Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

SUAL:

Bir qadın gedir – 

bətnində körpəsi,

kürəyində ayağını itirmiş əri.

O qədər sınıxıb ki,

bir sümükdür, bir dəri.

Bəlkə, qiyamətdir?

Yox, bu, qadın işi deyil!

İlahi bir komediya,

bəşəri faciədir,

şeytani bir sənətdir! (Ramil Əhməd)

Dəyərli Ramil bəy, güclü qadın obrazını necə təsəvvir edirsiniz, iradəsindən dönməyib məğrur şahı tədricən dəyişən Şirin kimi, vətənpərvər  Janna Dark kimi,  Kiri qan tuluğu ilə "mükafatlandıran"  cəsarətli Tomris kimi, "Uncle  Tom's Cabin" adlı kitabı ilə köləliyə qarşı mübarizəni cəmiyyətdə yayan güclü xanım Harriet Beecher Stowe kimi, yoxsa bütün mükəmməlliklərdən pay alan xanım kimi?

 CAVAB:

R.Əhməd: Mükəmməllik illuziyadır. Güc nisbidir. Müharibə haqqında olan bu şeirdə, qadın güclü olmaq istəmir, güclü olmaqdan başqa çarəsi qalmır sadəcə. İkisi arasında fərq çoxdur. 

Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.03.2024)

Bahəddin Həzi yazır

Seyran Səxavətin hansı əsərlərini oxumusunuz, bilmirəm. Hansını onun şah əsəri hesab edirsiniz, bunu da bilmirəm. Ancaq mənə görə Seyran Səxavət özü Allahın sözbəsöz diqtə etdiyi və millətimizin də qələmə aldığı şah əsərdir. 

Qarabağ torpağında yazılmağa başlamış, sonrakı fəsilləri Bakıda, Azərbaycanın hər yerində yazılmış bir möhtəşəm ədəbi şedevrdir Seyran Səxavət. Yeni fəsilləri hələ də yazılmaqda davam edir...

Elə yazıçılar, elə qələm adamları var, sözün namusuna toxunur. Sözün ismətini ləkələməkdən sanki həzz alır. Sözü öz şəxsi, "bədii" şəhvətinin qurbanına çevirir. Sözlə lakey kimi davranır. 

Seyran Səxavət isə, əksinə, Sözün namusunu qoruyur. Sözü yerdən qaldırıb öpüb gözünün üstünə qoyur. Ramiz Rövşən demişkən, Sözün tozunu alır. Silib, təmizləyir, hisdən-pasdan arındırıb, ürəyinin üstündə, dilinin ucunda saxlayır. Yeri düşəndə o Sözü layiq olduğu o təmiz, ağ vərəqlərə bükür, üstünə Ədəbiyyat "markası" yapışdırıb, Əbədiyyətə pay göndərir. 

Yaxından tanıyanlar, dərindən bələd olanlar yaxşı bilir: Seyran Səxavət həmişə sözünün ağasıdır. Amma Sözün ağası deyil. 

Bəziləri kimi Sözə nökər kimi baxmır, qul kimi rəftar etmir. Sözlə dostluq edir, sirdaşlıq edir. Yeri gələndə ata qayğısı göstərir, yeri gələndə qardaş sevgisi. Sözə sevgili kimi baxır; Sözə vurulur, sevir-sevilir, "sevişir". Bu "ədəbi izdivac"dan sağlam və güclü, ağıllı və əxlaqlı "balalar" - romanlar, povestlər, hekayələr, pyeslər, şeirlər doğulur. Nur topu kimi oğlan-Söz. Su sonası kimi qız-Söz. 

Seyran Səxavət özlüyündə ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin şah əsəridir. Seyran Səxavət dil təfəkkürümüzün başına gələn ən qeyrətli hadisədir. Seyran Səxavət ana dilimizin düzgün işləyən "təmizlik qurğusudur", millətinin dərdlərinin süzgəcidir. 

Mən necəsə bir dəfə ustad sənətkar, kinorejissor Ramiz Həsənoğluna bir "poetik" cızmaqara həsr etmişdim. Orda belə bir bənd vardı: 

"Allahın yarım qoyduğu

Filmin ardını çəkirəm. 

Dünya çoxdan dəli olub,

Mən də dərdini çəkirəm".

Seyran Səxavət də, bax, çoxdan dəli olmuş bu dünyanın dərdini çəkən azsaylı "yaradıcı dəliqanlıların" ən ağıllısıdır. Dəli-dolu və  ağıllı...

Seyran Səxavəti çoxdan görmüşdüm. Doxsanıncı illərin axırında, ikimininci illərin əvvəlində. Əvvəl də, sonra da.

