Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xalq şairi Vahid Əziz! Lirikanın ən dərinliyini, fikir yükünün ən ağırlığını, poetik gözəlliyin ən təkrarsızını ortaya qoyan bir şairimizdir Vahid Əziz. 

Onun bütün yaradıcılığı gözəldir, bizsə son illər yazdığı şeirlərindən seçmələr edəcəyik. 


... hər yerinnən duran “şairəm” deyir,

İnsanın üzündə həya gərəkdir!

M.Müşfiq

İşıqlar səsləyir yolnan gedəni,

qaranlıq baxmağa Aya saxladır,

qışda İlham pərim dindirmir məni,

qəlbində olanı yaya saxladır.

Pərim də soyuqdan bezardı bəlkə,

mənimki “mövsümü azardı” bəlkə?

Dünyanın yarısı yazardı bəlkə –

yaxşı ki, çoxunu həya saxladır!

Yer üzü o vaxtdan azarlı imiş,

sevinclər biçarə, dərd – varlı imiş!

Amma oğrular da abırlı imiş;

bilirmiş – çəpəri paya saxladır.

Zəkalar yenilməz zəfərlər çalır,

məğrur çiyinlərdə Vətən ucalır,

aqillər puluynan şəhərlər salır,

axmaqlar – şabaşlıq toya saxladır.

Didərgin köçləri düşüb yollara,

batar xəyanətdən pozulan sıra,

nəsillər kimləri yazacaq ora –

“Qızıl dəftərini” saya saxladır.

Pərvanə ömrüdür işıqlarınkı,

indiyə nə var ki, dərd sabahınkı!

Qadın çantasına bənzəyir Bakı –

içində hər cürə boya saxladır...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.12.2023)

Çox vaxt jurnalist müsahibindən söz ala bilmir. Necə edəsən ki, müsahibin danışsın? “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tanınmış tənqidçi Əsəd Cahangirlə “Ustad dərsləri” rubrikasını təqdim edir. Burada Əsəd Cahangirin müxtəlif illərdə götürdüyü ən maraqlı müsahibələr tarixi ardıcıllıqla təqdim olunur. 

Müsahiblərdən rəhmətə gedəni də var, fəaliyyətini davam etdirəni də.

Növbəti müsahib müğənni Gülyaz Məmmədovadır. Ondan müsahibə1998-ci ilin fevralında götürülüb.

ALTI QIZIN BİRİ GÜLYAZ

Müsahibimiz gənc müğənni, Azərbaycan opera və Balet Teatrının solisti Gülyaz Məmmədovadır.

-        Gülyaz xanım, bir əsrlik ənənəsi olan Opera teatrının solisti olmağı çox adlı-sanlı müğənnilər arzu etsə də, bu, hamıya nəsib olmur. Hələ çoxlarının tanımadığı gənc Gülyaz buna necə nail oldu?

-        Mən hələ Asəf Zeynallı adına musiqi məktəbinmdə oxuyanda opera teatrına dəvət olunmuşdum. Polad Bülbüloğlu konsertlərin birində ifamı bəyənmiş və məsləhət görmüşdü ki, məni Leyli roluna dəvət etsinlər. musiqi məktəbində mənə muğamdan dərs deyən Nəriman Əliyev səhnəyə çıxmağı məsləhət görmədi. Dedi ki, hələ tezdir. Odur ki, təyinatımı operaya verəcəklərini əvvəlcədən bilirdim və elə də oldu.

-        “Leyli və Məcnun”dakı ilk çıxışınızı necə xatırlayırsınız?

-        Nəriman müəllim deyirdi ki, başın qarışacaq operaya, muğamın sirlərini tam öyrənə bilməyəcəksən. Ona görə operaya bu tezliklə gəlməyimi istəmirdi. Qəndab Quliyeva, Arif Babayev, Canəli Əkbərov, Baba Mahmudoğlu onu dilə tutub, razı sala bildilər. təyinatımı opera teatrına aldım. Canəli Əkbərov Mənsum İbrahimovu Məcnun, məni isə Leyli roluna hazırladı. Mən onun zəhmətini xüsusi qeyd etmək istəyirəm. premyera 1993-cü ilin iyununda oldu. Bizimlə birlikdə Canəli müəllim də bərk həyəcan keçirirdi. Tamaşa uğurlu oldu. Tamaşadan sonra Polad müəllim dedi: “Mən fəxr edirəm ki, opera üçün yeni Leyli tapmışam”. Sonra Aşıq Qərib”də Sənəmi, “Arşın mal alanda Tellini oynadım.

