Dəyərli oxucularımız. “Mütaliə saatı” rubrikasında “Ədəbiyyat və incəsənət” sizlər üçün yeni romanın yayımlanmasına başlayır: Fəxrəddin Qasımoğlu, “İkibaşlı əjdaha”!

«Son gecə» və «On ikiyə işləmiş» adlı iki biri-birindən maraqlı romanlarla debüt edən yazıçının hər iki romanı portalımızda dərc edilib. Əminik ki, Fəxrəddin Qasımoğlunun “İkibaşlı əjdaha”sını da bəyənəcəksiniz.

Axırıncı dəfə mənzilə nəzər saldı. Dolabdakı dəyişək paltarlarını yığdığı çantanı çiyninə asdı, ona daha lazım olmasa da, paltarlarını və çantanı mənzildə qoyub gedə bilməzdi. Bir daha cibindəki sənədləri yoxladıqdan sonra əlini uzadıb çəliyi götürdü və mənzildən çıxıb qapını örtdü. Blokdan çıxanda ətrafa nəzər salıb əvvəlcə ona lazım olan tərəfə yox, əks tərəfə getdi. Orada zibil qutularının olduğunu bilirdi. Qutulara çatanda cəld hərəkətlə çiynindəki çantanı qutulardan birinə atdı. Çantalı adam daha çox diqqət çəkə bilərdi. Bunu etdikdən sonra üzünə zibilini atıb geriyə qayıdan adam görkəmi verib axsaya-axsaya əks istiqamətə, yolun üzüyuxarı meyil etdiyi tərəfə yan aldı. Elə də uzaq olmayan məsafəni piyada qət edəcəkdi.

* * *

Təqvimdəki şəkli görəndə bir anda hər şey mənə aydın olmuşdu. Təki Mahir telefona tez cavab verəydi. Nəhayət dəstəyin o başından onun səsi gəldi. Sözünü ağzında kəsib qışqırdım:

-Mahir, tez mənə de. Bizə lazım olan dövr ərzində Mahmudun iştirak etmədiyi, digər yaşıllaşdırma işləri aparılan yerlərin siyahısı yanındadır?

-Əlimin altındadır.

-Tez bax gör siyahıda Alov Qüllələri var?

Mahirin cavabı bir neçə saniyə çəkdi.

-Var, Bəxtiyar, var. İyulun 28-də orada qazon örtüyü solduğu üçün yenilənib. Demək istəyirsən ki, üçgümbəzli kilsə Alov Qüllələrinə işarədir?

İyulun 28-i… Mahmud iyulun 28-i yoxa çıxmışdı. Mahirin bu dediklərindən sonra daha ehtimalımın doğru olduğuna heç bir şübhəm qalmadı. Partlayıcını oraya yerləşdirən Mahmud bir gün sonra aradan götürülmüşdü. Daha doğrusu, elə həmin gecə. Partlayıcını oraya gecə saatlarında, 29-na keçən gecə qoya bilərdi, gündüz yox. Deməli, 28-i işdən çıxandan sonra evə qayıtmayıb gecənin düşməsini gözləyib. Ona görə də o, 28-dən itkin düşmüş hesab olunur. Belə təsadüflər olmur. 

-Düz başa düşdün. Tək bu deyil, qardaş. Ağzından alov saçan ikibaşlı əjdaha… Bu teraktın törədiləcəyi tarixə işarədir. Bu gün ayın ikisidir, oktyabr ayının ikisi. Başa düşürsən, partlayış bu günə təyin olunub, Mahir.

Mahir susub heç nə demirdi. Bu başa düşülən idi. Hazırlanan teraktın təyin olunduğu tarixi elə həmin gün müəyyən etməyimizin nə olduğunu ikimiz də gözəl başa düşürdük. Ancaq hələ o, mənim bildiyim əsas şeyi bilmirdi. Hər şey demək olar ki, vaxtımızın qalmadığı anlamına gəlirdi.

Onun danışmasını gözləməyib davam etdim.

-Təəssüf ki, bu da deyəcəklərimin hamısı deyil. İndi ən pis olanı dinlə. Stepanın göndərdiyi şəkildə, kilsənin üstündəki səmada günəş şəkli yadındadır? Yeni doğan, hələ tam qalxmamış parlaq günəş. Bu partlayışın törədiləcəyi vaxtı göstərir. Ayın 2-si, səhər saatları. Bu dəfə heç bir səhv yoxdur. Tələs, gecikə bilərik.

-Başa düşdüm-Mahir yenə də qısa cavab verib xətti kəsdi.

Nəhayət, hər şey yerini aldı. Üçgümbəzli kilsənin şəklini Moskvada olarkən çəkməsi, Solominin hələ o vaxt haranı partladacağı barədə məlumatlı olmasına işarədir. Çox güman ki, əvvəlki gəlişlərində Alov Qüllələrinin ətrafını gəzib orada kəşfiyyat işləri aparıb. Elə partlayışın səhər saatlarında törədiləcəyi də belə anlaşılır ki, həmin vaxt məlum imiş. Teraktı törədəcəyi tarixi isə «Koramal»a burada, Bakıda olarkən bildiriblər. Görünür bununçün münasib vaxt gözləyirmişlər. Böyük ehtimalla qarşı tərəf cəbhədəki bir həftəyə yaxın biyabırçı məğlubiyyətindən diqqətləri yayındırmaq üçün hadisələri tezləşdirib. Belə başa düşülür ki, partlayışın tarixi barədə məlumat bir, ya da iki gün əvvəl ona verilib. İkibaşlı əjdaha şəklini də o, məhz bu xəbərin təsiri altında çəkib. Elə, ya belə, hər halda axtardığımız qatı cinayətkarın uşaqlıqdan rəssamlığa olan həvəsinin onun psixologiyasında qoyduğu izlər işimizə yaradı. Ən azından, daha onun qarşısında «silahsız» deyilik.