Gözlərində bulanıqlıq var idi. Üzündə tutqun hava əsirdi. Səsi indikindən qısıq səslənirdi. Sözləri yarımçıq, fikirləri alaçiy çıxırdı. Gülüşləri "günahkar"gəlirdi. Seyran Səxavətin üzündəki adam adamların üzünə baxırdı, içindəki insan insanlardan qaçırdı sanki. Çox fərqli idi o Seyran Səxavət bu Seyran Səxavətdən. Dünən, tutaq, Bakıda "Şuşa" restoranında oturub dostları ilə yeyib-içib, dərdləşən, Şuşasızlıqdan kədərlənən Seyran Səxavətlə bu gün Şuşadan -Cıdır düzündən bütünləşmiş ölkəsinə baxıb qürurdan qəhərlənən Seyran Səxavət arasında Yerlə Göy qədər fərq var. 

Bu gün baxıram, üzündəki duman da dağılıb gedib, gözündəki buludlar da sovrulub, çəkilib. Daha sözləri də bütövləşib. Gözlərinə işıq gəlib.  Səsi də əvvəlkindən gur çıxır. 

Kim azad olunmuş Qarabağı görmək istəyirsə, Seyran Səxavətdən yaxşı "bələdçi büroşürü" tapa bilməz. Seyran Səxavət ayaqüstə gəzən Ərgünəş silsiləsidir, Kirs zirvəsidir. Danışan Cıdır düzüdür. Yeriyən Laçındır. Canlı Qarabulaqdır, Şuşadır, Xankəndidir. Boyu uzunu Kəlbəcər dağlarıdır. Nəfəs alan, yaşayan Qarabağdır. 

Qarabağın yenidən doğuşu ilə sanki dünyaya Seyran Səxavət də yenidən gəlib. Bu, əsl Seyran Səxavətdir. Bu Seyran Səxavəti gözləyirdim. Əsgərimiz azad etdiyi Qarabağdan  mənə, bizə Seyran Səxavəti yenidən bayram hədiyyəsi olaraq göndərib. Göndərib və ona deyib: "Yağlıvənd balası, o müqəddəs Sözün xətrinə səni yetmiş səkkiz yaş cavanlaşdırmışam, get, bir ömür təzədən yaşa...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.03.2024)

Kubra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan niyə axı keçmişini düşünür?

Düşünürəm ki, bu suala birmənalı cavab vermək çətindir. Həyat üç gündür deyən şair məncə dünəni, bu günü, sabahı nəzərdə tutub. Dünən keçmiş, sabah möcüzədir. Bəs bu gün nədir? Dünənki möcüzə, yoxsa sabahkı keçmiş?

Dünənki möcüzə hər nə qədər müəmma olsa da, sabah biz bu günün keçmiş olduğuna daha çox öyrəşmiş olacağıq. Bəlkə, də elə məhz buna görə insan keçmişi düşünməklə beynini dayanmadan məşğul edir. Və bir müddət sonra bu məşğulluq artıq öz növbəsini yorğunluğa verir. Bəzən, böyük əksəriyyətimiz nə beynimizi düşünməkdən, nə də  düşüncələrimizin gətirdiyi yorğunluqdan yaxamızı qurtara bilirik. Bax bu, olur keçmişi düşünmək və unutmamaq. Bəs bu qədər düşünmək bizə nə gətirir?Əgər, həqiqətən də, düşünürüksə və keçmişi qəbullanıb düşüncələrimizi cilovlaya biliriksə, özümüzü zehni yorğunluqdan qurtara bilər, sabahın möcüzələrinə daha çox inamlı olarıq. Keçmiş onunla üzləşilmədiyi, acı-ağrıların tam yaşanmadığı, göz yaşı qarışıq kinin, nifrətin, xəyal qırıqlıqlarının axıb getmədiyi müddətcə keçməmiş qalacaqdır.

Əgər, həqiqətən xoşbəxt olmaq istəyirsənə keçmişinlə üzləş, yaşanmışlıqlarını və yaşanamamışlıqlarını qəbul et, özünü günahlandırmaqdan vaz keç. Dərs çıxarıb özünün ən gözəl halını yaratmağa çalış. Unutma ki, hər məzarlıqda cəsədlər çürüyüb torpağa qarışdıqdan sonra çiçəklər açılmağa başlayır. Təbiət ana çürüntülərini torpağına qarışdıranda gülüstana çevrilir, qəlbindəki çürüntülərin üstünə torpaq atma, burax onlar səndən axıb getsin, axıb getsin ki, ən sağalmaz yaralarında belə günəşin şüaları bərq vursun.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.03.2024)

Jalə İslam, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qənimət Əlisaoğlu - hər kəs olmasa da, çox adam onu türmə həyatı ilə bağlı yazıları ilə tanıyır və üç romanı işıq üzü görmüşdür. Mən isə bunlardan sadəcə birini, "Lənət qapısı" kitabını oxudum. Açığı yazıçının hər şeyi bu qədər açıq və doğru tərzdə çatdırması məni heyrətləndirdi. Bu qorxmazlıq, bu dürüstlük məni həqiqətən təəccübləndirdi. Yazıçı özünün həbs həyatından bəhs edir. Bir "zek" olaraq nadzor tərəfindən, yaxud istər bəzi "bratanlar" tərəfindən, eyni zamanda "otryadniklər" tərəfindən çəkdiyi əzablar bütün dəqiqliyi ilə əks olunmuşdu. Və... təbii ki "Qırmızı zon" da Cənab Şultsdan qazandığı nifrət... Bu nifrət kitabın sonunda onu Sibirə sürgün edilməsinə qədər gətirib çıxarır. 

