Yazıçı-publisist, çox əhəmiyyətli tarixi romanlar müəllifi Yunus Oğuzun "Cığır" romanı çapdan çıxıb. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, Şuşa şəhərinin inşa edilməsinin 270 illiyinə və 44 günlük Vətən müharibəsinə ithaf olunmuş tarixi romanda 44 günlük Vətən müharibəsinin keçdiyi yol, Vətən müharibəsindən sonrakı nailiyyətlər və mədəniyyət paytaxtımız Şuşa şəhərinin tarixindən bəhs edilir. 

Qeyd edək ki, kitabın ilk səhifələrində Milli Məclisin üzvü, akademik Nizami Cəfərov, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA Nizami Gəncəyi adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Elnarə Qaragözova və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, "Ədəbiyyat" qəzetinin baş redaktoru Azər Turan əsər haqqında öz fikirlərini bildiriblər.

Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin və Yarat Müasir İncəsənət Məkanın birgə layihəsi olan "Mədəni yenilənmə" davam edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Mədəniyyət Nazirliyinə istinadən məlumat verir ki, 16 və 17 iyun tarixlərində “Mədəni yenilənmə” layihəsi çərçivəsində izləyiciləri  yeni maraqlı tədbirlər gözləyir. Bu dəfəki qonaq teatr və kino aktyoru, rejissor, Rusiya Federasiyasının və Azərbaycan Respublikasının Əməkdar artisti Timur Bədəlbəyli olacaq. 

Timur Bədəlbəyli B. Şukin adına Moskva Ali Teatr Məktəbinin (Y. Lyubimovun kursu) məzunudur. Təhsilini bitirdikdən sonra Taqanka Teatrının truppasına dəvət olunur və tez bir zamanda bu teatrın aparıcı aktyoruna çevrilir. O, “Əlvida, cənub şəhəri” filmindəki roluna görə “Şərq-Qərb” Beynəlxalq Film Festivalının (2006) və Batumi Beynəlxalq Arthaus Filmləri Festivalının (2007) mükafatlarına layiq görülüb.

16 iyun, saat 19:00.

Açıq yaradıcılıq görüşü.

Yaradıcılıq görüşü çərçivəsində həmçinin “Böyük mistifikasiyalar” sənədli filmlər silsiləsinin bir buraxılışı da nümayiş olunacaq və sonra müzakirə aparılacaq.

17 iyun, saat 19:00.

Aktyorlar və rejissorlar üçün ustad dərsi.

Dünya teatr islahatçısı Yuri Lyubimovun yaradıcılıq üsulu.

Şərti total teatr və "sintetik" aktyorun tərbiyəsi.

“Müəllif teatrı” mövzusu və postmodern teatrın perspektivləri ətrafında müzakirə.

Tədbirlər Yarat Müasir İncəsənət Məkanında keçiriləcəkdir.

Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən “Şuşa İli” münasibətilə həyata keçirilən “Şuşa mədəniyyətinin inciləri” layihəsi yeni təqdimatlarla davam edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Mədəniyyət Nazirliyinə ustinadən məlumat verir ki, layihənin “Şuşanın ədəbi həyatı” bölməsi üzrə növbəti təqdimat “Məclisi-Üns” ədəbi məclisə həsr olunub.

XIX əsr Şuşa ədəbi məclisləri özünün çoxyönlü funksiyası, ədəbiyyata, mədəniyyətə, maarifə verdiyi töhfələri ilə fərqlənir. Mənbələrdə ən çox adı çəkilən Şuşa məclisləri "Məclisi-üns" və "Məclisi-fəramuşan"dır.

“Məclisi-üns” ədəbi məclisi 1864-cü ildə Şuşada şairlər Mirzə Rəhim Fəna və Hacı Abbas Agahın təşəbbüsü ilə dövrün görkəmli ziyalısı Mirzə Əli Qazinin mədrəsəsində təşkil olunub. Lakin 1872-ci ildə Xurşidbanu Natəvanın məclisi öz himayəsinə götürməsi onun məşğələlərini daha da canlandırıb, şöhrəti Qarabağın hüdudlarını aşıb Azərbaycanın başqa yerlərinə də yayılıb.

Otuzdan çox üzvü olan məclisin rəhbəri Xurşidbanu bəyim idi. Mirzə Rəhim Fəna, Hacı Abbas Agah, Mirzə Ələsgər Növrəs, Mirzə Həsən Yüzbaşov, İsgəndər bəy Rüstəmbəyov, Mirzə Sadiq Piran, Baxış bəy Səbur, İsmayıl bəy Daruğə, Məşədi Nəsir Lövhi və başqaları məclisin daimi və nüfuzlu üzvləri idilər. Qarabağın görkəmli xanəndə və sazəndələri də məclisin yığıncaqlarında fəal iştirak edirdilər.