* * *

Hiss elətdirmədən qolundakı saata baxdı. Saatın əqrəbləri 8:50-ni göstərirdi. Ürəyində bu çəkmələri fikirləşənlərə bir yağlı söyüş söydü. Adi yerişlə indi gedəcəyi yolun yarısını qət etmiş olardı. Ancaq axsamağa və yerişini yavaşıltmağa məcbur idi. Hər-halda məsafə elə də uzaq deyildi. Gedəcəyi məkanın iki yüz metrlik məsafəsinə çatması işini görmək üçün kifayət edəcəkdi. Elə bu iki yüz metr məsafə həm də partlayışdan sonra yaranacaq qarışıqlıqda oradan diqqəti cəlb etmədən uzaqlaşması üçün nəzərdə tutulmuşdu. Başını döndərmədən ətrafı nəzərdən keçirib yoluna davam etdi.

* * *

Daxili İşlər Nazirliyində yaradılmış xüsusi məxfi qrupun rəhbəri, polkovnik Mahir Vəliyevin verdiyi məlumatı dinləyən ağsaçlı general telefonun dəstəyini qaldırıb növbətçi zabitə göstərişlərini verdi. Onu dinləyən zabit,-«aydındır»,-deyib qarşısındakı radiostansiyanın dəstəyini qaldırdı:

-Diqqət, diqqət! Bütün stasionar postlarda, piyada və avtopatrul marşrutlarında xidmət aparan rəhbər əməkdaşların nəzərinə. Bütün əməkdaşların təlimatlandırılması vacibdir. Tərəfinizdən Bakı sakini İvan Andreyeviç Nikolayev yoxlanacağı təqdirdə onun bir qədər ləngidilməsi, sonra isə bütün hallarda sərbəst buraxılması əmr olunur. Deyilən adam böyük ehtimalla çəliklə gəzir.

Növbətçinin verdiyi bu məlumat xüsusi kanal vasitəsilə verildi və onu yalnız əl radiostansiyalarına qulaqcıq taxmış post və patrul rəhbərləri eşitdilər. Beş dəqiqə keçməmiş, onlar bütün əməkdaşlarını təlimatlandırmışdılar və artıq hamı verilən əmr barədə xəbərdar idi.

Polkovnik Vəliyevin göstərişi ilə Alov Qüllələri istiqamətinə yollanan istehkamçı qrup artıq oraya çatmaqda idi. Onlara əsas diqqəti oradakı yaşıllıq ərazidə olan, bir neçə ay əvvəl yenilənmiş qazon örtüyünə yönəltmək tapşırılmışdı.    

Başqa bir maşında gedən Mahir Vəliyevlə məxfi qrupun üzvləri onlardan bir qədər arxada gəlirdilər. İstehkamçılar öz işlərini görərkən, onlar Alov Qüllələrinin ətrafında hiss elətdirmədən lazımı mövqeləri tutmalı idilər. Panikaya səbəb olan heç bir hərəkətə yol vermək olmazdı. Hər şey sakitcə yerinə yetirilməli idi. Kompleksin rəhbərliyi artıq vəziyyət barədə məlumatlandırılmışdı. İstehkamçıların işlərini rahat və operativ görmələri üçün hər bir şərait yaradılacaqdı.

Beş dəqiqə sonra maşınla kompleksin qarajına daxil olan istehkam qrupunun üzvləri cihazlarını götürüb tələsik qarajın arxa qapısından yaşıllıq olan əraziyə qalxdılar. Kompleksin iki nümayəndəsi onları orada gözləyirdilər. Daha beş dəqiqə keçmiş məxfi qrupun üzvlərini gətirən maşın qaraja daxil oldu. Maşından düşən əməkdaşlar qısa fasilələrlə qarajı tərk edib Qüllələrin ətrafında, bir neçə istiqamətdə, təxminən iki yüz əlli metr radiusda mövqelərini tutdular. Yolda gələrkən kimin harada dayanacağını artıq müəyyən etmişdilər. İstehkamçı qrupun rəhbərinin Mahir Vəliyevlə birbaşa əlaqəsi var idi. Nəsə aşkar olunarsa, dərhal ona məlumat verəcəkdi.

* * *

Telefon danışığı bitən kimi sürətlə evdən çıxıb maşını işə salmışdım. Ancaq səhər saatları olduğundan postların qarşısında düzülmüş maşınları görüb vaxt itirəcəyimi başa düşdüm. «Niva»nı yolun ortasındakı səkiyə dırmaşdırıb yolun əks tərəfinə keçdim. Uzaqdan bu manevrimi görüb yoxlamadan yayındığımı düşünən əməkdaşlara hansısa addım atmalarına imkan verməyib maşını sürətlə onların yanına sürüb saxladım. Xüsusi verilmiş vəsiqəni təqdim etməyim yaranmış gərginliyi bir anda aradan qaldırdı. Uşaqlardan maşınımın nömrəsi barədə bütün postları məlumatlandırmalarını xahiş edib, maşının işıqlarını yandırıb yolun əks istiqaməti ilə sürətlə yola davam etdim. Oraya vaxtında çatmalı idim. Efir vasitəsilə məlumatı alan ilk qarşılaşdığım yol polisi maşınımı görən kimi birinci yolayrıcında yolun əks istiqamətinə keçib sayrışan işıqları yandırdı və qarşımda gedərək yolu açmağa başladı. Onun bu köməyi məni xeyli qabağa atsa da, əks istiqamətdə hərəkət etdiyimiz üçün tez-tez qarşıdan gələn maşınların kənara çəkilib yol vermələrini gözləməyimiz sürətlə getməyimizə mane olurdu.