Xülasə, hər kəsin oxumalı olduğu bir kitabdır. Ən azından göz önündə olan, amma deməyə çəkindiyimiz bir çox həqiqət bu kitabda yazılmışdır. Pulun hakim kəsildiyi, zəkalı şəxslərin bir bez parçasından belə dəyərsiz olduğu bu millətin "ədalət" deyə bağıran nadir kitablarındandır "Lənət qapısı". 

Pul-hörmət, pulsuzluq - biabırçılıqdır! 

Pul əl çirkidir - ancaq xoşbəxtlik həmişə bu çirkin içərisində parlayır.

Pul-doğma atadırsa, kasıblıq - ögey anadır.

Pul-yaraşıqlı aşna, kasıblıq -xəstə həyat yoldaşıdır. Pul təntənəli toya qızılı dəvətnamədir, kasıblıq-yasa çağırış. 

Pul-qanun üçün zəhər, kasıblıq-qanuna nökər!

Sonda onu da deyim ki, Qənimət Əlisaoğlu 2001-ci il 8 oktyabr tarixində çox borcu olduğu üçün intihar etmişdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.03.2024)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Biri var idi, biri yox idi. Min doqquz yüz çoxdanıncı illərdə bizim Xoruz baba kimi tanıyıb sevdiyimiz bir aktyor var idi. Demək olar ki, bu məmləkətdə onu tanımayan uşaq yox idi. Elə ki, "sehirli qutu"da görünürdü, bütün uşaqların diqqəti ona yönəlirdi:

"Ququlu Qu, mənəm Xoruz baba, ay mənim gözəl nəvələrim, yaxın oturun, sizə deyiləsi sözlərim var."- söyləyib söhbətə başlayardı...

 İndi o vaxtdan xeyli zaman keçib. Düz qırx bir ildir ki, Xoruz baba bu dünyadan acıq edərək, o dünyaya köçüb. Onu görməyə gedənlərin də heç biri geri qayıtmayıb...

 Hə, Xoruz babamız çox yaxşı baba idi. Uşaq vaxtı bizə nağıl danışmaqdan yorulmazdı. Hər il Novruzda özünə ad günü keçirərdi. Şəninə o qədər xoş sözlər deyilər, badələr qaldırılardı ki, sayını desəm, qorxuram səhv danışaram...

 Yaşasaydı, bu il 110 yaşı tamam olacaqdı. İndi o dünyada oturub, bu dünyadan gələnləri gözləyir ki, soruşsun, onun 110 illiyini qeyd ediblər, ya yox? 

Xatircəm ola bilər, oçunub. Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında Xalq artistinin 110 illiyi münasibətilə "Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah" tamaşası nümayiş olunub. Dahi mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundzadənin eyniadlı əsəri əsasında hazırlanan tamaşadan əvvəl aktyorun teatr və kino fəaliyyətindən bəhs edən videoçarx təqdim edilib.

Aktyorun sənət dostları Xalq artistləri Tariyel Qasımov, Yasin Qarayev, İlham Namiq Kamal, teatrşünas, professor İlham Rəhimli çıxış edərək milli teatr sənətində Hüseynağa Sadıqovun yaratdığı misilsiz rollardan, mənalı həyat yolu və maraqlı yaradıcılıq tarixçəsindən danışaraq, xatirələrini bölüşüblər.

Sonra Xalq artisti Cənnət Səlimovanın quruluş verdiyi tamaşa nümayiş olunub. Səhnə əsərində Əməkdar artistlər Şövqi Hüseynov, Nofəl Vəliyev, Gülər Nəbiyeva, Elnur Bəhrəmxan, aktyorlar Kərəm Hadızadə, Təhminə Məmmədova, Ceyhun Məmmədov, Ədalət Əbdülsəməd, Natiq Fərzəliyev, Anar Səfiyev, Dilarə Fərəcullayeva, Hüsniyyə Əhmədova, Gülbəniz Lətifova, İlahə Əmirxanova, Fəridə Qurbanova, İmran Qurbanov, Ümman Budaqov, İmdad Tofiqoğlu, Ramil Məmmədli, və Davud Musayev iştirak ediblər.

Şəkillər də həmin tədbirdəndir. 

Bəli, bizim Xoruz babamız var idi. O bizə hər tamaşada düzlük, alicənablıq, mərdlik aşılayırdı. İndiki uşaqların isə, əfsus ki, belə bir babaları yoxdur. Spəydermənlər, Betmənlər, Maşalar və Ayılar indiki uşaqları hara yönəldir, özünüz bilirsiniz.

Ruhun şad olsun, Hüseynağa Sadıqov!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.03.2024)

Dəyərli oxucularımız. “Mütaliə saatı” rubrikasında “Ədəbiyyat və incəsənət” sizlər üçün yeni romanın yayımlanmasına başlayır: Fəxrəddin Qasımoğlu, “İkibaşlı əjdaha”!