Ədəbi məclislər ilk növbədə şeir-sənət məktəbi idi. Burada şeirlər, məsnəvilər yazılır, ədəbi müzakirələr aparılır, şeir normaları öyrədilir, nəzirələrlə ənənələr möhkəmlədilir və gələcək nəsillərə ötürülürdü.

Qeyd edək ki, qadınların kişilərlə bir məclisdə fəaliyyət göstərməsi Qarabağ ədəbi məclislərinin əsas özünəməxsusluqlarından biri idi.

Böyük gülüş ustası, Azərbaycanın görkəmli teatr və kino aktyoru, Xalq artisti, "Şöhrət” ordenli Hacıbaba Bağırovun anadan olmasının 90-cı ildönümü ilə əlaqədar Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Teatrı silsilə tədbirlər həyata keçirir.  

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, teatrın kollektivi öncə mərhum aktyorun Fəxri Xiyabandakı məzarını ziyarət edərək əklillər və gül-çiçək dəstələri qoyub.

Ziyarətdə iştirak edən Akademik Musiqili Teatrının direktoru, Əməkdar incəsənət xadimi, fəlsəfə doktoru Əliqismət Lalayev, Mədəniyyət Nazirliyinin Teatr sektorunun müdiri Könül Cəfərova, Xalq artistləri Afaq Bəşirqızı, Fatma Mahmudova, rejissor, Əməkdar incəsənət xadimi Cəmil Quliyev, Əməkdar artistlər Ələkbər Əliyev, Çingiz Əhmədov, gənc aktyor, Prezident Mükafatçısı Hüseyn Əlili, tanınmış mədəniyyət və incəsənət  nümayəndələri mərhum sənətkarın həyat və yaradıcılığından söz açaraq, onunla bağlı xatirələrini bölüşüb.

Bununla əlaqədar Akademik Musiqili Teatrda Hacıbaba Bağırovun 90 illik yubileyinə həsr olunmuş "Mən dəyərəm min cavana" (F.Sücəddinov, T.Vəliyeva) tamaşası nümayiş olunub.

Xatırladaq ki, bu tamaşa illər öncə H.Bağırovun sağlığında onun 75 illik yubileyi münasibətilə hazırlanmışdı. Tamaşanın premyerasına az qalmış, 2006-cı ilin oktyabrında aktyor vəfat etdiyinə görə 2007-ci ildə “Mən dəyərəm min cavana” tamaşası mərhum sənətkarın xatirəsinə ithaf olaraq onu sevənlərə bir hədiyyə kimi təqdim edilir.  

Gözlənilməz və maraqlı situasiyalarla zəngin tamaşa səhnəyə qoyulduğu gündən  böyük maraqla qarşılanır və bu gün 81-ci dəfə nümayiş olunacaq.

Tamaşadan əvvəl Musiqili Teatrın Ədəbi hissə müdiri, Əməkdar mədəniyyət işçisi Telli Pənahqızı Hacıbaba Bağırovun həyat və yaradıcılığından danışıb, foyedə aktyorun “O olmasın, bu olsun” musiqili komediyasında oynadığı Məşədi İbad (1998), “Bankir adaxlı”da Atakişi (2002), “Adamın adamı”nda Əli Əyrizadə (2005), “92 dəqiqə gülüş” konsert-kompozisiyasında isə Sonqulu (2004)  obrazlarının  səhnə geyimləri də sərgilənib.

İyunun 13-də Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası və Macarıstanın Azərbaycandakı səfirliyinin birgə əməkdaşlığı ilə macar musiqisinin klassiki, dünyaşöhrətli bəstəkar, virtouz pianoçu Ferens Listə həsr olunmuş tədbir keçirilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AzərTAC-a istinadən xəbər verir ki, tədbirdə Bakı Musiqi Akademiyası ilə Ferens List Musiqi Akademiyası arasında anlaşma memorandumu imzalanıb.

Tədbir çərçivəsində həmçinin tanınmış heykəltaraş, Xalq rəssamı Natiq Əliyev tərəfindən hazırlanmış F.Listin büstünün açılışı olub.

Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının rektoru, Xalq artisti, professor Fərhad Bədəlbəyli iki ölkə arasında olan münasibətlərin inkişafı fonunda belə mədəni tədbirin keçirilməsini yüksək qiymətləndirib: “İmzalanan anlaşma memorandumu iki ölkə arasında mədəni əlaqələrin inkişafında önəmli bir addım olacaq və bizim əlaqələrimizi daha da gücləndirəcək”.

Belə bir tədbirin Azərbaycanda keçirilməsindən məmnunluğunu bildirib Macarıstanın Azərbaycandakı səfiri Viktor Sederkenyi qeyd edib ki, bu cür mötəbər tədbirlər iki dost ölkənin münasibətlərinin daha da köhkəmlənməsinin qarantıdır.

Xalq rəssamı Natiq Əliyev tədbirin əhəmiyyətindən söhbət açaraq, Bakı Musiqi Akademiyasında bu büstün açılmasını ölkəmizin Avropaya inteqrasiya istiqamətində növbəti önəmli addım kimi dəyərləndirib. Bildirib ki, yaxın zamanlarda digər dünyaşöhrətli bəstəkarların da, həmçinin ölkəmizin tanınmış bəstəkar və musiqiçilərinin də BMA-da büstləri açılacaq.

Tədbir BMA-nın və Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbinin tələbələrinin ifasında bəstəkarın əsərlərindən ibarət konsert proqramı ilə davam edib.

Elman Eldaroğlu yazır

İsrail ordusunda tətbiq olunan, idmanın "Krav Maqa" döyüş növündə bir sıra uğurlara nail olan bu xanım, yaşıl kəmər uğrunda məşqlərini davam etdirib. Təkcə özü deyil, demək olar ki, ailəsində hamı boş vaxtlarında idmanın bu növü ilə məşğul olur. 

Ömür-gün yoldaşı Rza Fazel əslən İran İslam Respublikasındandır. İki övladı var. Oğlu Ziya Süleyman 10, qızı Karli Naima 13 yaşındadırlar…

Haqqında söhbət açdığım Nərminə Paşa Bakıda dünyaya gəlib. 1995-ci ildə 160 nömrəli məktəbi bitirib. 1997-ci ildən Amerikada yaşayır. Bir il əczaçı  işləyib. 1998-2002-ci illərdə Los Ancelesdəki Kaliforniya Universitetində ali təhsil alaraq, nevrologiya sahəsində bakalavr dərəcəsinə yiyələnib. Üç il özəl məktəbdə kimya, fizika, riyaziyyat və biologiya fənnlərini tədris edib. 2005-2007-ci illərdə yenidən məzunu olduğu universitetə dönərək, bu dəfə ictimai səhiyyənin təşkili üzrə mağistr dərəcəsinə yüksəlib. 2007-2018- ci illərdə "Kayzer Permanente" şirkətində müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. O, burada cərrahiyə xidmətinə rəhbərlik edib, sonradan kapitalın planlaşdırılması şöbəsinin böyük meneceri olub. 2018-ci ildən xərçəng xəstəliyinin erkən aşkarlanması üçün biopsiya mayesi ərsəyə gətirən "Quantgene" şirkətində klinik marketinq və əməliyyatlar üzrə vitse prezident işləyir. Bu şirkət ABŞ-da, eləcə də Avropada böyük səhiyyə təşkilatları ilə əməkdaşlıq edir.

…Azərbaycan mətbəxinin təamlarını sevə-sevə hazırlayan Nərminə xanım, bu bacarığı anasından öyrəndiyini söyləyir. Səyahət etməyi, mütaliəni çox xoşlayır. Dünya, o cümlədən Azərbaycan musiqisini dinləməkdən zövq alır…

Atası elmlər namizədi, dosent Səmid Paşayev uzun illər Azərbaycan Dövlət Neft-Kimya Akademiyasında avtomatlaşdırma kafedrasında müəllim işləyib. Anası Neda Paşayeva da həyat yoldaşı ilə eyni tədris ocağında, informatika kafedrasında çalışıb…

Adətən idmançı xanımlar ötkəm olurlar, amma mən onunla söhbət edərkən o qədər incə məqamların şahidi oldum ki, onlar əsl Azərbaycan xanımına xas olan dəyərlər idi... 