  “Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.03.2024)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

SUAL:

El Roman bəy, ölüm öz gəliş vaxtını əvvəlcədən söyləməsə də, bizimlə qarşılaşır. Ölümdən başqa nə ilə bir gün mütləq görüşəcəyik?

CAVAB:

- Özümüz kimi bir adamla bir gün mütləq görüşəcəyik. Kimsə qarşısına özü kimi birisi çıxmamış ölməz. Bu insanın sonuncu vacib üzləşməsidir. Sirat körpüsüdür. Ən axırıncı mərhələdir, hətta ən axırıncı imtahandır. İnsanın özünü tanıması ölümünə yaxın baş verə bilər. Amma soruşsan, hamı guya özünü tanıyır...

Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.03.2024)

Kubra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Əslində sualın cavabı elə sualın içində gizlənib. İnsan insan olduğu üçün barəsində düşünülməyə, qayğıya, şəfqət və mərhəmət kimi duyğulara ehtiyac duyur. Və məsələ burasındadır ki, yaşından, cinsindən, hətta xaraktercə nə qədər güclü olmasından asılı olmayaraq, hər kəs kimlərsə tərəfindən düşünüldüyünü, sevildiyini yeri gələndə anlaşıldığını, qorunduğunu bilmək istəyir. Əgər kimsə bunu inkar edirsə, yalan danışır. Çünki Allah insanı yaratmadan öncə anaları yaratmışdı və O bilirdi ki, onun bəndələrini ondan sonra ən çox sevəcək kəslər ancaq analarıdır. Təbii ki, bəzi insanlar bu cəhətdən də, özlərini şanssız hiss edə bilərlər. Yəni, bəzən bizə sadəcə “anamız tərəfindən böyüdülmüşük, ancaq sevilməmişik” kimi gəlsə belə, yenə pis olmağa dəyməz. Demək ki, Allah öz sevgisinin heç bir parçasını başqa bəndəsinə vermədən sizi sevir və sizi sevdiyi üçün yer üzünə göndərib, sonsuz göy üzü ilə mükafatlandırmaq istəyir. Yox əgər siz sadəcə düşünülmək, insanlar tərəfindən önəmsənmək və həyatda bir mövqe sahibi olmaq istəyirsinizsə dini və fəlsəfəni bir kənara qoyub Abraham Maslounun tələbat piramidasını nəzərdən keçirsəniz nə istədiyinizi və əslində nəyə layiq olduğunuzu çox gözəl dərk edə bilərsiniz.

Belə ki, Maslou insanın həyat piramidasını 5 mərhələyə ayırmışdır. İlk iki mərhələni təbii ehtiyacların ödənməsi və təhlükəsizlik əhatə edir. Digər üç mərhələ isə ardıcıl olaraq aidlik, hörmət və özünü reallaşdırma prinsiplərindən ibarətdir. Piramidadan da  anlaşıldığı kimi natural ehtiyaclarını ödəyən kəslər özlərini sosial fərd kimi formalaşdırmaq üçün cəmiyyətdə bir yer tutmağa çalışır. Və bunun üçün onlar sevilməyə, hörmətə və öz xəyalları uğrunda atdıqları addımlarda onları dəstəkləyən, onların yolu ilə irəliləyən insanlara ehtiyac duyurlar.

Etiraf etmək lazımdır ki, həqiqətən insan nə qədər güclü olduğunu desə də, özünün tək başına bacaracağına, çətinliklərin öhdəsindən gələcəyinə inansa da, onu daim düşünən, fikirlərini önəmsəyən, bəzən onun üçün narahat olan başqalarına ya da ki, ən doğma özgələrə ehtiyac duyur. Əgər sən də, həyatında belə bir insana ehtiyac duyursansa və bunu etiraf etməyə çəkinirsənsə öncəliklə həyatının mərkəzinə özünü qoymağı, insanlardan gözləntilərini sıfıra endirmədən minimallaşdırmağı bacarmalısan ki, əsas gücün səndə olduğunu və cəmiyyətin sənin üçün yalnız motivasiya və disiplin mənbəyi olduğunu unutmayasan.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.03.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı statusman Hümbət Həsənoğludan növbəti 10 aforizmi təqdim edir. 

1.İnsan həyatını adiləşdirən - vərdişlərdir, hər gün yeni­ləşməyə cəhd et.

2.Yalnız özün haqda düşündükdə özünlə tək olursan.

3.Alət ustanın əlində sevinər. 

4.Vaxtında narahat olmasan, rahatlıq tapmazsan.

5.Sonda dostluğunda tək Allah qalıbsa, deməli, həyatı düzgün dərk etmisən.

6.Yaltağın arzusu özünə də yaltaqlananın olmasıdır.

7.Uyğun gəlməyin hələ yerində olmağın demək deyil.

8.Çoban çomağına həmişə səsi ilə də dəstək olur.

9.Həyatda pulla alına bilməyəcək şeylərin siyahısı getdikcə daralır.

10.Səndən nəsə asılıdırsa, deməli, yaxşılıq etmək şansın var.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.03.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1.