«Son gecə» və «On ikiyə işləmiş» adlı iki biri-birindən maraqlı romanlarla debüt edən yazıçının hər iki romanı portalımızda dərc edilib. Əminik ki, Fəxrəddin Qasımoğlunun “İkibaşlı əjdaha”sını da bəyənəcəksiniz.

Yanından keçən avtopatrul maşını onu görüb saxladı. Maşından düşən ortayaşlı serjant yaxınlaşıb özünü təqdim etdi. Onun ardınca düşən digər əməkdaş bir qədər aralıda dayanıb baxmağa başladı. Serjant avtopatrul naryadının rəhbəri idi. O da hamı kimi az əvvəl verilən əmri qəbul etmişdi və belə hallarda nə edəcəyini gözəl bilirdi. Çəlikli adamı görən kimi maşını saxlatdırmışdı. Sənədlərini yoxlayarkən onun az əvvəl verilmiş məlumatdakı İvan Andreyeviç Nikolayev olub-olmaması bilinəcəkdi. Özünü təqdim edən serjant əlini uzadıb çəlikli adamla salamlaşdıqdan sonra dedi:

-Salam, qardaş. Zəhmət olmasa sənədlərinizi təqdim edin.

Adam salamı alıb əlini cibinə saldı və çıxardığı şəxsiyyət vəsiqəsini ona uzatdı. Sənədə diqqətlə baxan serjant qarşısındakı adamın məhz az əvvəl deyilən adam olduğunu gördükdə gülümsəyib dedi:

-Ooooo, Razində yaşayırsız? Orada mənim xalamgil yaşayır. Tez-tez gedib-gəlirəm. Mən də arada istədim o tərəflərə köçüm, amma alınmadı. Evlər çox bahadır.

Serjantın səlist rus dilində danışdığını görən adam da gülümsəyib dedi:

-Bəli, Razin gözəl qəsəbədir. Həm səfalı, həm də şəhərə yaxın.

Serjant rolunu oynamaqda davam etdi:

-Xalamgil «tolkuçka»nın yanında olurlar. Geniş həyətləri var. Elə imkan düşən kimi onlara gedirəm. Həyətdə samovar qaynadıb otururuq,-o, qəsdən söhbəti uzadıb onun sənədini qaytarmağa tələsmirdi.

Çəlikli adam yenə onun tonuna uyğun cavab verdi:

-Mənim də samovarım var. Uşaqlar tez-tez qaynadırlar.

Elə bu zaman serjantın telefonuna zəng gəldi. O üzr istəyib danışmaq üçün bir qədər kənara çəkildi. Bu zaman çəlikli adamın sənədini hələ də özündə saxlamışdı. Zəng edən patrul maşınının yanında qalan sürücü polis nəfəri idi. Telefonu qulağına qoymadan patrul qrupunun rəhbərinin nömrəsinə zəng edib onun şübhə doğurmadan çəlikli adamı bir qədər də ləngitməsinə şərait yaratmışdı. Əməkdaşının bu hərəkətini özlüyündə alqışlayan komandir, qəsdən ucadan gülə-gülə telefonda danışmağa başladı.

* * *

Beş nəfərdən ibarət istehkamçı qrupun üç üzvü əllərindəki cihazlarla yaşıllıq ərazini yoxlayır, qalan iki nəfəri onların yaxınlığında gözləyirdi. Birdən qazon ortüyünün üstündə gəzdirilən cihazlardan biri qırıq-qırıq siqnallar verməyə başladı. Dərhal yaxınlaşan iki istehkamçı köməkləşib ehtiyatla kökləri artıq torpağa işləmiş qazonu qaldırdılar. Onlardan biri qrupun rəhbəri idi. Orada qoyulmuş, sellofana bükülmüş partlayıcını görən qrup rəhbəri əlində cihaz olan əməkdaşlarına «davam edin» işarəsi verdi. Sonra dizlərini yerə qoyub partlayıcını zərərsizləşdirmək üçün ehtiyatla sellofan torbanı kəsməyə başladı. Qazon örtüyü sulanarkən nəm çəkməməsi üçün partlayıcı maddə sellofana bükülmüş, yalnız üst örtüyü alüminiumdan olan detonatoru çöldə saxlanılmış, torpaq lazım olan qədər qazılaraq oraya basdırılmışdı. Bir azdan ikinci cihaz da siqnallar verməyə başladı. İkinci əməkdaşı tez oraya göndərən qrup rəhbəri ehtiyatla detonatoru gövdədən ayırmağa başladı. Bunu edib qurtaranda sürətlə ikinci əməkdaşın olduğu yerə yaxınlaşdı. Burada da eyni üsulla qoyulmuş, detonator qoşulmuş trotil partlayıcısının olduğunu gördü. Birlikdə təxminən üç kiloqram çəkidə olan bu partlayıcını da qazon örtüyünün altından çıxarıb onun da detonatorunu ehtiyatla ayırdılar. Hər iki detonator məsafədən idarə olunan, dəhşətli partlayış gücünə malik olan trotillərə impuls vermək üçün nəzərdə tutulan ən müasir detonatorlar idi. Bundan başqa, partlayıcılar hərəsi bir qüllənin yaxınlığında yerləşdirilməklə partlayışın təsiri qüllələrin əsas dayaq sütunlarına istiqamətləndirilmiş idi. Bunu təcrübəli istehkamçılar dərhal başa düşdülər. Cihazlarla yaşıllığın qalan hissəsini gəzib yoxlayan üç əməkdaş dayanmadan işlərinə davam edirdilər. Qrup rəhbəri köməkçisi ilə birlikdə partlayıcıları xüsusi çantalara, detonatorları isə siqnal dalğalarını keçirməyən materialdan hazırlanmış qutuya yerləşdirib onların daha nə aşkar edəcəklərini gözləyirdilər. Yaşıllıq ərazinin böyük olması onların işini çətinləşdirirdi.