-        Sizin bacınız Gülyanaq xanım da müğənni kimi məşhurdur. Ailənizdə incəsənət mühiti olubmu?

-        Şəkinin Böyük Dəhnə kəndində doğulmuşam. Atam dülgər idi, anam evdar qadın. Ailədə on uşaq olmuşuq, 6 bacı, 4 qardaş. Qızların hamısının musiqi səsi var. Atam arada toylara gedər, zurna çalardı. Qardaşlarımdan biri Şəki tərəfdə yaxşı qarmonçu hesab olunur. Böyük bacım Rəhimənin xüsusən güclü səsi var. O, Asəf Zeynallı adına Musiqi məktəbini bitirib. Sonra ailə qurdu, sənətdən uzaqlaşmağa məcbur oldu. İndi hər dəfə məni, Gülyanağı görəndə kövrəlir. Deyir ki, sizi səhnədə görəndə elə bilirəm özüm oxuyuram.

-        Gülyanağı nə əcəb Leyli roluna dəvət etmirlər. Məncə, onda Leyliyə lazım olan hər şey var: güclü səs, uca qamət...

-        Gülyanaq yəqin ki, gec-tez Leylini oynayacaq. İndi o, Rəşid Behbudov adına Mahnı Teatrında işləyir. Görünür, opera səhnəsinə çıxmağa hələ o qədər də tələsmir.

-        Təxminən iki il sizi opera səhnəsində görmədik. Bu nə ilə bağlı idi?

-        Ailə qurmağımla. Oğlum Ramazan dünyaya gəldi, səhnədən müvəqqəti uzaqlaşmağa məcbur oldum. Fasilə vermək müğənni üçün pis nəticə verə bilər. Amma xoşbəxtlikdən yenidən səhnəyə qayıdanda elə bir problemim olmadı. Kollektiv də məni çox mehriban qarşıladı.

-        Sənətə qədəm qoyan hər bir gənc hansısa məşhur sənətkara vurulur, onu təqlid edir, sonra səhnəyə çıxır.

-        Mənim ən çox sevdiyim müğənni Rübabə Muradova olub. Mənə elə gəlir ki, Rübabə xanım oxuyanda necə oxumaq haqqında fikirləşməyib, sadəcə ürəyindən gələn hissləri ifadə edib. Fatma Mehrəliyevanın da sənətini çox sevirəm.

-        Fonoqramdan istifadə edirsinizmi?

-        Əvvəllər fonoqrama qarşı çıxanlar çox olurdu. Amma elə vəziyyət olur ki, onsuz keçinmək olmur. Buna baxmayaraq, mənim fonoqramdan xoşum gəlmir. Fonoqramla oxuyanda elə bilirəm ki, dinləyici məni qınayır.

-        Səhnəmizdə neçə-neçə Leyli olub, bu gün də sizinlə bərabər Opera səhnəsində Leylini oynayan müğənnilər var. Başqa Leyli ifaçılarından öz fərqinizi nədə görürsünüz?

-        Bir onu bilirəm ki, heç kimi yamsılamıram. Yaxşıyam-pisəm, hər nəyəm, özüməm. Məncə sənətkar müəyyən yaşa qədər kimisə özünə kumir seçə bilər. Əgər kimsə müəyyən yaşdan sonra da başqasının təsiri altındadırsa, mən onun istedadına şübhə edirəm. Mən Rübabə Muradovanın Leylisini çox sevirəm, amma heç vaxt onu təqlid etmirəm.

-        Müxtəlif Məcnunlarınız olub, bir Leyli kimi onlardan kimi daha çox sevirsiniz?

-        Zahid Quliyev, Səfa Qəhrəmanov və Mənsum İbrahimovla “Leyli və Məcnun” tamaşasında tərəf müqabili olmuşam. Hər üç sənətkara böyük hörmətim var. Amma Mənsumla səhnəyə çıxanda özümü daha yaxşı hiss edirəm. mənə elə gəlir ki, Allah Mənsumu Məcnun rolu üçün yaradıb.

