Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət” 

1.

Diqqət. 

Hacıqabulda yerləşən “Əfrasiyabla Müşkinazın marketi” inanılmaz, şok bir endirim kampaniyasına başlayır. 

Sentyabr ayının 30-dək 1000 manatlıq alış-veriş edən şəxslərə baş soğanın bir kiloqramı 80 qəpik deyil, 65 qəpiyə veriləcək.

2.

“500 manatı 600 manata satıram” elanını vuran şəxsə hamı xəstə diaqnozunu qoydu, halbuki banklar 500 manatı azı 750 manata satırlar.

3.

Aytəkin eyni vaxtda iki kişiyə sms göndərdi: “Sən axı niyə mənə inanmırsan?”

4.

Səsini satırsansa, barı əvəzində nəsə al da, ay zavallı.

5.

-Kapitan!!! Torpaq!!! Mən torpaq görürəm!!!

-Gicbəsər, gəmi hələ tərpənməyib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2024)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

SUAL

Düma söyləyib ki, " Uğurun iki səbəbi var- səbir və ümid."

Təranə xanım, səbirdən yoxsul olanlara nə tövsiyə verərdiniz? 

CAVAB

Baxır səbrə hansı tərəfdən yanaşırsan. Haqsızlığa, bərabərsizliyə qarşı aşırı səbrin əleyhinəyəm. İstər sosial həyatda olsun, istər ailədə, istərsə də sevgidə. Amma səbir etməyənləri də  elə hər şeyə üsyan edənləri, bütün sərhədləri çılğıncasına qırıb atanları da, hövsələsizləri, ən sonda demək istədiklərini ən əvvəldə deyənləri də təqdir etmirəm

Səbrin də həddi, sərhəddi olmalıdır.

Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.09.2024)

UŞAQLARIN  MÜTALİƏSİNİN  TƏŞKİLİ  və ONA RƏHBƏRLİK ( II yazı )

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Söz vermişdik ki, növbəti yazıda tövsiyə siyahılarının hazırlanmasına verilən tələblərdən, uşaqları seçilmiş kitabların oxusuna həvəsləndirməkdən və səmərəli mütaliə üçün onlara verilməli məsləhət və istiqamətlərdən bəhs edəcəyik. Sözümüzün üstündə duraraq davam edək.

Tövsiyə siyahıları hazırlanarkən kitab seçimi müəyyən tələblər nəzərə alınmaqla pedaqoq, sosioloq, psixoloq, kitabxanaçı və fəal oxucuların  məsləhətləri əsasında səriştəli filoloqlar və kitabxanaçılar tərəfindən  aparılmalıdır. 

Tövsiyə siyahılarının tərtibində və ora daxil edilən kitabların seçimində aşağıdakı tələblərə əməl edilməsi məsləhətdir:  

    1.Uşaqların  maraqları nəzərə alınmalı və təmin edilməlidir. Kitab oxumaq nə bir qanun, nə də borc deyil ki, uşaqları buna məcbur edəsən. Burada maraq və həvəsin, digər bir sıra stimullaşdırıcı amillərin olmasışərtdir. Uşaqların zorla, təzyiq yolu ilə mütaliəyə məcbur  edilməsi  təhlükəli  tendensiyadır.

Onların maraqlarının öyrənilməsi, ümumiləşdirilməsi və nəticələrinin – hansı və nə cür kitablara maraq göstərdikləri siyahıların tərtibində mütləq nəzərə alınmalıdır. Unutmayın ki, siyahının  uşaqların maraq dairəsinə uyğun olmayan əsərlərlə  doldurulması  onlarda  mütaliə həvəsini və alışqanlığını  zəiflədə  bilər. 

2.Seçilmiş əsərlər yüksək əxlaqi keyfiyyətlər, milli-mənəvi və bəşəri dəyərlər aşılamalıdır.. Mütaliə  uşaqların  şəxsiyyət  kimi  formalaşmasında  mühüm  vasitələrdən biridir.  Kiçik vaxtlardan yaşlarına və maraqlarına uyğun ədəbiyyatla tanışlıq onlarda həyat hadisələrinə,  insana,  təbiətə böyük  maraq yaradır, yüksək əxlaqi  keyfiyyətlər,  milli-mənəvi və bəşəri  dəyərlər  aşılayır,  uşaqların cəmiyyətə daha yaxşıadabtasiyasına kömək edir.