* * *

   İvan Andreyeviç Nikolayevə aid sənədləri təqdim etmiş çəlikli adamın Alov Qüllələri istiqamətində hərəkət etməsi barədə onu yoxlayan patrul qrupu öz rəhbərliyinə məlumat vermiş, həmin məlumatı alan polkovnik Vəliyev pusquda duran əməkdaşlarına «tam hazırlıq» komandası vermişdi. Vəziyyət kritik həddə çatmışdı. Bu məlumatı aldıqdan sonra polkovnik Vəliyev istehkamçı qrupdan bir xəbər çıxmadığını görüb özü qrupun rəhbərinə zəng vurdu.

-Vəziyyət necədir?

-İki partlayıcı aşkar edib zərərsizləşdirmişik. Detonatorları məsafədən idarə olunandır. Ərazi böyükdür. Tam yoxlamamış qəti nəsə deyə bilmərəm. Ona görə də işimizin yekunlaşmasını gözləyirəm.

-Onları hansı məsafədən işə salmaq olar?

-İki yüz metrdən başlayaraq.

-Tələsin! Vaxt məhduddur.

Xətti kəsən Vəliyev bir qədər fikrə getdi. Solomin yaxınlaşmaqda idi. Onu elə indi, gəldiyi yolda götürmək olardı. Ancaq bu halda partlayıcıları işə salacaq qurğunu aşkar etməmək ehtimalı var idi. Həmin kiçik həcmli cihaz haradasa yaxınlıqda, qüllələrdən iki yüz metr radiusda onun üçün əvvəlcədən gizlədilmiş ola bilərdi. Elə indi onun gəldiyi Qüllələrə aparan yolun istənilən yerində də onu gizlədə bilərdilər. Üzü yuxarı qalxan yolun sağ tərəfi daşla hörülmüş hündür istinad divarı, divarın arxası isə zeytun ağacları və dekorativ kollar əkilmiş yaşıllıq ərazi idi. Polkovnik daldalandığı yerdən boylanıb Qüllələrdən yolun iki yüz metrlik məsafədə olan hissəsini gözəyarı ölçdü. Solominin onun gözü ilə təyin etdiyi nöqtəyə çatması artıq təhlükə idi. O risk edirdi, ancaq bu, özünü doğruldan risk idi. Hər şey onun və əməkdaşlarının nəzarətində olduğu üçün bir qədər də gözləyib istehkamçıların daha nə aşkar edəcəklərini gözləməyi qərara aldı. Elə bu zaman uzaqdan əlindəki çəliyə söykənərək axsaya-axsaya gələn adam göründü. Adamın olduğu yerdən təyin etdiyi nöqtəyə qədər təxminən beş yüz metr məsafə olardı.

* * *

Ərazinin çox hissəsi demək olar ki, yoxlanılmışdı. Sonuncu on beş kvadrat metr yaşıllıq sahə qalmışdı. Üç tərəfdən oranı yoxlamağa başlayan əməkdaşların əllərindəki cihazlar qəfildən eyni vaxtda siqnal verməyə başladı. Dönüb qrup rəhbəri ilə baxışan minaaxtaranlar cəld kənara çəkilib yerlərini ona verdilər. Qalın ot örtüyünü az qala zorla torpaqdan ayıran qrup rəhbəri və köməkçisi buradakı partlayıcıya iki detonator qoşulduğunu gördülər. Onları gövdədən ayırmaq üçün iki dəfə çox vaxt tələb olunurdu.