-        Ən  çox hansı bəstəkarların mahnılarını oxuyursunuz?

-        Şəfiqə Axundova və Ramiz Mirişlinin. Çünki onların mahnıları milli ladlar və melodiyalar üstündə köklənir. Bu, Şərq deyil, amma Qərb də deyil, sırf Azərbaycandır. Şəfiqə Axundova ilə yaradıcılıq ünsiyyətimizin qurulmasında hər ikimizin də şəkili olmasının rolu olub. Çox mehriban, qayğıkeşş, ideal dərəcədə xeyirxah insandır. Allah can sağlığı versin. Mənə həmişə ana, böyük bacı qayğısı göstərir. Ondan yerdən-göyə qədər razıyam. Ramiz müəllimin ciddiyyəti, səmimiyyəti, sadəliyi və təbiiliyi təkrarsızdı. Nə yaxşı ki, Allah məni belə böyük sənətkarlara rast gətirib, onların məktəbindən keçmişən.

-        Muğamlardan hansını daha çox sevirsiniz?

-        “Hümayun” mənim ən sevimli muğamımdır.

-        Deyəsən, axı, “Hümayun” çox az oxunan muğamdır..

.

-        Bu, onun çətinliyindən irəli gəlir. Elə ona görə də mənə əzizdir. Amma, bu, yeganə səbəb deyil. Bu muğamda hardansa naməlum, əlçatmaz bir məkandan, ilahi başlanğıcdan süzülüb gələn bir enerji, bir kədər var.

-        Sənətdə kədərimi çox sevirsiniz?

-        Sənət qəmlə yoğrulub, amma insanın qəlbindəki kədəri əritmək məqsədi daşıyır. Müğnninin səsindəki kədər dinləyicinin qəlbində sevincə çevrilir.

-        Hazırda nə üzərində işləyirsiniz?

-        Baba Mahmudoğlu ilə birlikdə Şəfiqə Axundovanın “Gəlin qaya”sı operasını hazırlayırıq. Burada baş rolu – Gülbaharı oynayacam.

-        Özünüzdəki hansı cəhətləri bəyənir, hansıları bəyənmirsiniz?

-        Bəyəndiyim cəhətim düzgünlüyümdür, yalanı sevmirəm. Bəyənmədiyim cəhətim ifrat sadəlövhlüyümdür. Heç kəsin xətrinə dəymək istəmirəm. ümumən, insanda incəliyi, zərifliyi, nəzakəti çox sevirəm.

-        Deyilənlərə görə, hər toy dəvətini qəbul etmirsiniz...

-        Qohum toylarını çox yola vermişəm. Düşəndə, toydan imtina etmirəm. toya getməyə də əskik bir iş kimi baxmıram. Yaşamaq, dolanmaq lazımdır. Aldığımız cüzi maaşla bu mümkün deyil. Camaat qarşısına çıxan adamın xərcləri çox olur. Bir paltarı iki dəfə geyinən müğənniyə tamaşaçı birtəhər baxır. Amma opera müğənnisi üçün toya getmək bir az problem yaradır. Toy müğənnini mikrafona alışdırır. Opera tetrında isə mikrafonsuz oxuyursan. Odur ki, tamaşama iyirmi-otuz gün qalmış toylara getmirəm.

-        Tәsәvvür edin ki, seһrli xalçaya minib başqa planetә gedirsiniz. Sizә özünüzlə yalnız bir şey götürmәyә icazә verirlәr. Nәyi seçәrdiniz?

-        Bu, çətin sual oldu (xeyli düşündükdən sonra) səsim onsuz da mənimlə gedəcək, oğlumu götürərdim.

-        Arzu edirəm ki, Ramazan sizin sevginizə layiq övlad kimi böyüsün.

-        Sağ olun.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.12.2023)

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dünyaşöhrətli investor, filantrop Uorren Baffet həm də uğur nəzəriyyəsinin banisidir. Onun 13 bənddən ibarət “Uğur qazanmaq qaydası” təlimi də var. Bu gün sizlərə növbəti bəndi təqdim edəcəyik.

 Əminik ki, sizlərə bu dahi şəxs çox faydalı olacaq.