Deyir ki,- "Bəlkə də haqqımda yazılmasına razı olmazdım. Axı mən elə də fövqalədə işlər görməmişəm. Atam bir daha xatırlansın və ruhu şad olsun deyə, həvəslə razılıq verdim. Atamı çox sevirdim. O, mənə insanpərvərliyi, həyatda əzmkar olmağı, xeyirxahlığı öyrətdi. Mən fəxr edirəm ki, Səmid Paşayev kimi atam olub"…

Gənc yaşlarından Azərbaycanı tərk etsə də, doğma vətəni hələ də xatırlayır. Ömrünün ən qayğısız illərinin orayla bağlı olduğunu dilə gətirir. Arzulayır ki, xalqımız firəvan yaşasın, gənclərimiz mükəmməl təhsil alsınlar, idmanla məşğul olsunlar. Sağlamlığın həyatın gözəl keçməsində əhəmiyyətli rolu olduğunu vurğulayır…

Bu şən, təvazökar, qayğıkeş, idmançı iradəsi ilə vəzifə pillələrində irəliləyən azərbaycanlı xanıma gələcək həyatında uğurlar arzulayırıq…

Rəsm qalereyası: 

Van Qoq, “Ulduzlu gecə”

Əkbər Qoşalı

Türk xalqları ədəbiyyatı adətən “İslamöncəsi (Qədim dövr)” və “İslamsonrası” şəklində iki böyük dövrə (qrupa) bölünərək, şərh olunur. Biz bu yazıda yeni bölgü təklif edirik. Bizcə, türk xalqları ədəbiyyatını ən ümumi şəkildə üç böyük dövrə (qrupa) bölmək məqsədəuyğundur:

I dövr - ən qədimdən Yunus Əmrəyədək (dövrünədək),

II dövr - Yunus Əmrədən (dövründən) I Dünya Savaşınadək,

III dövr - I Dünya Savaşından günümüzədək.

Bəri başdan vurğulayaq ki, türklər İslamdan öncə də dinlər qəbul edib, bu dəyişimlər ədəbiyyata, mədəniyyətə dərindən nüfuz edib. Din dəyişimini bir dövr kimi götürməkdənsə, bütün dinlər dövründə öz estetikası ilə işıq sütunu kimi ucalan türk ədəbiyyatının, türk ruhunun, türk dilinin özünü, onun digər kateqoriyalara təsirləri ilə birgə, müəyyənləşdirdiyi dövrləri qəbul etmək daha düzgündür. Bəlkə mübaliğəli kimi görünə bilər ancaq idrakı çətin deyil ki, əgər İslamdan sonra başqa bir səmavi din gəlmiş (yayılmış) olsaydı, əcdadımız zəruriyyət yarandığı təqdirdə onu da qəbul etmiş ola bilərdi. Yəni biz dövləti müqəddəs bilmişik və dövləti, dövlətçiliyi qorumaq yaxud dövləti böyütmək, xalqın mədəniyyətini yeni dünyabaxışı ilə zənginləşdirməkçün din dəyişikliyinə gedə bilmişik. İslamı son səmavi din olaraq qəbul etdiyimiz üçün din dəyişmə mövzusu da qapanmış sayıla bilər. Əlbəttə, biz bilirik ki, İslamı qəbul etməmiş yaxud öz ilkin dini inanc sistemində qalmış türklər də (türk xalqları da) var; İslam bütün türk xalqlarının böyük çoxluğunun qəbul etdiyi, geniş yayılmış din olduğu üçün əsasən onun üzərinə vurğu edilir.

Başqa bir məqama diqqət edək: İnsanın yaradılışdan sonrakı törəyişi (çoxalması) dini ədəbiyyatlarda necə təqdim olunur? – qardaşın bacı ilə evlənməsi, insanın cinlə evlənməsi və s. yolu ilə, bizim yaradıcı əcdadımızsa törəyişi (çoxalmanı) kişinin ağacın köksündən çıxan gözəllə evlənməsi şəklində “modelləşdirib”! – Bu daha əxlaqlı baxış deyilmi? – Bax, bu dini təsəvvürlərdən fərqli (üstün), türk ədəbiyyatının, türk ruhunun və əxlaqının özünü, onun digər kateqoriyalara təsirlərini, estetikasını göstərməkdədir.

I dövr:

Bura qədim dövr ədəbi örnəklərindən tutmuş, Yunus Əmrə yaradıcılığınadək olan dövrə aid seçmə ədəbi abidələr, mətnlər daxildir.

