşada olan rus generalı Qoloşşapova 10 min manat pul verərək rus əsgərlərini də ermənilərlə birlikdə türklərə qarşı döyüşməyə razı salırlar. Belə çətin günlərdə Sultan bəy İbrahim bəy Məhəmməd bəy oğlu ilə birlikdə bir neçə yüz atlı ilə şuşalıların köməyinə gəlir. Ermənilər şuşalıların və laçınlıların birgə hücumuna tab gətirə bilmir, rusların top atəşləri də ermənilərə kömək edə bilmir. 1906-cı ilin 12-17 iyulunda Şuşada gedən döyüşlərdə bir çox erməni qulduru öldürülür.

Nəvvab Andronikə işarə eləyərək davam etdi:

-Sonrakı illərdə ermənilər bu mənfur şəxsin başçılığı altında Naxçıvanın, İrəvanın, Zəngəzurun dinc azərbaycanlı əhalisinə divan tutub, yurd-yuvasından didərgin salanda Sultan bəy öz vəsaiti ilə Laçın igidlərini silahlandırdı, yenidən  erməni quldurlarına qarşı mübarizəyə başladı. Ermənilər Zəngəzurda böyük nüfuz və güc sahibi Sultan bəyə hey onlarla ittifaqa girməyi təklif edirdılər. Ermənilər Sultan bəyə indiki Laçın rayonu ərazisinin Ermənistana birləşəcəyi təqdirdə yerli əhaliyə toxunmamağa söz verirdılər. Lakin ağıllı, uzaqgörən və erməni xislətinə bələd olan Sultan bəy ermənilərin təklifini qətiyyətlə rədd edirdı.

Nəvvab azacıq susub birdən yanıqlı-yanıqlı söylədi:

-O dövrdə Andronik və onun quldurlarının bizim Qarabağda, eləcə də Zəngəzurdakı müsəlman əhaliyə necə divan tutmasını, inanın ki, göylərə söyləsək, göylər də ağlayar.

Baş Hakim Mir Mövsüm Nəvvabdan soruşdu:

-Dəyərli insan, bəs o dediyinmiz gözəl xislətli insanın – Sultan bəyin sonrakı aqibəti necə oldu?

Mir Mövsüm Nəvvab duruxub qaldı. Belə olanda Baş ekspert –“Möhtərəm Baş Hakim. Mir Mövsüm Nəvvab 1918-ci ildə haqq dünyasına qovuşub, buna görə də, təbii ki, Sultan bəyin sonrakı aqibətindən bixəbərdir.”- deyə Baş Hakimə fikir bildirdi, dərhal ekspertlər masasından bir ekspert rəyi verildi:

-1919-cu ilin oktyabr-noyabr aylarında Azərbaycanda yeni qurulmuş Xalq Cümhuriyyəti hökuməti Qarabağda və Zəngəzurda asayişi bərpa etmək, yəni ki, o bölgələrdəki erməni talanlarını dayandırmaq üçün general Cavad bəy Şıxlınskinin başçılığı ilə 1-ci piyada diviziyasını Qarabağa göndərib. Bu zaman Sultan bəy öz silahlı dəstələri ilə Cavad bəy Şıxlınskiyə yaxından kömək edib.

1920-ci ilin mart-aprel aylarında Azərbaycan Respublikasının ərazisinin tam olaraq erməni quldurlarından təmizlənməsində Sultan bəyin böyük rolu olub.

Aprelin 8-də ermənilər Abdallar adlı ərazidən Zabux çayına sıxışdırılıb, Hoçaz istiqamətində Cavanşir polku və Sultan bəyin min nəfərlik dəstəsi dayanıbmış. Bu qüvvələrin köməyi ilə 1920-ci ilin 19 aprelinə qədər düşmən Zabux çayının o biri sahilinə qovulub, azərbaycanlılar ermənilərdən can qurtara biliblər. Zabux döyüşünə Sultan bəy şəxsən rəhbərlik edib. Zabux dərəsindəki məğlubiyyətdən sonra Andronik bir daha özünə gələ bilməyib. Onun səfərbər etdiyi 15 mindən çox erməni qulduru Zabux dərəsində Sultan bəy tərəfindən məhv edilib. O dövrdə Laçın ağsaqqallarının xatirələrində göstərilirmiş ki, Sultan bəy Zabux döyüşündə Andronikin 170 qatar yükü silahını, toplarını ələ keçirib, 30 min əsgərini məhv edib, 61 sərkərdəsinin edam etdirib. Bu döyüşdən sonra ermənilərin Andronikə inamı itib. Andronik 1300 nəfər piyadadan, 500 nəfər süvaridən və artilleriyadan ibarət quldur dəstəsini 1919-cu ilin mart ayında Eçmiədzindəki erməni katolikosuna təhvil verərək xaricə qaçıb.