Qayda 5

Çalışın, öz gəlirlərinizi təkrar investisiyaya qoyasınız

«Öz ilk biznesinizlə qazandığınız pulu çalışın xərcləməyəsiniz, işin inkişafına qoyasınız. Haçansa mən dostumla bərbərxanada oyun avtomatı quraşdırıb bir qədər pul qazanmışdım. Amma bu pulu digər yeniyetmələr kimi xərcləmədik, dövriyyəyə buraxdıq. Nəticədə, 26 yaşda artıq mənim 1,4 milyon dollarım var idi».

Əvvəlki günlərdə isə bunları təqdim etmişdik:

Qayda 1

Unutmayın – həmişə  özünə investisiya qoymaq lazımdır!

«Hər gün öz xarakterinzin zəif cəhətləri üzərində çalışın, onları daha yaxşı edin, öz qabiliyyət və bacarıqlarınızı inkişaf etdirin. Özünə investisiya qoymaq həmişə universitetlərə təhsil haqqı ödəmək anlamında deyil. Mənim iki diplomum var, amma mən onları çərçivəyə salıb divardan asmıram. Mən hətta bilmirəm ki, onları hara qoymuşam».

Qayda 2

«Yox!» deməyi öyrənin

«Siz «yox» deməyi öyrənməsəniz, heç vaxt öz zamanınızı tam olaraq idarə edə, ona nəzarət edə bilməyəcəksiniz».

Qayda 3

 Heç vaxt başqalarına qulaq asmayın

«Çalışın, başqalarının düşüncəsinə əsaslanan qərar qəbul etməyəsiniz. Karyeramın əvvəlində mənə yalnız uğursuzluq vəd edirdilər. Hətta mən investorlardan 100 min dollar toplamağı bacaranda da həmin şəxslərin  fikirləri dəyişməmişdi. Təsəvvür edin, 10 ildən sonra bu pullar mənə 100 milyon dollar gətirəndə onların sifətlərinin ifadələri nə cür oldu.

Özünüzə yalnız öz daxili şkalanız ilə qiymət verin!»

Qayda 4

Cəld və məhsuldar hərəkət edin

«Qərarı çox uzadıb çox düşünməyin. Həmişə çalışın, hər şeyin məğzini cəld, zamanında anlayasınız. Sonradan başa düşəcəksiniz ki, bu, pul qazanmağın yeganə vasitəsidir».

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.12.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün də tanınmış ədəbiyyatşünas Məti Osmanoğlunun Gənc yazarlar üçün nəzəriyyə dərsinin zamanıdır. Bu dəfə ədibin tərcüməsində Ferdinand Bryunetyerin “Ədəbiyyat tarixində janrların təkamülü” məqaləsini təqdim edirik.

“Janrların təkamülü sualının içindən, səhv etmirəmsə, beş başqa sual çıxır:

1. Janrların mövcud olub-olmaması haqqında sual: yəni janrlar sadəcə olaraq boş bir söz, tənqidçilərin özlərinə istiqamət götürməyi və bununla da çoxlu sayda əsərlər yığınından baş açmağı asanlaşdırmaq (əks halda onlar sonsuz müxtəlifliyinin içindən çıxa bilməzlər) üçün uydurduqları ixtiyari kateqoriyadır, yoxsa, bunun əksinə, doğrudan da, təbiətdə və tarixdə janrlar mövcuddur? Janrlar təbiətdən və tarixdənmi qaynaqlanır? Nəhayət, bunlar təkcə tənqidçilərin ehtiyaclarına görə deyil, hətta yazıçıların və sənətçilərin şıltaqlığından da asılı olmayaraq öz həyatlarını yaşayırlar? Birinci sual budur. 

2. Janrların diferensiallaşdırılması haqqında sual. Tutaq ki, janrlar mövcuddur; bunun necə təkzib oluna biləcəyini başa düşmürəm, bəri başdan deyirəm. Çünki ən ifrat hallarda mahnı ilə oda qarışdırıla bilər, ancaq odanın, belə deyək ki, xarakterlər komediyası olmadığı aydındır: elə bunun kimi peyzaj rəsmi də heykəl deyil. Beləliklə, janrların mövcud olduğunu fərz etdikdə sual yaranır ki, onlar ilkin sinkretizmdən necə azad olurlar? Onlar arasında əvvəlcə onları bir-birindən ayıran, sonra onların xassələrini müəyyən edən və nəhayət, fərdiləşdirən fərqləndirmə necə baş verir? İkinci sual bundan ibarətdir və siz artıq görürsünüz ki, bu, mahiyyətcə təbiətşünaslıq elmində ayrı-ayrı fərdlərin varlığın dərinliklərindən və ya ümumi və yekcins bir substansiyadan özünəməxsus formaları ilə necə ayrıldığı və beləliklə,  müxtəlif növlərin və cinslərin sələfinə necə çevrildikləri barədə suala oxşayır.