İdeya-məzmun, poetik biçimcə özəllik daşıyan qədim türk eposu, qədim türk şeiri, o cümlədən türk maniçi və buddist şeiri, qədim türk nəsri, o cümlədən türk maniçi və buddist nəsri, ardınca “Orxon-Yenisey”dəki, Mahmud Kaşqarlının “Divanü Lüğat-it-Türk”ündəki bədii mətnlər, “Dədəm Qorqudun Kitabı”, “Manas”, Yusif Balasaqunlunun “Qutadqu Bilik”i, Əhməd Yüqnəkinin “Atəbətül-Həqaiq”i, Xoca Əhməd Yəsəvinin “Divani-Hikmət”i, Nizami Gəncəvinin, Mövlanə Cəlaləddin Ruminin, eləcə də Yunus Əmrənin əsərləri I dövrə aiddir. (Yeri gəlmişkən, “Atəbətül-Həqaiq” ATATÜRK Mərkəzi tərəfindən 2018-ci ildə nəşr edilib. Xoca Əhməd Yəsəvinin “Divani-Hikmət”i isə Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsi və Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşrə hazırlanır. “Divani-hikmət”i Azərbaycan dilinə tam şəkildə, geniş izahlarla birgə ilk dəfə, şair, ruhaniyyatçı Tural İrfan və bu sətirlərin müəllifi (Türkiyə və Qazax türkcəsində nəşrləri, əsərin orjinalını tutuşduraraq) uyğunlaşdırıb).

I dövrü qapayan Yunus Əmrənin yaradıcılığı həm xəlqiliyinə, epos (ozan-aşıq) təfəkkürünü geniş şəkildə yansıtmasına (milliliyinə) həm də öz dövrünün və özündən öncəki dövrün, necə deyərlər... üslubunu – aparıcı Şərq ədəbi motivlərini, hətta ərəb-fars mədəniyyətinə dayalı şeir gələnəyini sənətkarlıqla yansıtmasına görə seçilib. Ən başlıcası, Yunus Əmrə məhz doğma dildə yazmasına görə universal (özünəqədərkiləri “ümumiləşdirən”, özündən sonrakılara yön verən, təsir edən, tarixin hər iki üzündən möhtəşəm qala bürcü kimi görünən) bir ədəbi hadisə olaraq çıxış edir.

Qəbri həm Anadoluda həm də Azərbaycanda olduğu sanılan Yunus Əmrə şəxsiyyətinə və yaradıcılığına müraciət edənlər variantlılıqla üzləşə bilir: onda mistika da, ağıl da, ruhun fizikası da, metafizika da var... Belə bir variantlılıq, XX yüzilin başlarında Mustafa Kamal Paşa Atatürkə də şamil edilirdi (qərbçi, türkçü, sosialist, demokrat və b.). Atatürk özü “Mevzu-bahis Vatansa gerisi teferruattır” düsturu ilə bu məsələni ən yaxşı müəyyənliyə qovuşdurmuş oldu. Əgər Atatürkün addımları ictimai-siyasi, hərbi müstəvidə və Osmanlıdan Türkiyə Cümhuriyyətinə keçiddə variantlılıqlar şəklində təzahür edirdisə, sözün paşası Yunus Əmrə Səlcuqludan Osmanlıya keçid dönəminin (ərəfəsinin) ədəbi, ruhani şəxsiyyətiydi. O dövrdə də, mövzu Vətəndi, gerisi təfərrüatdı...

Yunus Əmrə (1240–1321, Kiçik Asiya) Türk-İslam mütəfəkkiriydi, təsəvvüf (və xalq) şairiydi, sufiydi. Anadoluda türkcə şeirin banilərindən olan Yunus Əmrənin ustadı Tapduq Əmrə (1210-1215) Türküstan mürşidlərindən, o mürşidlər Əhməd Yəsəvidən dərs almışdı. Nə qəribədir: İslamı Orta Asiyada ərəblər yaymışdı, Orta Asiyadan Anadoluya Türküstan alpərənlərinin gəlişini zəruri edən dönəmdə isə ərəblər tənəzzül içindəydi, İslamın bayrağını o vaxt və ondan sonra ucaltmaq türklərin sayəsində mümkün olmuşdur. O zamanlar ruhanilərimiz şair, şairlərimiz ruhaniydi... II dövr içində padşah, sultan və sərkərdələrimizin şairliyi (yaxud şairlərimizin padşahlığı, sultanlığı, sərkərdəliyi) sayğı ilə xatırladığımız hadisələr sırasındadır: Qazi Bürhanəddin, Şah İsmayıl Xətai, Qanuni Sultan Süleyman və b.