Təbii ki, Andronik “Tarixi təhrif etməyin” deyə çiğiraraq, guya hadisələrin başqa cür cərəyan etdiyini bəyan etmək istədi, ancaq bir neçə, o cümlədən erməni mənbələrində də təsdiqlənən bu faktı Divan daha keçərli elan etdi.

 (Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.10.2023)

Pərvanə Seyidli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu hekayəmi hələ məktəbliykən bir anda böyüyüb gəlin olan, erkən nikahların qurbanına çevrilən qızlara həsr edirəm...

Salam, mənim adım Nərgizdir. 19 yaşım var. Bəlkə də çox gənc qızın arzuladığı bir həyatı yaşamışam. İki uşağım, onların baxıcıları, evimdə mənim ev işlərimə kömək edən xanım olub. İlin müəyyən dövrlərində bəlkə də çox yaşıdımın ömür boyu getmədiyi dünya ölkələrinə səyahət edir, istədiyim cox şeyi alırdım. Sizcə bütün bunlar bir insanı xoşbəxt edər? Mən həqiqətən xoşbəxt olmuşam? Yoxsa, içimdəki mənlə insanların gördüyü mən arasında uçurumlar var?

Tam 4 il bundan qabaq - 15 yaşında sadaladığım bütün bunlar mənim üçün əlçatmaz idi. Arzularım başqa idi. Oxuyub həkim olacaq, insanların köməyinə çatacaqdım. Dərslərimdə, imtahanlarda yüksək nəticə göstərdikcə mənim özümə inamım daha da artırdı. 

Balaca bir qəsəbədə yaşayan biri üçün oxuyub şəhərə, hətta xaricə getmək get-gedə xəyaldan reallığa çevrilirdi. Qazandığım uğurlar məni daha da gücləndirirdi. Ta ki o gün gəlib çatana qədər…

Dostları evə gələndə anamdan başqa bacımla məni bayıra çıxmağa qoymayan atam, həmin günü bizi nədənsə balkona, dostlarının yanına çağırdı. Bacımla mən anama kömək edir, yemək, çay aparıb gətirirdik. Aralarından bir nəfərin baxışı məni çox narahat edirdi. Heç nə deməyib bacımla otağımıza gəldik. Qonaqlar gedəndə birinin atama artıq tez-tez görüşərik, deməsi məni təəcübləndirdi. Düşündüm ki, atamla nə qədər yaxındırlar…

Həmin gecədən sonra atamla anamın tez-tez bizdən gizli söhbət etməsi, atamın anama acıqlanmasının şahidi olurduq.

3-4 gün sonra dərsdən gələndə evimizin önündə hərdən televizorda görüb heyran qaldığım maşınlardan birini gördüm. Evə girəndə tanımadığım xanımlar mənim üzümdən öpür, təbrik edirdilər. Vəziyyət mənə olduqca qaranlıq idi. Anama baxdım, o isə üzümə baxmağa belə utanırdı.

Qadınlar gedəndən sonra anamdan bu olanların səbəbini soruşdum. Anam – “Qızım, hər bir valideynin arzusu odur ki, övladı xoşbəxt olsun. Atanla biz sənin də, bacının da xoşbəxt olmağınızı istəyirik. Oxumağınız sizin üçün yaxşıdır, amma maddi vəziyyətin yaxşı olması sənin üçün hər şeyin əlçatan olması deməkdir.”

Anamın bu dediklərindən heç nə başa düşmürdüm. Bunlar nə demək idi? Anamın sözünü kəsmək istəmirdim. Anam – “Qızm, bu gələn xanımlar atanın o gün gələn dostunun yoldaşı və qohumlarıdır. Atanın dostunun oğlu Həsənin səndən çox xoşu gəlib, evlənmək istəyir. Əgər bu iş alınsa həm atanın işindəki çətinliklər aradan qalxacaq, həm də sən istədiyindən çox şeyə nail olacaqsan.” –dedi.

Xəyallarım və anamın dedikləri arasında nə qədər uçurum var idi. Bir tərəfdə zəhmətlə, əməklə qazanmaq, bir tərəfdə isə asanlıqla, əziyyət çəkmədən sahiblənmək… Həm də atama çox böyük köməklik etmiş olacaqdım. Onun da həyatı asanlaşacaqdı…

Beləliklə ən böyük səhv addımdı, atdıq ailəlikcə… Mən, xəyallarımı və arzularımı yarımcıq qoyaraq, bilmədiyim bir yola çıxdım. Həm də özümdən 10 yaş böyük, tanımadığım biri ilə…   