Kişi ağac əkməli, ev tikməli, oğul dünyaya gətirməlidir. Bəs qadın nə günahın sahibidir ki, bütün ömrü boyu bu ağacı sulamalı, evi təmizləməli, oğulu böyütməlidir? 

2

Tənbəl o şəxsə deyirlər ki, guya işləyir görüntüsü yaratmır.

3

-Siz eşitmisiniz, Borsunlu kəndindən məktəbli Dursunova Gülçatay adamı araqdan iyrəndirən içki ixtira edib. 

-Yandırın o cadugəri!

4.

Vestern - bu elə filmdir ki, sonda atların sayı insanların sayından çox olur.

5.

“Səni axtarıram” verilişində şikayət:

-Mən ərim Əlövsəti axtarıram. O, 5 il öncə məni tərk edib Rusiyətə gedib. Bu müddətdə mən onun üçün dörd uşaq dünyaya gətirib təkbaşına böyütmüşəm. Vicdanın olsun, Əlövsət, gəl ailənə yiyəlik elə!

6

Ən yaxşı siyasi lətifə müsabiqəsi elan edilib. Qalibə bir illik ölkədən çıxmağa stop mükafatı veriləcək.

7.

Mən dünyaya gələndə o qədər təəccüblənmişdim ki, bir il yarım müddətinə bircə söz belə deyə bilməmişdim.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.03.2024)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi – “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bu gün dünyada qurdla bağlı külli miqdarda yer adı, heykəl, adət-ənənələr, mərasimlər vardır. Amerikada yaşayan Mayya tayfaları bu gün də qurda sitayiş edirlər, Romanın simvolu kimi qurd qəbul edilir, Cənubi Amerika hinduları qurdu döyüşə aparan sərkərdə kimi qəbul edirlər, Avrasiyada qurd daha çox yol göstərən kimi xarakterizə edilirsə, Qərbi Avropada ona daha çox ilkin başlanğıc kimi münasibət bəsləyirlər. Qurdlarla bağlı Hans Bidermanın məşhur "Simvollar ensiklopediyası"nda da xeyli maraqlı məlumatlar var. Məsələn, Qədim misirlilər qurdbaşlı tanrılara müharibə tanrısı kimi sitayiş edirdilər. Slavyan mifologiyasında isə qurda şərin elçisi kimi yanaşılır. Yazdıqlarımızı ümumiləşdirərək belə nəticəyə gəlmək olur ki, bütün hallarda qurd bəşəriyyətin əzəl çağlarından insanların düşüncəsində, arzu və niyyətlərində özünə möhkəm yer eləyib.

Tarix sübut edir ki, qurda ən çox önəm verən türklər olub. Onlar qurd (Bozqurd) kultuna xüsusi bir ehtiramla bağlıdırlar. Təsadüfi deyil ki, türklərdə Bozqurd həmişə müqəddəs tutulmuşdur. Bəzi türk xalqları bozqurdu hörmətlə tanrı oğlu adlandırırdılar. Altay dağlarında, qədin hun məskənlərində çoxlu qurd tanrı heykəlləri, dişlərini qıcırtmış və quyruğunu belinə qaldırmış zolaqlı qurd təsvirləri və petroqlflər vardır. Şəkidə e.ə. III-II yüzilliklərə aid qurqandan tapılmış boyunbağının üzərində qurd şəkilləri təsvir edilmişdir. Qədim türk əfsanə və dastanlarında çoxlu qurd personajlarının və onlara xüsusi ehtiramın olduğunu görürük. Göytürklərin göy bayraqlarında qurd başı rəsmi vardı. Qədim türklərin dini inanışlarından danışan Çin qaynaqlarında Ötüken (kultdur) qurdbaşlı varlıq olaraq xatırlanırdı. Ə.Firdovsi “Şahnamə” əsərində türklərin yaşadığı yerləri “keşvare qorqsar” (“qurdlar məskəni”) adlandırır.

Xalq inanclarında qurd dişinin cibdə daşınmasının nəzərdən qoruyacağına inanılırdı. Yuxuda və ya gəzərkən qurd görmək xeyirə yozulardı. Hamilə qadının nəzərdən qorunması üçün yastığının altına qurd dişi və ya dərisi qoyular, yeni doğulan oğlan uşağının beşiyinin dörd tərəfinə qurd şəkli çəkilərdi. Qurdun parçaladığı qoyun murdar sayılmazdı. Südü kəsilmiş anaların yenidən südünün gəlməsi üçün qurd əli dualarla qadının döşlərində gəzdirilər, bədəninin bir yerində ağrısı olan və ya boğazı gələn uşaqların ağrıyan bölgələrinə “qayıt, qayıt” deyilərək yenə qurd əli sürülərdi. Bizcə, bu örnəklər qurdun əski türk düşüncə və inancında hansı anlam daşıdığını bəlli etmək üçün kifayətdir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu inancların bir qismi indi də yaşamaqdadır. Qurd adı ilə bağlı çoxsylı toponimlərin mövcudluğu, yuxarıda göstərilən inanclarla yanaşı, qurdu söymək və ona qarğımağın günah sayılması, “qurd üzünün mübarək” hesab edilməsi, şansı gətirən adama “qurdu uladı” və ac adama “qurd kimi acımış” deyilməsi, qorxmaz, cəsur, dözümlü və təcrübəli insanlar barədə söylənilən “qurdlarla dolaşır”, “qurd ürəyi yeyib”, “qurd kimiöz qanını yalayır”, “qurdla qiyamətə qalacaq”, “qoca qurd” kimi ifadələr, qurdla bağlı andlar (“Bozqurdun ruhuna and olsun”, “And olsun Bozqurdun mübarək üzünə” və s.), atalar sözləri (“Qurdun adı, yesə də, qurddur, yeməsə də”, “Qurdun səbəbinə quş da yeyər”, “Qurdu nə qədər əhilləşdirsən, gözü yenə meşəyə baxacaq.” və s.), məsəllər (“Kor qurdun qismətini verən Allah mənim də qismətimi verər”, “Qurd getdi yazıya, meydan qaldı tazıya”, “Süfrəmizin qurd payı” və s.), nağıllar (“Kor qurdun qisməti” və s.), oyunlar (“Yoldaş, məni qurd apardı” və s.) , adətlər (“Qurd ağzı bağlamaq”, “Qurd ayağı gətirmək” və s.) və s. qurd barədə əski inancların uzantısı olub, hələ də türkün düşüncəsində boz qurdun öz qutsallığını, Tanrı qatında özəl məqama sahib olduğunu və bu yöndə cağdaş türkün əski türklə düşüncə ortağı olduğunu bildirir.