* * *

İrəlidəki yolayrıcından dönüb yenidən öz zolağımıza qayıdan yol polisinin ardınca mən də dönmə işığını yandırıb eyni manevri etdim. Daha əks istiqamətdə getmirdik. Sürəti artırmaq olardı. Ancaq heç yüz metr getməmiş irəlidə bir-biri ilə toqquşmuş iki maşının yolun düz ortasında qalıb hərəkəti iflic etdiyini gördük. Əcəb yerdə axşamladıq. Yenə də səkiyə dırmaşmalı olacaqdım, başqa çarə yox idi. Əlimlə mənə kömək etmiş uşaqlara təşəkkür edib «Niva»nı yenidən səkiyə dırmaşdırdm. Əks yola çıxmağımla qarşıdan gələn sürücülər işıq və səs siqnalları ilə mənə işarə verməyə, bəziləri isə hədələməyə başladılar. Yəqin ki, məni avtoxuliqan hesab edirdilər. Onlara əhəmiyyət verməyib qəza baş verən yeri keçib yenidən səkini aşaraq öz yoluma qayıtdım. Bu dəfə bunu ehtiyatsız etdiyimdən maşının altını əməlli başlı vurdum. Ancaq indi bunu fikirləşməyin vaxtı deyildi. Lazım olan yerə çatana qədər maşını qovub çatmağa az qalmış sürəti azaltdım. Bundan o tərəfə diqqəti özümə çəkə bilməzdim. Əgər «Koramal» buralardadırsa, getdiyi istiqamətə sürətlə gedən maşın onu duyuq sala bilərdi.

  “Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.03.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün yeni nəsil ədəbi tənqidi təqdinin növbəsidir, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elnarə Qaragözovanın “Postmodern poetika: “Əlahəzrət” mətn” məqaləsi təqdim edilir.

         Müasir dünyanın taleyi kimi təqdim olunan postmodernizm bəşəriyyətin kosmosla yanaşı, mikrodünyaya da nüfuz etməsi ilə öz mövqelərini daha da möhkəmləndirib. İnsan real dünyadan virtual dünyaya keçməklə postmodern mədəni-tarixi epoxaya qədəm qoymuşdur. Modernizm klassik realizmlə, ənənə ilə mübarizə fonunda meydana çıxmışdı. Postmodernizm isə reallığa qarşı informasiya texnologiyalarını, virtual dünyanı qoyur. “Bu, bütövlükdə süni, texnoloji və informasiya cəmiyyətinin – postinsan sivilizasiyasının formalaşmasıdır. Bu sivilizasiya təbii dünyanın, ənənəvi və modernist cəmiyyətin əvəzinə gəlir” (V.Kutırev). Postmodernizmin fəlsəfəsinin əsaslarını işləyən görkəmli alimlər: R. Bart, J. Batay, M. Blanşo, F. Qvattari, J.Delez, J.Derrida, F. Cemisson, S. Jijek, P. Klassovski, Y. Kristev, M. Fuko, Y. Bodriyar, S. Zenkin, İ.İlyin, M. Kolesnikov, V. Kuriçina, V. Kutıreva, M. Mojeyko, V. Podoroq, M. Rıxlin, B. Sokolov, M. Epşteyn olmuşdur. Azərbaycanda  İsa Həbibbəylinin, Qorxmaz Quliyevin, Tehran Əlişanoğlunun, Elnarə Akimovanın, Cavanşir Yusiflinin, Ülvi Babayevin, Nərgiz Cabbarlının, Nərgiz İsmayılovanın, Afaq Əsədovanın, Mahirə Hacıyevanın, Pərvanə İsayevanın  və başqa alimlərin bu cərəyanla bağlı araşdırmaları həm postmodernizmə Azərbaycan ədəbiyatşünaslığı kontekstindən baxışı, həm də Azərbaycan postmodernizminin nəzəri əsaslarının tədqiqini özündə ehtiva edir.

         Mətnin düzgün anlaşılması və şərh olunması tarixin bütün dövrlərində aktual problem olmuşdur. Xələflər sələflərin mətninin kontekstdaxili və kontekstdən kənar anlamlarını şərh etməklə mətnlərarası əlaqənin arasıkəsilməzliyini təmin etmişlər. İlahi mətnlərin, o cümlədən Quranın şərhləri müəyyən çətinliklər və məhdudiyyətlərlə müşayiət olunsa da, bədii mətnlər bu baxımdan daha azad idi və sərbəst şərhə meydan açırdı. Adını qədim yunan allahı Hermesin adından götürənhermenevtika yarandığı dövrlərdə mətnin şərhi problemlərini praktiki baxımdan öyrənən köməkçi elm sahəsi kimi çıxış edirdi. XXI əsrdə hermenevtika aparıcı elm sahələrindən birinə çevrilərək ədəbiyyatşünaslıq üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Tətbiqi hermenevtikanın qrammatik, stilistik, tarixi və psixoloji metodları mətnin fərqli qatlarını analizə cəlb edir. “Ədəbi mətndə əsasən ideyanın sosial-tarixi kontekstini aydınlaşdırmağa kömək edən tarixi interpretasiya metodu istifadə olunur”. (V.Çueşov)