3. Janrların sabitliyi haqqında sual. Təbiətdə ayrı-ayrı növlər əlverişli şəraitdə sabit olmaqdan  və dayanıqlı əlamətlər daşımaqdan məhrum olmadığı kimi, janrlar da, ən azından, müvəqqəti şəkildə sabitləşə bilər. Diqqət yetirin, bu bəzən onların bir-birindən toxunulmaz sərhədlər və ya keçilməz divarlarla ayrıldığını ağlımıza gətirə bilər. Ona görə də üçüncü sual janrların sabitliyi və ya daimi olması şərtləri ilə bağlıdır ki, bu da onların təkcə nəzəri deyil, həm də tarixi varlıq, yəni bir tarixdən digərinə keçən varlıq olmasını, fərdi varlıq olmasını, sizin və ya mənim başlanğıcı, ortası və sonu olan həyatımızla müqayisə edilə bilən bir varlıq olmasını təmin edir.

4. Növləri dəyişdirən amillər haqqında sual. Janrın tarixi varlığı əbədi deyil, buna görə də onu insan həyatı ilə müqayisə etmək olar. Təbiətdə olduğu kimi, janrın təkamülündə də dəyişkən xüsusiyyətlərin cəminin sabit xüsusiyyətlərin cəmindən çox olduğu bir məqam gəlir və onların ümumi tərkibi, belə demək mümkünsə, dağılır. Hansı amillərin təsiri altında? Başqa sözlə, janrı dəyişdirən nədir? Bu, dördüncü sualdır, yəqin ki, ən mürəkkəb və ən dolaşıq sualdır ki, onun üzərində xüsusi olaraq uzun müddət dayanmaq lazım gələcək; digər tərəfdənsə, bu sualda qoyulan məsələnin həlli bizi məşğul edən problemə ən böyük aydınlığı gətirəcək.

5. Janrların transformasiyası haqqında sual. Burada biz bu hadisənin ümumi qanunauyğunluqlarının olub-olmadığını və ya əksinə, əzəldən bəri hesab edildiyi kimi, hər bir janrın öz təkamül qanunlarının və janrların təkamülündə ümumi qanunauyğunluğun olub-olmadığını araşdırırıq. Burada misallara müraciət etməli olacağıq; mən çoxlu misallardan üçünü seçmişəm ki, izah ediləcək mövzuya uyğun olaraq onlarda layiq olduqları bütün dolğunluğu təqdim etməyə çalışım. Birinci nümunə keçmişdə məşhur, indi isə sözün həqiqi mənasında ölmüş olan diqqətəlayiq bir janrın, fransız faciəsinin tarixidir; üstəlik də, bu, haqqında hər şeyi bildiyimiz tarixi bir dövrdə dünyaya gəlməklə bir janrın necə doğulduğunu, yüksəldiyini, çiçəkləndiyini, tənəzzül etdiyini və nəhayət, öldüyünü göstərən əla, hətta demək olar ki, misilsiz bir nümunə ola bilər! İkinci misalda bir janrın digərinə necə keçdiyini görəcəyik; bu məqsədlə mən sizə ədəbiyyatımızın tarixində hansı daxili və xarici amillərin təsiri altında XVII əsrdə kafedral natiqlik sənəti kimi tanınan sənətin bu gün Lamartin, Hüqo, Vini və Müssenin lirik poeziyasına necə çevrildiyini göstərməyə çalışacağam. Nəhayət, sonuncu misal kimi fransız romanının tarixini təklif edərdim; və səhv etmirəmsə, burada müəyyən bir dövrün gəlişi ilə bir neçə başqa janrın qəlpələrindən yeni bir janrın necə formalaşdığını; onu müəyyənləşdirməyin daxili mahiyyəti adlandıracağım şeyə necə könüllü şəkildə tabe olduğunu; və bir çox sınaqlardan və yoxlamalardan sonra öz predmetini dərk edərək eyni zamanda öz vasitələri ilə tamlığa və kamilliyə necə nail olduğunu görərsiniz.