Əski türk dastan, əfsanə, nağıl, atalar sözü və məsəllərdə, həmçinin yazılı ədəbiyyat nümunələrində (xüsusən poeziya nümunələrində) “qurd” sözünün, o cümlədən “Kitabi Dədə Qorqud” dastanının müxtəlif boylarında rastlaşdıqları “qurd üzü mübarəkdir, qurd ilə xəbərləşim”, “qara başım qurban olsun, qurdum, sana”,”issiz yerin qurdu kibi ulaşdılar”, “əzvay qurd ənügi erkəgində bir köküm var”, “yeni bayırın qurduna bənzər igidlərim”; N.Gəncəvinin “İsgəndərnamə” poemasında “Gəldi qurd ağzından sübhün nəfəsi, Keşikçi itinin kəsildi səsi” beytindəki “qurd ağzı”; “Koroğlu ilə Bolu bəy” qolunda “yeyib qurdlarınla ulaşım, dağlar”, Koroğlu qoşmalarındakı “gərək budur qurddan olan qurd olsun”, “… adım qurd oldu, qurd oldu” deyimləri; atalar sözlərində təsadüf etdiyimiz “Qurd görəndə salavat çevir”, “Qarşına qurd çıxsa, əlinə pay gələr”; müasirlərimizin şeirlərindəki “qurdbaşlı bayrağın balası bayraq” (B.Vahabzadə: “Bayraq”), “Dur, özünü bozqurd eylə” (M.Araz: “Ayağa dur, Azərbaycan), “Bozqurd sənsən, bozqurd mənəm, Bu qurd kimi düşmənimi bir gün yenəm” (X.Rza: ”Bozqurd”), “Namazını qurd üzünə, Yarpaq üstə qılan gəlsin.”, “Yuxumda bir ağız qurd ular keçər” (R.Behrudi: “Vida türküsü” və “Boz qurd”), “Mən bir acıyalquzağam, Qurd ulayır içimdə” (M.Yaqub: “Tənhalığın üsyanı”), “Qorqudun, boz qurdun, türk ulun olum” (F.Böyükkişi: “Mən də sənin kimi təkəm, tənhayam…”) və s. kimi ifadə və cümlələrdəki “qurd” sözü ilə tez-tez rastlaşırıq.

Türk inanışlarına görə Bozqurdun rolu (funksiyası) üç şəkildədir; ata (əcdad), rəhbər (yol göstərən, hami) və qurtarıcı (xilaskar).

Qədim türklər özlərini təbiətdən ayırmadığı, ətraf mühiti anlayıb dərk etdiyi mifoloji zamanda - ilkin zamanda - əcdadlarının zamanında yaranışlarında, soylarında qurdla qohumluq bağları olduğunu iddia edər, nəsillərinin bu müqəddəs varlıqdan törədiyinə inanardılar. Təsadüfi deyil ki, mifoloji zamanda yaratdıqları çox əski dastanların bəzilərində ana (məsələn:“Bozqurd” və “Asena” dastanlarında), bəzilərində ata (məsələn: “Törəyiş”, “Doqquz Oğuz – On Uyğur” dastanlarında) olaraq görülən Bozqurd türk nəslinin yoxolma təhlükəsi yarananda ortaya çıxır və nəslin davam etməsini saxlayır. Bir hun əfsanəsində doqquz oğuzların törəməsini qurd – insan cütləşməsi davam etdirir. Çou-shu adlı Çin xanədan xronikasında törəyiş əfsanəsi ilə ilgili xəbər, Ərgənəkon dastanı və çox qədim bir türk əfsanəsində dişi qurdun tək qalmış uşağı himayə etməsi, VI əsrə aid bir daş qəbirdə, Kül Tikin kitabələrinin birində qurddan süd əmən uşaq təsviri, 1957-ci ildə (sonuncu fakt) Türkmənistan ərazisində insan övladının qurdlar tərəfindən bəslənilməsi hadisəsinin baş verməsi və dıgər mənbələr də deyilənlərə inam oyadır.

Türklər boz qurdu həm də bir hami, rəhbər kimi qəbul edirlər. Mifoloji materialarda, o cümlədən qədim türk dastanlarında görürük ki, millətin həyatının həlledici anında Bozqurd onlara yol göstəirir, rəhbərlik edir. Məsələn, “Ərgənəkon” dastanında və “Kut dağı” əfsanəsində Bozqurdun rəhbər rolunu aydın görmək mümkündür.”Oğuz Xaqan dastanı”nda Oğuz Xaqana göydən enən işığın içərisindən çıxan göy qurd yol göstərir.