Kitabların uşaqların təlim-tərbiyəsində rolu əvəzsizdir.  Şifahi   ədəbiyyatdan  yazılı ədəbiyyata qədər nəhəng bədii sərvəti “əxlaq xəzinəsi” də adlandıra bilərik. Hörmət, mərhəmət, məhəbbət, sədaqət, xeyirxahlıq, ədalət, ləyaqət və s. kimi insani dəyərlərin təbliğatçısı olan ədəbiyyat həqiqətən xəzinədir. Bu xəzinənin ən qiymətli mücəffəri isə milli əxlaq və milli ruhda olan əsərlərdir. Bizim uşaqlar ən əvvəl belə əsərləri oxumalı,milli dəyərlərə sahiblənməli, sonra dünya mədəniyyəti ilə tanış olmalıdırlar.  

 Ona  görə tövsiyə siyahılarına əxlaqi  keyfiyyətlər, milli  və bəşəri  dəyərlər  aşılayan əsərlərin daxil edilməsi uşaqların şəxsiyyət kimi formalaşdırılması  baxımından  çox  önəmlidir  və  bu  məsələlər  həmişə  diqqət  mərkəzində  saxlanılmalıdır.

3.Yaş mərhələlərinin xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Siyahılarda müxtəlif yaş mərhələlərinin və fərdi inkişaf prosesinin (ontogenizin) xüsusiyyətləri mütləq nəzərə alınmalıdır. Orada hər yaş qrupuna uyğun əsərlər ayrıca göstərilməlidir. Məlumdur ki, mütaliə edərkən kiçikyaşlı uşaqları əsasən hadisə və faktlar maraqlandırdığı halda, yeniyetməyaşlı məktəblilər görüb duyduqları hər şeyin mahiyyətini bilməyə səy göstərir, əsərin fabulasına xüsusi ilə diqqətli olurlar. Kiçik yaşlı uşaqlara ilk növbədə şəkli yazı ilə çap edilmiş kitablar, daha sonra böyük şriftli və  asanlıqla oxuna biləcək, dilimizin qayda və qanunlarına tam riayət olunmaqla qələmə alınmış  kitablar tövsiyə edilməlidir. Burada kitabın həcmi də önəmlidir.  

Təcrübə sübut edir ki, kitabın uşağın bilik və yaş səviyyəsinə, psixologiyasına, dil bilgisi qaydalarına uyğunluğu onun həvəslə oxunmasına səbəb olur.   

4.Oxucu  tipləri nəzərə alınmalıdır. Siyahıların tərtibində oxucu tipləri də ciddi şəkildə nəzərə alınmalıdır. Hazırda uşaq və gənclər üçün  dörd  oxucu  tipi  (Başberger modeli) - romantik,  realist,  intellektual  və  estetik  tiplər  müəyyən  edilir :

Romantik tip. Nağılları, macəra ədəbiyyatını daha çox sevən, realist və intellektual- əxlaqi bədii ədəbiyyatı bəyənməyən tipdir. Uşaqlar arasında tez-tez təsadüf olunur və bu tip oxucular yeniyetməlik yaşlarında fantastik ədəbiyyatı böyük həvəslə oxuyurlar.

Realist tip. İnsanlar arasında qarşılıqlı münasibət və onları əhatə edən xarici aləm haqqında yazılan kitabları oxuyur, nağıllara maraq göstərmir. Bu xüsusiyyətlər yeniyetmə yaşlarında özünü biruzə verir.

İntellektual tip. Bədii ədəbiyyatda əməli nəticə çıxarmağa çalışır, biliyini artırmağa cəhd göstərməsi ilə əlaqədar olaraq maraqlı məlumatlarla zəngin kitablar oxumağı daha çox sevir. Bu tipə yeniyetmələr və gənclər arasında daha çox rast gəlinir.

Estetik tip. Nadir hallarda rast gəlinir. "Cingiltili sözlərdən", qafiyələnmiş ahəngli və vəznli misralardan sözün əsl mənasında zövq alır. Oxucuların bu tipi şeirə maraq göstərir və xoşladıqları kitabı dəfələrlə oxuyurlar. Kitab həvəskarı-bibliofildirlər.

Oxucu  tiplərinin  öyrənilməsi  və  tövsiyə  siyahısına bu  tiplərinin marağını təmin edəcək  əsərlərin  salınması da məsləhətdir.