         Postmodern mətnin analizi üçün ilk növbədə onun fəlsəfi əsaslarını bilmək, məhz tarixi-fəlsəfi konteksti aydınlaşdırmaq lazımdır. Postmodern fəlsəfənin bazisini strukturalist fəlsəfə təşkil edir. Fransız ədəbiyyatşünası və semioloqu Rolan Bartın (1915-1984) araşdırmaları ilə strukturalizmin ideyaları birbaşa yazılı nitqə – mətnə tətbiq edilməyə başladı. İnsanın yaratdığı mədəniyyəti bütövlükdə “mətn” kimi təqdim edən R. Bartın əsas ideyasına görə, “aşkara çıxarılan düşüncə strukturları öz məcburilik qüvvəsini itirir və dekonstruksiyaya uğrayır”.Strukturalizmə “epistema” və “diskurs” anlayışlarını gətirən Mişel Fuko (1926-1984) antroposentrizmdən uzaqlaşaraq mədəniyyətin antibəşəriyyət və antitarix aspektlərinə üstünlük verir, “insanın ölümü”nü, insan faktorunun ikinci plana keçməsini müasir mədəniyyətin əsası kimi təqdim edir. Zamanla strukturalizmin məğzindən postmodernizm meydana çıxır: “Bart və Fukonun sonrakı görüşlərini poststrukturalizmə aid etmək olsa da, postmodernizm poststrukturalizmin yeni etapı kimi fransız mütəfəkkirləri Jak Derridanın (1930), Jül Delezin (1926) tədqiqatlarından başlayır. Sərlövhəsində postmodernizm anlayışının mövcud olduğu ilk fəlsəfi əsəri J. F. Liotar qələmə almışdır. Bu kitab “Postmodern situasiya” (1979) adlanırdı. Bu kitabda rasionalizmin, o cümlədən strukturalizmin ideyaları, hermenevtikanın rasionalizmi və Y. Xabermasın tənqid nəzəriyyəsi ilə razılaşmayan Liotar rasional sənaye təkamülünün qanunauyğun bəhərinin totalitarizm, şimal və cənubun qarşıdurması, işsizlik, Auşviçç (Osvensim) olduğunu qeyd edir. Auşviççdən (Osvensimdən) sonra əvvəlki kimi mühakimə yürütmək qeyri-mümkündür”. (V.Çueşov)

         A.Duqin “Postfəlsəfə” əsərində bəşəriyyətin tarixini üç paradiqmanın: premodern-modern-postmodernin növbələşməsi kimi təqdim edir. İnsanın düşünmək və danışmaq mədəniyyətini virtuallaşdırıb yazmaq və göstərmək kimi yenidən quran postmodernizm tarixin, bəşəriyyətin tam fərqli etapıdır. Dünyanın ənənəvi qanun və kriteriyalarını dağıdan postmodernizm postreallıq yaradır. Əvvəlki dünya düzənində anormal hesab olunan məqamlar  postmodern dünyada normanın fərqli bir variantı, güzgünün digər üzü kimi  nəzərdən keçirilir. Məqsədsizlik və məntiqsizlik  üzərində qurulan postmodernizm klassik elmin yerinə oyunabənzər postelm təklif və təqdim edir.

         Postmodernizmin poetikaya gətirdiyi yeni  və yeni anlamda işlənən klassik terminlər – dekonstruksiya, simulyakr, sitat, fraqmentarlıq, eklektika, relyativizm, multimədəniyyət, skeptisizm, ironiya, parodiya, pastiş və s. postmodernizmin özü kimi ambivalent xarakter daşıyır. Əşyanın, obyektin, anlamın ona bənzər alternativ ilə  əvəzlənməsini xarakterizə edən simulyakr fenomeni postmodern poetikanın  əsas anlayışlarındandır. Y. Bodriyar Amerikanı səhra ilə eyniləşdirərək onu postmoderni əks etdirən əsas cəmiyyət kimi təqdim edir. Müasir teleməkandakı realiti – şoular, virtual oyunlar, alkoqolsuz şərab, kofeinsiz kofe, dadlandırıcılar, aromatizatorlar, təbii materialları imitasiya edən plastik məhsullar, insanların marionetka, zombi, robot kimi təqdimi simulyakr fenomeninin təzahürüdür. Postmodernizm simulyakr vasitəsilə insanın surətə, klona çevrilməsini təbliğ edir. Postmodernizmin əsas anlayışlarından biri,  dekonstruksiyanın bir hissəsi olan desentrasiyanın nəticəsi kimi mərkəzi və periferiyaları olmayan labirint meydana çıxır. Labirint həm də klassik məntiqin çöküşüdür. İnternet şəbəkəsi də mərkəzdən məhrum dünyanın simvolu və yaradıcısıdır. Modernistlər ədəbiyyatda təmiz mətn axtarışında idilər. Tarixi, bioqrafik, emosional, fəlsəfi yükdən azad mətn “təmiz mətn” hesab olunurdu.

         Postmodernizm isə mətni, ümumiyyətlə, azad və hüdudsuz, müəllifsiz elan edir. Postmodern mətn hipertekstualdır.  Postmodern estetikada mətn anlamı geniş, sonsuz, müxtəlif çıxıntılarla bir-birinə birləşən, dolaşıq bir labirint kim təqdim olunur. Postmodern poetikada mətnin əsas xüsusiyyətlərindən biri onun dekonstruksiyaya məruz qalmasıdır. V.Çueşov strukturtalizmdəki dekonstruksiya anlayışı  ilə postmodernizmdə irəli sürülən dekonstruksiya anlayışının fərqini bu şəkildə izah edir: “Postmodernizmin dekonstruksiyası bu mətnin eyni zamanlı yazılış-oxunuş prosesidir. Mətn  isə statik işarələr toplusu deyil, prosesidir. Postmodernistlərə görə, mətn artıq ədəbiyyatın deyil, mətnşünaslığın elementidir”.