Materiallar Bozqurdun həm də qurtarıcı olduğunu deyir. Türk zor duruma düşəndə bozqurd ortaya çıxaraq onu qurtarır. “Köç”, “Manas”, “Ərgənəkon” dastanlarında bozqurd qurtarıcıdır. İndiyədək qurd mövcud olan bir tatar əfsanəsində görürük ki, meşədə azaraq düşmənlərin mühasirəsində qalan köçəri qəbiləni bir qurd mühasirədən çıxarır, məhv olmasına imkan vermir.

Bozqurdun əcdadlıq funksiyası əsasən Göy Türk xaqanlığında tanınmışdır. Oğuzlarda onun əsas funksiyaları yol göstərən və xilaskardır.

Gerçəklik budur ki, heç zaman bütə tapınmayan türk Bozqurdu simgə olaraq seçib. Bozqurdun simgə olduğu sürəcdə türk yenilməz olub. Məhz bunu çox yaxşı bilən türk düşmənləri Bozqurdu, əslində bozqurd ruhunu türkdən almağa çalışdılar. Bunlar sadəcə düşüncə və gəlişi gözəl sözlər deyil, gerçək tarixi faktlara dayanan məntiqi sonuclardı. SSRİ-nin yarandığı ilk illərdə türkün və türklüyün düşməni olan Lenin türkiyəli araşdırmaçı yazar İlhan Bardakçıya belə demişdi: “Türkiyədə kommünizmi yerləştirmək üçün öncə onlara dinlərini, milliyyətlərini unutdurmak və qafalarına yerləşmiş olan Bozqurd əfsanəsini söküp atmak lazımdır.”

Bəs nə üçün türklər digər yırticıları deyil, məhz qurdu əcdad, rəhbər və xilaskar “seçir”? Bu məsələ türk etnik-mədəni sistemi çərçivəsində aydınlaşdırılmalıdır. Onlar bilməlidirlər ki, qurdların insan düşüncəsi ilə qəbul edilən müsbət cəhətləri hansılardır və onların hansı xüsusiyyətləri şüurlu insanın davranışına daha yaxındır.

Türk ən əski çağlardan fiziki gücə deyil, mənəvi böyüklüyə tapınmışdı. Heç təsadüfi deyildir ki, Səlcuqilər dövründə güney Azərbaycanda yaradılan bir nimçədə yazılmışdı: “Türklə ucuz başla danışmaq olmaz.” Dünyanın cansız əşyalara tapındığı dönəmdə türk yaradıcı olaraq Tanrını tanıdı. Yaradılışdan ruhu ruhuyla tən gələn Bozqurdu məhz əlçatmaz ruhuna görə sevdi, əyilməzliyinə, mərdliyinə, özgür ruhuna görə özünə simvol olaraq seçdi. Türk güc axtarışında olsaydı, aslanı, pələngi və s. simgə seçərdi. Bozqurdu simgə olaraq seçən türk Bozqurdun özü kimi əyilməz yaşadı, özgürlük vurğunu oldu. Bu ruh türkün enerji qaynağı oldu.

Qədim türklərin düşüncəsinə görə, qurdlar heç də insanlara zərər verən yox, əksinə, dünyamızı əyriliklərdən təmizləmək kimi Tanrı missiyasını öz üzərinə götürmüş canlılardır. Tədqiqatçılar (M.Seyidov, M.Həkimov, N.Hacıheydərli, C.Bəydili, C.Bayramlı, O.Salayev, R.Qafarlı və b.) türklərin xarakterik xüsusiyyətlərinin bir çoxunun qurd psixologiyası üzərində qurulduğunu və haradasa onu xatırlatdığını göstərirlər. Məsələn, aşağıda qeyd edilənlərə diqqət edək:

       1.Qurd azadılıqsevən heyvandır. Həmişə azadlığa can atır. O, yeganə yırtıcı heyvandır ki, əhilləşdirmək və zəncirləmək mümkün deyil. Pəncəsi tələyə düşəndə belə qurd onu dişləri ilə didib-parçalayıb özünü xilas edir. Əğər bozqurd ona saldıran çox sayda yırtıcının qarşısında çıxılmaz vəziyyətdə qalarsa, əsir olmamak için köksünü parçalayıp özünü öldürür. Bozqurdlar məğrur və heç nəyə baş əyməyən heyvanlardır. Onlar heç bir zaman ev heyvanları ola bilməzlər. İnsanla dost olarlar, amma it, ya da başqa heyvan kimi insana tabe olmaz, kölələşməzlər. Çünki Bozqurd ev itləri kimi havayı yemək üçün sahibinə yaltaqlanmaqdansa, hürr şəkildə aclıqdan ölməyi üstün tutur. Onlar məğlub ola bilərlər, amma əyilməzlər, öldürülərlər, diz çökməzlər, ovlanarlar, həbsə düşməzlər. Yuxarıda sadaladığımız xüsusiyyətlərin böyük əksəriyyətinə Azərbaycan və Anadolu türklərinin, habelə, bütün türklərin psixologiyasında rast gələ bilərik. Türklər hər zaman azad və sərbəst olmağa üstünlük veriblər. Türklər o dərəcədə qorxmaz olublar ki, İslamın 2-ci xəlifəsi Ömər onlar haqqında belə deyib: ”Türkü yaraladınsa, hökmən onun işini bitir. Əks təqdirdə o əlinə düşən ilk imkanda geri qayıdacaq və sizə o zaman aman olmayacaq. Onlar geri çəkilməyi, uduzmağı qəbul etmirlər”; Sonuncu dini insanlara təlqin edən Həzrəti-Məhəmməd isə ərəblərə xitabən bunları söyləyib: “Türklər sizə toxunanadək onlara toxunmayın”.