İlk günlər hər şey çox gözəl idi. “Yaxşı övlad” kimi atama da köməklik edib, həm də özümə həyat qurmuşdum. Necə deyərlər – “yediyim önümdə, yemədiyim arxamda idi.” Səyahətlər, gəzmələr, nə istəsəm almalar, nə desəniz var idi. Qaynatam və qaynanam da mənə hörmətlə yanaşırdılar. Diqqətimi çəkən isə o idi ki, yoldaşımdan hamısı çəkinirdilər. Əvvəllər başa düşməsəm də, sonra mənə aydın oldu…

Evliliyimin üç ayında yoldaşım evə gec gəlir, işini bəhanə edir, mən də inanırdım. Amma çox çəkmədi ki, iç üzünü göstərməyə başladı. O hər gün iş adına evdən pul alır, çıxırdı. Sən demə, kef, əyləncə, qumar “əsas işi” imiş… Bunları öyrənəndə artıq gec idi. Mən qızım Larisanı dünyaya gətirmişdim… Yoldaşım düzələr deyə əvvəllər heç nə demirdim, ya da anamla qaynanamın “düzələr” demələri ilə razılaşırdım. Ancaq bir il sonra oğlum Nihadın şikəst dünyaya gəlməsi məni yatdığım yuxudan oyatdı. Həkim valideynlərin narkotik maddə istifadə etməsi, narkoman və alkoqolik olmasının övladlara belə tesir etdiyini izah etdi.

Artıq nə atamın işinin yaxşılaşması, nə də özüm gözümdə idim. Sanki həyatım bir şam kimi yanıb gedirdi. Oğluma hər baxanda özümü hamıdan çox günahlandırırdım. Əvvəllər “döz” dedikləri artiq mənə “dözülməz” idi. Yoldaşıma hərəkətlərinə görə reaksiya verdiyim zaman ailədə söz-söhbət, dava-dalaş qurtarmırdı. Yoldaşımın məni, uşaqlarımı döyməsi bardağı aşıran son damla oldu…

Geri dönüb həmişə mənə açıq olan o qapıya- ata evimə getdim. Sən demə, o qapı çıxdığım gün mənə həmişəlik bağlanıbmış. Atam –“mən camaata nə deyərəm, gəlinliklə  çıxdığın evə ancaq kəfənlə qayıdarsan”- deyib bizi qəbul etmədi. 

Toyda deyilən sağlıqları indi daha yaxşı dərk edirdim. Sən demə, evdən çıxdığım gəlinlik elə mənim kəfənim imiş. Atam özü biçibmiş mənə….

Yenidən məcburən öz “cəhənnəmimə” geri qayıtdım. Yoldaşımın içkisi, qumarı, narkotik istifadəsi və ən əsası bunlardan qurtulmaq üçün müalicələri qəbul etməməsi ailəni uçuruma aparırdı. Çox çəkmədi ki, borclar ailəmizi iflasa gətirdi və atam da hər şeydən çox sevdiyi işini itirdi…

19 yaşındakı Nərgiz təkcə özünü yox övladlarını da düşünməli idi. Çünki onlar öz  arzuları ilə yox, bizim arzumuzla dünyaya gəlmişdilər… Məni 4 il əvvəl vaheh edən bu villa, maşın artıq yox idi.

Yoldaşım xəstəxanada müalicə alırdı. Artıq işini itirmək qorxusu olmayan “fədakar” atamın yanına gəlmişdik. 

Mən nə olursa olsun, övladlarımı böyütməli idim… 

Kitablarımı görəndə qollarını açaraq gülümsəyən “həkim” Nərgizin xəyalı canlandı gözlərimin önündə. Amma xəyllarımla qucaqlaşmaq artıq o qədər də asan deyildi, hətta mümkün olmayacaqdı… Beləcə mən “həkim” Nərgizi necə öldürdüyümü gördüm. Xəyallarımdan vaz keçməyin ən böyük səhvim idi… 

Təəsüf ki, cəmiyyətimizdə hələ də erkən nikah üzündən yüzlərlə uşaq uşaqlığını yaşamadan böyüyür, kimiləri valideynlərinə dəstək olmaq,  mal-mülk qarşılığında özlərindən bir neçə yaş böyük adamlara gəlin olurlar.

Erkən nikah qurduğuna görə çox insanın xəyalları yarım qalır… Məktəb forması əvəzinə bəyazdan gəlinlik görünüşündə kəfən geyinərək həyatlarına davam edirlər. Cismən yaşasalar da ruhən ölürlər…

Erkən nikahların əksəriyyəti böyük ailə münaqişələri, psixoloji sarsıntılar, hətta erkən boşanma və daha böyük faciələrə yol açır. 

Sağlam, xoşbəxt bir gələcək üçün erkən nikahlara yox deyək!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.10.2023)