1. Janrların mövcud olub-olmadığı ilə bağlı birinci suala gəlincə, janrların olub-olmadığına qərar verərkən onların mütləq mövcud olduğunu sübut edəcəyik, çünki bu, aşağıdakılara uyğundur:

1) Hər bir sənətdəki vasitələr onun özünə aiddir. Məsələn, mərmər heykəltəraşlığının qanunları ilə tunc heykəltəraşlığının qanunları eyni ola bilməz.

2) Bu həm də hər bir sənətin predmetinin özünəməxsusluğuna uyğun gəlir, tarixə dair elmi əsər ilə romandan eyni həzzi almaq istəyində olmadığımız zaman bu, bəlkə də, diqqətə çarpmır, lakin teatra kilsə xütbəsindən fərqli gözləntilərlə getdiyimiz zaman çox aydın görünür.

3) Nəhayət, bu, intellektual tiplərin xüsusiyyətlərinə cavab verir; çünki deyə bilərik ki, intellektual tiplərin hər biri öz ehtiyaclarının və ideallarının sənətdəki ifadəsini  seçmişdir və həmişə seçir -  kimisi rəsmlərdə, kimisi musiqidə, kimisi şeirdə; hətta şeirdə də hər kəsin bir-birindən son dərəcə fərqli zövqü ola bilər. Horatsini Vergilidən üstün tutan xiridarlar və bilicilər həmişə olacaq, bu gün isə Beranjerin “Nəğmələr”ini Lamartinin “Düşüncələr”indən və ya Hüqonun “Odalar”ından üstün tutmağa hazır olanlar var.

2. İkinci suala, janrların necə differensiallaşdırılması sualına cavab verərkən biz təkamül nəzəriyyəsindən öz arqumentlərimizi və problemin tərkib hissələrinə ayrılmasını götürəcəyik. Şübhəsiz ki, ədəbiyyatın və incəsənətin tarixində janrların fərqləndirilməsi təbiətdə növlərin fərqləndirilməsi kimi baş verir, bu proses “dəyişkənlik” adlanan prinsipə uyğun olaraq birdən çoxa, sadədən mürəkkəbə, təkcinslidən heterojenə keçid yolu ilə irəliləyir. İndi bunun üzərində israr etməyə ehtiyac yoxdur, çünki faktlarla dəstəklənməyən bir tərif bizə sırf mücərrədlik kimi görünəcək.

3. Mən bu barədə danışanda janrların sabitliyini  və ya daimiliyini nəzərdə tuturam. Bununla belə, indi sizə onu göstərəcəyəm ki, bu bir sualın içində ən azı üç əlavə sual var. Janrın cavan olduğunu hansı etibarlı əlamətə görə müəyyən etmək olar? Bəs tənəzzülünü, qocalıb əldən düşməsini və qaçılmaz ölümünü? Bəs daha da mühümü, janrın çiçəklənməsi və ya yetkinliyi haqqında hansı əlamətə görə mühakimə yürütmək olar? Bu, bildiyiniz kimi, mübahisənin ən gərgin nöqtəsidir. Və Labruyerin dediyi kimi: “Təbiətdə mükəmməlliyin və ya yetkinliyin yalnız bircə anı olur”. Buna oxşar olaraq, bəlkə, sənətdə də çiçəklənmənin yalnız tək bircə və bölünməz anı var? Gördüyünüz kimi, bu nə az, nə də çox, klassisizm problemindən başqa bir şey deyil: başqa hər yerdə – rəssamlıqda, heykəltəraşlıqda olduğu kimi, ədəbiyyatda da onun bütün mürəkkəbliyini, çətinliyini, genişliyini hiss edirsən və ya gələcəkdə hiss edəcəksən.

4. Dördüncü sual, yəqin ki, daha genişdir və orada ilişib qalmamaq üçün dəyişdirici amilləri bir-birindən ayırmaqdan başlamaq lazımdır. Dəyişdirici amil dedikdə mən janrlara təsir edən, bəzən onların sabitləşməsinə töhfə verən, bəzən də əksinə, onları zəiflədən az öyrənilmiş təsirləri başa düşürəm.