Bəs türklər Orta Asiyadan, Türküstandan Anadoluya, Yaxın Şərqə gəlmişdi yoxsa bu, onların geri dönüşüydümü? – Geri dönüşüydü. Amma bu dəfə yeni keyfiyyət, yeni qazanımlarla və əbədi dönüşüydü!.. Bu yerdə, türk xalqlarının etnogenezi ilə bağlı Altay nəzəriyyəsinə qarşı Urmu nəzəriyyəsini irəli sürən görkəmli türkoloq alim Firudin Ağasıoğlunun son 30 ildə apardığı araşdırmalarını, “Doqquz bitik”ini xatırlatmaq istərdim. O əsərlər İslamöncəsindəki türk kimliyini müxtəlif aspektlərdən dəyərləndirən və dəyərləndirmələrə kömək edən sanballı əsərlərdir.

Yaxın Şərqdən Türküstana getdiyi rəvayət edilən Arslan Babanın (Arslan Bab) Əhməd Yəsəviyə (Xoja Ahmad Yassaviy; 1093, Sayram – 1166, Yəsi) verdiyi bir xurmadan, Tanrının sonuncu elçisinin əmanətindən rişələnən fikir toxumları Türküstan torpağında mayalandı, Anadolu torpağında böyüdü, ta Balkanlarda belə bar verdi... Örnəyi, Sarı Saltuk Baba adı, qəbri Balkanlarda Türküstan alpərənliyinin möhürüdür...

Anadolu Səlcuqlu İmperiyası dönəmində (1077-1308) Anadolu coğrafiyasında ərəb/fars İslami ədəbiyyatlarının təsiri altında gəlişən bir ədəbi mədəniyyət formalaşmışdı. Bu çərçivədə Konya mərkəzli Anadolu Səlcuqlu sultanlarının özəlliklə farsca ədəbi əsərlərin yaradılmasını təşviq etdiyi bilinməkdədir. Bax, Yunus Əmrə belə bir fonda türkcə yazıb-yaradıb...

Beləliklə, Yunus Əmrə böyük bir mədəniyyət epoxasının ifadəçisi, daşıyıcısı və yeni fazanın yaradıcısıydı!

Onun dövründə Anadolu torpağı yeni bir dövlətçilik mədəniyyətinə hamiləydi: Səlcuqlu İmperiyası öz yerini Osmanlıya verməyə “hazırlaşırdı”... Dövlət, quruluş dar gələndə türk xalq(lar)ı onun küllərindən yeni dövlət inşa etmə təcrübəsinə malikdir. Bu, din mənsubiyyətinə də aiddir. Heç təsadüfi deyil ki, türk xalqlarının böyük əksəriyyəti bütün səmavi dinləri– hər birini öz zamanında qəbul edərək inkişaf edib.

Yəsəvidən öncə orta yüzillər Türk dünyasının ən böyük mütəfəkkirlərindən Yusif Balasaqunlu (Yusif Has Hacib; 1019–1077, Qaşqar, Qaraxanlılar dövləti) var, XII yüzil Qaraxanlılar şairi Əhməd Yüqnəki (Əhməd ibn Mahmud Yüknəki; Səmərqənd (yaxud Fərqanə) doğumlu) var; Yəsəvidən Əmrəyədəksə orta yüzilliklər Şərqinin ən böyük şairlərindən biri, farsdilli epik ədəbiyyatın ən böyük romantik şairi, farsdilli epik poeziyaya danışıq dili və realistik üslub gətirmiş qüdrətli sənətkar Nizami Gəncəvi var, təsəvvüf dünyasında tanınmış şair, mövləvi yolunun öncülü, vəhdəti-vücud (panteizm) fəlsəfəsinin tanınmış nümayəndəsi Rumi (Mövlana Cəlaləddin Bəlxi; 30.09.1207–17.12.1273, Konya, Rum Səlcuqlu dövləti) var.

Göründüyü kimi, I dövrə aid edilən abidələr, adlar, əsərlər türk mədəniyyət axımlarının xəritəsini, din landşaftını, düşüncə süxurlarını, fikrə təsir edən ictimai-siyasi, ideoloji relyefləri göstərir. Və bütün mürəkkəbliyi (təbiəti) ilə bir bütöv dövr kimi götürülməsini əsaslı qılır.

Əgər yeni baxışlar, cərəyanlar, təriqətlər və s. yaranıbsa, deməli, o vaxtadək olanlar o sənətkarlara dar gəlib, onlar yeni fikir dünyaları yaratmağa ehtiyac duyub. Bu tarixi şəxiyyətlərin yaradıcılığında şamanizmdən, Tanrıçılıqdan, digər qədim Türk inanc sistemlərindən sonuncu səmavi dinə keçidin izləri var. Bu yerdə, Osmanlının Balkanlardan çəkilişini poetik dillə ifadə etmiş olsa da, Yahya Kamal Bəyatlının məşhur misraları yada düşür “Hala o kızıl hatıra titrer gözümüzde”...