5.Cinslərin maraqları da nəzərə alınmalıdır.Tədqiqatlar  və  müşahidələr  göstərir  ki, uzun müddət  oğlanlar  və  qızlar eyni  mövzuda  olan  kitabları  oxuyurlar. Lakin  cinsi  yetişkənlik  özünü  büruzə  verməyə  başlayandan  sonra,  xüsusən  yeniyetməlik  dövründən  vəziyyət  dəyişir.   Bu  zamandan  başlayaraq   oğlanlar  dedektiv,  macəra,  qəhrəmanlıq,  elm və ixtira,  təbiət ; qızlar  isə  məktəb,  ev  və  ailə,  eşq,  kişi-qadın  yaşamı  və  duyğysal   mövzularda  olan  kitablara  daha  çox  meyil edirlər. Siyahılar hazırlanarkən  bu məsələlər  nəzərə alınsa, ancaq faydası olar.

6.Siyahıya dünya ədəbiyyatından nümunələr də daxil edilməlidir. Tövsiyə siyahısında müxtəlif xalqlarınədəbiyyatından nümunələrin, dünya miqyasında nüfuzlu ədəbi  mükafatlar (o cümlədən Nobel mükafatı)  almış əsərlərin (xüsusən  uşaq  əsərlərinin) nəzərdə tutulması da məqsədəuyğundur. Çünki bu əsərlər ciddi kriteriyalar əsasında müəyyən olunur. Uşaqlara uluslararası bir baxış acısı qazandırır, digər  xalqların  tarixinin, adət-ənənlərinin və yaşam tərzinin öyrənilməsi, fərqli mədəniyyətlərin tanınması üçün yararlı  olur. Uşaqlar  dünya  ilə Vətənimizi  müqayisə etmək imkanı  əldə  edirlər.  Obrazlı  desək,  dünya  səyahətinə  çıxırlar.

Lakin belə əsərlər tövsiyə olunarkən onların hansı səviyyədə tərcümə olunduğu nəzərə alınmalıdır. 

Mümkün  olan  hallarda  həmin  kitabların  orjinaldan  oxunmasını  da  təklif  etmək  olar.  Xarici  ölkə  yazıçılarının əsərlərini orijinaldan oxuya  bilən və  ya  oxumağa  üstünlük  verən  istedadlı  gənclərin  yetişməsinin nə eybi var ki?!  

7.On-line mütaliə (ekran mütaliəsi) üçün də ünvanlar verilməlidir. İndi  mütaliə  deyəndə həm  ənənəvi,  həm  də  elektron kitabların mütaliəsi  nəzərdə  tutulur. Son  vaxtlar  uşaq  və  gənclərdə  bütün  informasiyaları  rəqəmsal  cihaz  və  ekranlardan, kinolardan və videolardan almağa meyil güclənmişdir, internet medianın inkişafı  kitaba olan marağı azaltmışdır. Əlbəttə ki, bu mənbələrdən informasiya almaq, on-line oxu vacibdir, günümüz bunu tələb edir. Bu gün dövrümüzü kompyutersiz, internetsiz, televizorsuz, mobil telefonsuz təsəvvür etmək mümkün deyil. Buna görə biz də uşağa kitabı sevdirmək üçün onların ən çox istifadə etdikləri üsullarla işləməliyik. Nə üçün “ekran mütaliəsi”nin  imkanlarından  səmərəli  istifadə  edilməsin?!  

 İnternet resuslarından  müxtəlif mətn növlərində olan bədii, elmi, texniki, tarixi, siyasi və s. ədəbiyyatların mütaliəsini təmin etmək üçün nüfuzlu, uyğun görülən saytların ünvanlarının da siyahıya əlavə edilməsi, uşaqlara mənəvi və texniki dəstək  verilməsi  məsləhətdir. 

Amma çalışmaq lazımdır ki, uşaqlar komputerdən asılı vəziyyətə düşməsin, internetdən istifadə qaydalarını pozmasın, saatlarla komputerin qarşısında oturmasınlar.  Bu,  çox  ciddi  fəsadlara  səbəb  ola  bilər. Məsələn,  internetdən asılılıq "autizm" adlanan psixoloji xəstəlik yaradır ki, bu da beyin fəaliyyətini kütləşdirir, insanı real aləmdən və həyat təcrübəsindən təcrid edir. Bu məsələlər  nəzarət  altında  saxlanılmalıdır. Uşaqları  internetdən məhrum etmək yox, düzgün istiqamətləndirmək  lazımdır.  Amma  onlara  bir  şeyi  də başa  salmaq  lazımdır   ki,  təkcə  görüntüdən   məlumat  almaq  yetərli  olmur.  Kağız  kitabları  oxumamaq  nitq pozuntusuna,  özünüifadə  edə   bilməmək  və  s.   kimi  fəsadlara  gətirib  çıxarır.