2. Qurd heç vaxt təkbaşına hərəkət etmir. Sürü onun üçün kollektiv özünümüdafiə xarakteri daşıyır. Onun öz lideri var. Qurd qurdluğu ilə dərk edir ki, tək əldən səs çıxmaz. Türklər, onun liderləri də hər zaman öz dövlətinə sadiq qalmağa, kollektivin rəyi ilə hesablaşmağa, dar gündə özünü kollektivin bir üzvü kimi görməyə üstünlük veriblər.

        3. Qurd ailəsinə, evinə sadiqdir. Balalarının, “xanımının” yolunda canını qurban verməyə hazırdır. Dişisi ölən qurd ömrünün sonuna kimi başqa dişi ilə “evlənmir”. Dişisini başqa bir erkəklə görən qurd onu parça-parça edib, yalquzaq kimi yaşamağa belə razı olur.

4. Yaşadığı əraziyə, ailəsinə, öz növündən olan digər qurda təcavüz olarsa, qəzəbli qurdun qarşısını heç bir canlı ala bilməz.

5. Tanrıya sevgi qurdun qanındadır. Üzü hər zaman Tanrıya doğru olan qurd ağzını göyə tutub uladıqda belə gözlərini yumur, bir növ “daxilən saflaşır” və Tanrıya məxsus olduğunu göstərir. Təsadüfi deyil ki, göy qurdun adı keçən dastan və əfsanələrdə onun göylərdən endiyini və bəzən də Oğuz Xaqan dastanında olduğu kimi ağ işığın içindən çıxdığını görürük. Bütün hallarda göy qurd (Tanrı tərəfindən göndərilmiş) xilaskar, qurtarıcı obrazında təqdim olunur. Qurdun ulaması birliyə çağırış kimi mənalandırılır .

Sadaladığız xüsusiyyətlərin böyük əksəriyyətinə türklərin psixologiyasında rast gələ bilərik. Türklər özləri də xasiyyət və davranışları ilə qurd arasında elementar oxşarlıqlar görürdülər. Hətta aypara taktikası (və ya Turan türk taktikası) adı verilən yarımçevrə ilə düşməni ortaya götürüb çevrəni qapamaq strategiyasının qurdlardan götürülərək ilk dəfə türklər tərəfindən tətbiq edildiyi ehtimal olunur.

Türk (Oğuz) – qurd münasibətlərinin arxaik semantikasının araşdırıcıları da türklərdə qurd obrazına məxsus mifoloji cizgiləri təsdiqləyirlər. “Kitabi Dədə Qorqud”dakı qurdun Salur Qazan tərəfindən “ər” adlandırılması (“Qarla yağış yağanda ər kimi duran!”) faktı Oğuzun funksiyasının qurdun funksiyasından fərqlənmədiyini göstərir. Hər iki obraz “ər” semantemində birləşır. Türklər də qurd kimi hər zaman qorxmaz, azad və sərbəst olmağa, öz dövlətinə, ailəsinə sadiq qalmağa, kollektivin rəyi ilə hesablaşmağa, dar gündə özünü kollektivin bir üzvü kimi görməyə üstünlük vermiş, “Tanrı Milləti” olduqlarını dəfələrlə sübut etmişlər.

Qurdların növləri çoxdur. Bəs nə üçün türklər ancaq Bozqurdu simgə kimi qəbul edirlər? Çünki qədim türklərin psixologiyası ancaq bozqurdun “psixologiyası” ilə tən gəlirdi.Yuxarıda göstərilən nümunələr də bunun sübutu ola bilər.

“Bozqurd” və ya “göy saçaqlı qurd” adlanan heyvan yalnız müəyyən zamanda zühur edir və yalquzaqdır. Yəni o digər heyvanlar kimi təbiətdə yaşamır, səmavidir. Ancaq ehtiyac olduğunda, türklərin çətin zamanında izə çıxır. Əski türk dastan, əfsanə və deyimlərində Bozqurdla yanaşı göy qurd (gök kurt) və göy börü (gök börü) obrazına da rast gəlirik. Burada «göy» sözü rəng anlamında deyil, «göylərdən enmiş», «göy mənşəli», «qutsal», “qurd” sözü isə “qurtuluş” anlamındadır . Təsadüfi deyil ki, göy qurdun adı keçən dastan və əfsanələrdə onun göylərdən endiyini və bəzən də göydən enən ağ işığın içindən çıxdığını görürük. Əksər hallarda göy qurd (Tanrı tərəfindən göndərilmiş) xilaskar, qurtarıcı obrazında təqdim olunur.

Əski türk isə yalnız qutsal saydığı varlıqlara göy (gök) ismini verirdi. Bir sözlə, əski türklərin Bozqurdu simvol olaraq seçməsinin iki ana səbəbi olmuşdur:

1.Bozqurdun başqa heç bir canlıda olmayan üstün özəllikləri

2.Bozqurdun Göy mənşəli (gök kurt) – müqəddəs olması

Bu xüsusiyyətlərə görə, türklər azadlıqlarının timsalı olaraq Bozqurdu özlərinə simvol seçiblər.