I dövrə aid olan əsərlər, əsasən orta türk ədəbi abidəsi kimi çıxış edən yaxud o enerjini daşıyan əsərlərdir.

Beləliklə, Yunus Əmrənin şəxsiyyəti və yaradıcılığı, onun özündən öncəkiləri ümumiləşdirən, sonrakılara yol göstərən sənətkarlığını, fars-ərəb dilinin, poetikasının hakim mövqe qazandığı bir coğrafiyada/dövrdə məhz doğma türkcədə (doğma ruhda!) ozan şeirləri yazmasını, habelə onun yaşayıb-yaratdığı dövrü, Anadolu Səlcuqlusundan Osmanlıya keçid ərəfəsini dövrlərin keçidi kimi sərh etməyə əsas verir.

II dövr:

I dövrün son böyük şairi Yunus Əmrədən sonrakı dövrdə Türk xalqları ədəbiyyatını I Dünya Savaşınadək yaşayıb-yaratmış şairlərimizin, yazıçılarımızın əsərləri və xalq yaradıcılığından seçmə örnəklər təşkil edir.

Dövrün I Dünya Savaşı ilə qapadılması, türk xalqlarının yaşadığı doğma coğrafiyada (ümumən dünyada), həyat və fəaliyyətin, demək olar, bütün sahələri boyu yeni şəkillənmənin başlanması ilə əlaqəlidir. – I Dünya Savaşı və sonrasında Osmanlı çöküş ərəfəsində idi, Azərbaycanda (yaxın Şərqdə) ilk cümhuriyyət qurulurdu (az sonra türk xalqlarının çoxunu da zor-xoş içinə alan yeni imperiya (SSRİ) yaranacaqdı)... Hərbi-siyasi devrimlər baş verir, əlifba, yeni geyim, yeni çalışma sahələri – bir sözlə, yeni mədəniyyət axım(lar)ı təcalla edirdi. Üstəlik, yeni sınırlar cızılır, vətəndaşlıqlar, ölkə mənsubiyyətləri dəyişilir, yeni xəritələr tərtib edilirdi... – Demək olar, bütün türk xalqlarının həyatında yeni dönəm başlayırdı...

Heç şübhəsiz, belə şəkillənmələr yaradıcılığın digər sahələri kimi ədəbiyyata da böyük ölçüdə təsir edib. Bu təsir özünü həm ideya-məzmunda, həm formada (üslubda, intonasiya və ritmdə), həm də, ədəbiyyatı təmsil edən yeni nəsillərin meydana gəlməsi, yeni çağırışların təzahür etməsi ilə göstərib. Təsadüfi deyil ki, sovet ədəbiyyatşünaslığında “Böyük Oktyabr Sosialist İnqilabı”ndan sonra yaranan ədəbiyyat yeni, ona qədər olanlar isə ya klassika ya da sadəcə, köhnə ədəbiyyat sayılırdı.

II dövr, sənayeləşmənin yaranması, bir sıra böyük elmi kəşflər, fəthlərlə (təəsüf ki, sonrakı – III dövrdə fəthlərin yerini istilalar, işğallar almış oldu...) və bunların ədəbi-bədii yaradıcılığa təsirləri, yaradıcılığın geniş yayılmasına texnoloji imkan bəxş etməsi kimi hadisələrlə də zəngindir.

II dövrə aid edilən əsərlərin bir qisminin artıq “ayrılma sürəci”ndən keçmiş əsərlər olması başa düşüləndir. Bu dövrə aid olan bir sıra qüdrətli söz ustadlarının adını çəkək: Nəsimi, Nəvai, Babur, Füzuli, Xətai, Qurbani, Baki (Mahmud Abdülbaki), Dadaloğlu, Məhtumqulu, Vaqif, Aşıq Ələsgər, Abay, Mirzə Fətəli Axundov, Nədim, Toktoqul Satıganov, Tofiq Fikrət, Abdulla Tukay, Şeyxzadə Babiç və b...  

III dövr:

Bu dövr artıq bəlli olduğu kimi yeni (və ən yeni) çağımızı əhatə edir.