A. Hər şeydən əvvəl bu, irsiyyət və ya irqdir; məhz irsiyyət və ya irq epos kimi bir janrın, həmişə, məsələn, Hindistana xas olmasını, orada təbii şəkildə yenidən doğulmağa hazır olmasını təmin edir, bizdə isə bu janr az və ya çox dərəcədə ədəbi səciyyə daşıdığına görə süni olub.

B. Nəyə görə sami xalqlarda və çinlilərdə epos yoxdur? Nəyə görə dram sənəti almanlara xas deyil? Əgər irq bunu bizə izah etməsə, bəlkə, mühitin təsiri kömək edər. Mühit dedikdə isə: 1. Coğrafi və ya iqlim şəraitini, bunun xüsusiyyətlərini və təsirlərini müəyyən etməyə çalışacağıq. 2. İctimai quruluş tərəfindən müəyyən edilən sosial şərtlər. İctimai quruluş, sivilizasiya yolu ilə nə qədər irəliləməsindən asılı olaraq ya teokratik, ya aristokratik, ya da demokratik xarakter alır. 3. İctimai quruluşa daxildən və xaricdən təsir edən, lakin özü ondan asılı olmayan tarixi şərait. Məsələn, XIV Lüdovikin yarım əsr ərzində müharibə aparmasına zərurət yox idi və əgər onun səltənəti dövründəki müharibələr, şübhə doğurmur ki, ictimai quruluşa təsir göstəribsə, tarixi və sosial şəraitin fərqi buradadır.

C. Nəhayət, fərdiliyin əhəmiyyətini və gücünü sizə sübut etməyə çalışacağam. Qiymət verilməsi çətin olan daha bir təsir də fərdilik və ya orijinallıqdır. Başqa sözlə desək, orijinallıq şəxsiyyəti öz qismində bənzərsiz edən, ədəbiyyat və incəsənət tarixinə onun özündən əvvəl olmayan, onsuz mövcud olmayan və ondan sonra da yaşayacaq bir şey qatmağa imkan verən fəzilətlərin və çatışmazlıqların məcmusudur.

Düşünürəm ki, bu barədə sizə inandırıcı nümunələr göstərə bilərəm. Karlaylın mübaliğəsinə dalmadan görəcəksiniz ki, hadisələrin bütün axarını dəyişmək üçün bəzən tək bir insanın peyda olması da kifayət edir; onu da görəcəksiniz ki, təkamül doktrinasına janrların bu dəyişmə amili çərçivəsində dəyişdiyi üzərində israr etməkdən uyğun bir şey yoxdur, çünki, əslində, “növlərin mənşəyi”nə əsasən, hər yeni çeşidin təməli idiosinkraziyaya dayanır.

5. Bu paraleli davam etdirərək “Növlərin transformasiyası” başlığı altında təbiət elmlərinin var olmaq mübarizəsi, ən güclünün sağ qalması və ümumiyyətlə, təbii seçim adlandırılan bir şeyin ədəbiyyat və incəsənət tarixində də olub-olmadığını təhlil edəcəyik. İndi isə bu sualı verək: əgər müəyyən növlərin hər hansı məkan və zaman daxilində meydana çıxması bəzi digər növlərin yox olmasına səbəb olursa; əgər var olmaq mübarizəsinin şiddətinin bir-birinə yaxın növlər arasında olduğu kimi heç bir yerdə güclü olmadığı doğrudursa, ədəbiyyat və incəsənət tarixində də eyni şeyin olduğunu sübut edən çoxlu nümunələrə rast gəlməyəcəyikmi? Amma biz bu suala yalnız  nəzəriyyələrimizin həqiqətə uyğunluğunu və etibarlılığını konkret misallarla sübut etməyə nail ola biləcəyimiz halda cavab verə bilərik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.12.2023)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

26 dekabr

Hədiyyələr günü

Böyük Britaniyada, onunla bağlı olan Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Samoa və Kiribatidə yaranmış bu sürprizlər bayramı sonradan digər ölkələrdə də yayılıb. Bir təsəvvür edin, hamı hamıya hədiyyə edir, varlı kasıba, gözəl çirkinə, xoşbəxt bədbəxtə, yaxşı pisə... Adətən hədiyyələri doğmalardan, tanışlardan alırıq, burda isə heç tanımadıqlarımız bizi təbrik edir. Günün sonunda o qədər hədiyyə yığırsan ki, lap məsti-xumar olursan.