Yəqin çoxunuz qurd adam, yaxud ay bədirlənəndə bəzi insanların qurda dönməsi barədə əfsanələri eşitmiş və ya oxumusunuz . Dünya xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının mifoloji mətnlərində (məsələn: “Qurd Zalxa” və “Qurd adam”) insanın qurda çevrilməsi barədə kifayət qədər material vardır. Vaxtı ilə tarixin atası sayılan Hedrodot da öz əsərlərində bu barədə söhbət açmışdır. Tarixdə 1520 – 1630-cu illərdə Avropada otuz mindən çox qurd adam hadisəsi qeydə alınmışdır. Son illərdə məlum olmuşdur ki, sovetlər dönəmində Moskva və Sank- Peterburqdakı institutlarda gizli şəkildə insanın qurda çevrilməsi ilə bağlı araşdırmalar aparılırmış.

Elm bu yaxınlara kimi insanın qurda çevrilməsi fonemini rədd edirdi. Lakin son vaxtlar Rusiya Milli Elmlər Akademiyası və Amerika Səhiyyə Assosiasiyası apardıqları ekspedisiyaların nəticələrinə əsaslanan dəqiq faktlar və dəlillərə istinad edərək bəyan etdilər ki, insanın qurda çevrilməsi fenomeni var. Rusiyanın şimallarında məskunlaşmış, əsasən, türk əsilli xalqların şamanları, Şimali Amerika hinduları (əsasən türk əsilli), Yaxın Şərqdəki türk tayfalarının bəzi şəxslərinin yaman ruhlarla döyüşmək üçün qurda dönmələri elmi məqalələrlə təsdiq olunur .

Məqalələrdə göstərilir ki, türk şamanlar arasında müxtəlif dua və ayinlərin köməyi ilə asanlıqla qurda çevrilə bilənlər (onlara “noyd” deyirlər) indi də vardır. Bu zaman onların insan olduqlarını ancaq gözlərindən və səslərindən tanımaq mümkün olur.

Qurda, o cümlədən digər canlılara çevrilmək insan orqanizminin imkanlarının gerçəkdən də, hədsiz olduğunun sübutudur. Mifoloji tədqiqatlar göstərir ki, fərqli coğrafiyalarda yaşayan insanlar ancaq qurda yox, digər canlılara da (məsələn: ayı, maral, bizon, sırtlan (leşlə bəslənən çirkin üzə sahib heyvan) və s.) çevirlə bilirmişlər. Qurda isə daha çox türk əsilli xalqların nümayəndələri dönürlərmiş. Bizcə, türkün digər canlılara yox, ancaq qurda çevirilməsinin əsas səbəbi yuxarıda da qeyd etdiyimiz, kimi ortaq xarakterlərin olması, bozqurda olan ehtiramın təzahürüdür.

Tədqiqatlarda qeyd edilir ki, mifoloji mətnlərdə heyvanın əcdad, soybaşı kimi göstərilməsi, sadəcə, bu adı daşımış insanın keyfiyyətini əks etdirir, yəni soykökündə boz qurd kimi şüsaətə, döyüşkənliyə, lider özəlliklərinə malik bir insanın durduğunu göstərməyə hədəflənir, onun bioloji əcdadı olmasına yox.

Beləliklə, əcdad, rəhbər – yol göstərən, xilaskar – qurtarıcı funksiyalarını yerinə yetirən qurd türklərin ədəbi-bədii təfəkkürdə azadlıq, işıq, mərdlik, yurdsevərlik, sadiqlik, liderlik, ən başlıcası türkçülüyün simvolu kimi anılaraq qəbul edilir və özünün tarixi-fəlsəfi, o cümlədən ideya yükünü hələ də ünvanlara çatdırmaqda davam edir.

Bu gün Bozqurdla bağlı mifoloji elementlər, sözün həqiqi mənasında, milli estetik fikir yatırımına, yetişməkdə olan nəslin azadlıq və istiqlal təfəkkürünün, milli-mənlik şüurunun formalaşması və təkamülünə güclü təsir vasitəsinə çevrilmişdir. 44 günlük Qarabağ savaşında oğullarımızın qəhrəmanlıqları və onların divarlara, qayalara cızdıqları Bozqurd rəsmləri, şəhid gizirimiz X.Yusifzadədən tutmuş qazi polkovniklərə qədər bir çoxlarının Bozqurd işarəsini göstərilməsi bunun ən gözəl sübutudur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.03.2024)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu və “Ulduz" aylıq ədəbiyyat dərgisi unudulmaz Xalq şairi Vaqif Səmədoğlunun 85 illik yubileyinə həsr edilmiş poeziya müsabiqəsi elan ediblər. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, 35 yaşa qədər qələm adamları martın 1-dən aprelin 30-na kimi müsabiqəyə öz şeir nümunələri ilə qatıla bilərlər.  Şeirlərin yeni, yaxud köhnə, dərc edilmiş, yaxud edilməmiş  olmasına fərq qoyulmur. 

Müsabiqənin Təşkilati dəstəkçisi “Kəpəz hospital", informasiya dəstəkçisi “Ədəbiyyat və İncəsənət" portalıdır. 

1. Şeirlər Bu email ünvanı spambotlardan qorunur. Onu görmək üçün JavaScripti qoşmaq lazımdır. poçtuna göndərilir.   

2. Hər müəllif yalnız iki şeirlə iştirak edə bilər.  (Vord formatda)                                

3. Şeirlərə müəllifin şəkli, haqqında məlumat və əlaqə nömrəsi əlavə olunmalıdır.

Mükafat fondu və mükafatlandırma mərasimi barədə sonrakı günlərdə məlumat veriləcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.03.2024)