         Əsasında urbanizmin, texnologizmin, primitivizmin,dehumanizmin dayandığı modernizmin əksi, opponenti kimi meydana gələn postmodernizm kosmizm, ekologizm, posthumanizm prinsiplərini təqdim edir, dünyada baş verən qlobal dəyişikliklərə reaksiya kimi meydana çıxır. “Ədəbi cərəyanların nəzərə alınması eyni zamanda dünyada baş verən obyektiv gerçəkliklərin, elmi-texniki yeniliklərin, qlobal dəyişikliklərin ədəbi prosesə təsirini nəzərə almaq baxımından da vacibdir. XX əsrdə dünya ədəbiyyatı və ictimai fikrində yaranan modemizm və postmodernizm cərəyanları həmin qlobal dəyişikliklərin nəticəsində meydana çıxmışdır”. (İ.Həbibbəyli)

         Narrativ toplusu kimi baxılan mətn anlayışı yeni – postmodern ontologiya anlayışını meydana gətirir. Dekonstruksiyanın, desentrasiyanın, simulyakrların, müəllifin ölümünün reallaşdığı postmodern dünyada ironiya, sarkazm, sitat əsasında yeni mədəniyyət tipi yaranır. “Hər kəsin öz həqiqəti” şüarını təbliğ edən postmodernizm ikili həqiqət prinsipini dünya düzəninə  daxil edir. Postmodern insan ikili həqiqətlərin əhatəsində eynizamanlı  iki fərqli dünyada  – real və irreal dünyada yaşayır. Reallığın itməsini simvollaşdıran postmodernizm yeni ontologiya (varlıq haqqında elm) – postontologiya yaradır. İlkin dövrlərdə insanın ontoloji görüşləri miflə bağlı idi və varlıq ilahların, allahların bir hissəsi hesab edilirdi. Hər varlığın özündə ilahi element, nur daşıdığına inanıldığı etapda dünya da təmiz və sakral bir məkan hesab edilirdi. Təkallahlı dinlərin meydana gəldiyi dövrdən etibarən insanla ilahi varlıq, Allah arasında sədd yarandı. Möcüzə əvvəlki dövrün insanının həyatını bütövlükdə əhatə edirdi. Monoteizmin hökmran olduğu dünyada isə möcüzə ancaq Allahın  izni ilə gerçəkləşə bilər. Modernizmin gəlişi ilə möcüzə tamamilə inkar olunur. Dünya yaradansız qalır və öz-özünə, müstəqil şəkildə mövcud olmağı seçir. Yalnız materiallığı, real olanları varlıq kimi qəbul edən modernizm realizmdən nihilizmə qədər bütöv fəlsəfi realilər toplusunu özündə ehtiva edir. Postmodern modernizmin ontoloji görüşlərini daha da dərinləşdirir, nəinki möcüzə və ilahi varlıqla əlaqə itir, ümumiyyətlə, varlığın özü reallıqdan məhrum olur, virtual dünyanın içərisində əriyir. “İşarələrdən kənarda olan hər hansı reallıq haqqında təsəvvürlər postmodernizm tərəfindən “son illuziya”, metafizikanın qalığı kimi tənqid olunur”. (M.Epşteyn)Postmodernin virtual dünyası modernin real dünyasını darmadağın edir. Kafkanın təmsil etdiyi modernizmdə insan böcəyə çevrilə bilərdi. Modern estetikaya görə, insan böcəyə çevrildikdən sonra nacaq böcək kimi var olmalı idi, metamorfozanın geridönüşü mümkün deyildi. Postmodern poetikada isə bu çevrilmə virtual plastda gerçəkləşir. Postmodern estetikada metamorfoza ilkin obraza çevrilmə, eyni zamanlı mövcud olma kimi effektlər qazanır. Belə ki, postmodern estetikanın obrazı olan hörümçək – adam (Spiderman) həm adi insan, həm də super güclərə malik varlıq kimi eyni zaman çərçivəsində mövcud ola bilir. Yaxud postmodernin digər simulyakrı olan Supermen obrazı öz fövqəlgücünü itirib həyatına adi bir insan kimi davam edə bilər. Beləliklə, nümunələrdən də göründüyü kimi, metamorfozanın geriyə dönüşünün, ləğvinin mümkünlüyü, ikili obrazın eyni zaman kəsimində mövcudluğu postmodern ontologiyanın  əsas, fərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir.

         Postmodern əsərlər ilk baxışdan irreal və absurd təsiri bağışlayır. Lakin postmodern mətn bizim öyrəşdiyimiz real dünyanı, maddi aləmi əks etdirmir. Postmodernizmin virtual dünyanın fəlsəfəsi olduğunu və virtual dünyanın realilərini əks etdirdiyini nəzərə aldıqda postmodern ədəbiyyatı anlamaq və təhlil etmək namümkünlükdən və naməlumluqdan xilas olur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.03.2024)