Nıtik günü

Çox qəmli olanların dəstək günü. Nə gözəl bir gündür. Qərb ölkələrində hətta xüsusi fondlar var, bu gün xəstəxanada yatan xəstələri, qocalar evlərindəki kimsəsizləri, evsiz-eşiksiz bomjları, uşaq evlərindəki yetim uşaqları, əzizləri yaxında vəfat etmişləri, həbsxanaya düşmüşləri və digər mənəvi köməyə ehtiyacı olanları yoluxur, onlara ürək-dirək verirlər. Biz azərbaycanlıların indi bu cür dəstəyə çox ehtiyacımız var, biz bu siyahıya kommunal borcları ödəməkdə çətinlik tapıb, bahalanmanı qarşılaya bilməyib, bank kreditlərinin boyunduruğuna düşüb depressiya keçirənləri də əlavə edərdik, onlara dəstək duranlar da tapılıb “Nıtik gününüz mübarək!” deyərdilər.

Ən dəhşətli zəlzələ, kazinoların başlanğıcı və Mao

Fransanın Yves Rocher brendi kimə tanış deyil ki? Bu fransız ətri bihuşediciliyi ilə seçilir. 2009-cu ilin bu günündə Yves Rocher korporasiyasının yaradıcısı İv Roşe vəfat edib. 2004-cü ilin bu günündə müasir tarixin ən ölümgətirici zəlzələsi olub, Hind okeanında baş verən 9,3 maqnitudalı zəlzələnin yaratdığı sunami İndoneziyanın, Şri-Lankanın, Hindistanın, Tailandın sahil ərazilərinə basqı edib, hündürlüyü 15 metrə çatan dalqalar 300 min insanı həyatdan alıblar. 1991-ci ilin bu günündə SSRİ Ali Sovetinin Respublikalar Soveti özünün son iclasını keçirərək SSRİ-nin ləğvini bildirən deklarasiyanı qəbul edib. 1963-cü ildə ABŞ-ın Capitol Rekords firması ilk dəfə The Beatles qrupunun valını buraxıb, ABŞ-da yerli musiqiçilərin hegemonluğu dövrü bununla da bitib, amerikalılar bu britaniyalı musiqiçilərə heyran olublar.

Qumar həvəskarları, yaxın oturun, sözüm sizədir. 1946-ci ildə Las-Veqasda “Flaminqo” otelinin açılışı olub, qanqster Baqsi Siqelə məxsus olan bu otel ilk kazinosu ilə tarixə düşüb, beləcə Las-Veqas dünyanın oyun biznesinin mərkəzinə çevrilib. İçinizdə yapon avtomobili sürənlər az deyil, deyilmi? 1931-ci ildə Datsun yük avtomobillərinin istehsalı ilə Toyota avtomobil konserni fəaliyyətə başlayıb.

Əziz alimlər, 1898-ci ildə Pyer və Mariya Küri radioaktiv element olan radiyi kəşf etdiblər.

1893-cü ildə bəşər tarixinin ən qatı diktatorlarından biri – Çin kommunist partiyasının rəhbəri Mao Tse Dun dünyaya gəlib. Ən nəhayət, 1825-ci ildə Peterburqda, Senat meydanında Dekabristlər üsyanı baş verib.

Paraşütün sevdası

1783-cü ilin 26 dekabrında fransız Sebastyan Lenorman bükmələnmiş qayışlı brezentlə təyyarəyə qalxıb müəyyən yüksəklikdən yerə atıldı, həmin o brezent havada açılaraq Lenormanı sağ-salamat yerə gətirdi. Bu, “paraşüt” adını almış nəsnənin ilk sınağı idi, beləcə Lenorman yeni bir kəşfə imza atdı.

Paraşüt təhlükəsiz uçuşlar üçün xüsusən vacibdir, təyyarəyə minənlər nasazlıq olanda paraşütlə özlərini xilas edəcəkləri inamı ilə sığortalanırlar. Kaş ki, bizləri həyatdakı bədbəxtçiliklərdən xilas edəcək paraşütlər də olardı, ən ağır, ən sıxıntılı günlərimizdə onlardan yapışıb özümüzü ataydıq xoşbəxtliklərin qoynuna.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.12.2023)