Öncəki dövrdə də vurğuladığımız kimi, I Dünya Savaşından sonra türk xalqları coğrafiyasında ciddi, inqilabi hadisələrin olması, güclü ideoloji-siyasi axımların hakim mövqe qazanması, Çar Rusiyasının və Osmanlının çöküşünün başlanması, Sovet imperiyasının tarix səhnəsinə hazırlanması, yeni, dəmir pərdəli sınırların cızılması və s. diametral fərqlə bir dövrün başqa dövrlə əvəzlənməsi kimi götürülə bilər. Zatən o dövrədək olmuş heç bir savaşa Dünya Savaşı “status”u verilməməsi də, tarixi bölğünü əsaslı qılır... Bütün bunlar ədəbiyyatda, mədəniyyətdə ayrılmaların, başqa sözlə, fərqliliklər qazanmaların meydana çıxması ilə müşahidə olunub.

Öncəki dövrlə müqayisədə, III dövr türk ölkə və topluluqlarında KİV-lərin, digər kommunikasiya vasitələrinin də inkişaf etdiyi yaxud yeni yarandığı dövrdür. Bununla da yazılanların tirajlandığı, daha çox yayılaraq təsir imkanı qazandığı və başqa xalqlarla, mədəniyyətlərlə intensiv ədəbi əlaqələrin qurulması imkanları bilinən hadisədir.

Beləliklə, XX yüzillikdə yaşayıb-yaratmış və sevilən müəlliflər (Mehmet Akif Ərsoy, Rəşad Nuri Güntəkin, Musa Cəlil, Mustay Kərim, Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavid, Platon Oyunski, Mağjan Jumabay, Çolpan, Maqsud Şeyxzadə, Muxtar Auezov, Hüseyn Nihal Atsız, Şəhriyar, Çingiz Aytmatov və b. söz ustadları), aparıcı istiqamətlər bizim bölgü üzrə III dövrə aiddir.

*

Bütün dövrlərdə içdünyamıza – “ortaq keçmişdən ortaq gələcəyə” çağıran, eləcə də, dış dünyaya sayğılı davranıb, bərabərhüquqlu ədəbi dialoqda olan şair, yazıçı və ədəbiyyatşünasların yaradıcılığı önplana çıxır.

Bir çox türk xalqı uzaq coğrafiyalarda yaşamış olsa belə, qardaşların ədəbiyyatı, tarixi, ruhu, taleyi oxşardır – daha doğrusu, hamısı eyni kökdən gəlir. Əslində, bəşəriyyətin kökü eynidir. Biz ümumbəşəri kökdən çağdaş dönəmə, özünəməxsusluğumuza gələnədək zamanın, məkanın, coğrafiyanın xalq, ədəbiyyat ömrünün Türk dünyası mərhələsindən (yaxud baxışından) keçirik. Dünya ədəbiyyatını bütün dünya araşdırır, öyrənir, öyrədir və bir çox hallarda bu iş bizim əcdadın yerini, rolunu qısıtlamağa çalışılaraq, görməzliyə vuraraq icra edilir...

Özünəməxsusluğu, ayrılmaları (daha doğrusu, fərqliliklər qazanmaları) və ortaq cəhətləri ilə Türk dünyası ədəbiyyatı bu gün daha cazibdir. Onu daha çox öyrənməli, öyrətməliyik. Biz ümumi dəyərlərə qayğı göstərməklə və onları qoruyub saxlamaqla mənəvi bütövlüyümüzü qorumaq istəyirik. Çünki “ortaq keçmişdən ortaq gələcəyə” gedəcəyimizə inanırırıq.

Bəli, türk ədəbiyyatı çox qədimdən başlayıb, müxtəlif dövrlərdən, aşamalardan keçərək, günümüzə yetişib və əlbəttə, gələcəkdə də yaşayacaq, üfüqötələrinə qanadlanacaq, toplumumuzu da qandlandıracaq, ruhlandıracaqdır. Bu önəmli ədəbiyyatın yüzillər içində obyektiv, subyektiv səbəblər üzündən fərqliliklər qazanması aydındır və günümüzdə ümumtürk ədəbiyyatından danışarkən, ayrı-ayrı türk ölkə və topluluqlarının ədəbi mühitlərinin ən ümdə, ümumi hadisələrinin, məhsullarının əsasında danışmalı oluruq. Qarşılıqlı ədəbi-mədəni ilişkilərdə, həmin mühitlərin ortaq keçmişdən ortaq gələcəyə gedən yolun tələblərinə ən universal şəkildə cavab verən abidələrini, imzalarını çağdaş çağırışlarla bir ortamda tutmaq alternativlərin ən yaxşısıdır.

Sözümüz qutlu olsun!