8.Tövsiyə olunan əsərlərin növü, janrı, süjet və kompozisiyası, dil və üslub xüsusiyyətləri də nəzərə alınmalıdır. Həyat təcrübəsi qazanmaq və özünütəkmilləşdirmək, idrakı ehtiyac, şəxsi təhsil və təcrübi faydalanmaq, emosional və estetik təlabat və əylənmək mütaliənin əsas səbəb və məqsədlərindən sayılır. 

Ona görə də siyahıya müxtəlif ədəbi növlərdə, rəngarəng  janrlarda və üslublarda, müxtəlif mətn növlərində olan, emosional, əyləncəli və komik əsərlərin daxil ediməsi də məsləhətdir. Unutmayaq ki, bədii əsər öz  adı, mövzu və məzmunu, tərbiyəvi ideyası ilə yanaşı, növü,  janrı, süjet və kompozisiyası, dili, üslubu,  həcmi və s. xüsusiyyətləri ilə də oxucuya təsir göstərir. Süjet  xəttini  izləmək  yaddaşı  gücləndirir.    

Kitabda mövzunun maraqlı şəkildə təqdim  edilməsi, əyləndirici  və  düşündürücü olması, anladılan hadisələrin məntiqi baxımdan möhkəm əlaqələndirilməsi, əsərin uzunluğunun uşağın diqqət müddətini keçməməsi, onun qəhrəmanlarından öyrənəcəyi bir sıra özəlliklərin (müsbət mənada) olması, milli dəyərlərlə yanaşı, bəşəri dəyərlərin də təbliğ edilməsi həvəslə oxunmasına səbəb olur.  Bu  baxımdan  əsərdə   yaradıcı  düşünən,  tənqidi  təfəkkürə, sağlam  əxlaqa  və  dəyərlərə  sahib,   demokratik  düşüncəli,  həyatı  və  insanları  sevən  insan  obrazlarının  olması  çox  faydalıdır.

Əsərlərin dili  uşaqların  anlayacağı  səviyyədə olmalıdır. Coxmənalı, omonim  və mücərrəd məfhumları ifadə edən  sözlərdən,  yersiz  alınmalardan,  arxaizmlərdən,  dialekt  sözlərdən,  terminlərdən  az  istifadə  edilməli, vulqar  sözlərin  işlənməsinə  yol   verilməməlidir. Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq kitab tövsiyə  siyahılarının tərtibində onların  da  ğöz  önündə  tutulmasını  məsləhət  bilirik.

9.Təklif olunan kitabların texniki-texnoloji  səviyyəsiyüksək olmalıdır. Kitabın cildi rəngli, bol rəsmli, uşaq üçün cəlbedici olmalıdır. Çünki uşaqların kitabla  tanışlığı  buradan  başlanır. 

Kitablardakı rəsmlər də  önəmlidir (çünki uşaqlar kəlmələrdən öncə rəsmləri oxuyurlar). Bu rəsmlər uşaqlarda estetik dəyərlər formalaşdırır, əsərdəki duyğuları əyani olaraq canlandırır). Şəkillər (xüsusən üz qabığının) əsərin məzmununa uyğun olmalıdır. 

Kitabın məzmun və forması bir-birini tamamlamalıdır. Bədii tərtibatı və formatı  yüksək  səviyyədə  olmalıdır. Şəkil  və  hərflərdə  rənglərin qarışması və bozarması  yolverilməzdir. 

Müxtəlif böyüklükdə olan kitabların seçiminə üstünlük verilməlidir. Təcrübə sübut edir ki, uşaqlar  müntəzəm  olaraq  eyni  böyüklükdə və formatda olan kitabları oxumaqdan xoşlanmırlar. Kitablar həcm  və  ağırlıq  baxımından  daşımaq  və  istifadə  etmək  üçün  əlverişli  olmalıdır.

Yazı formatı, rənglər, hərflər və durğu  işarələri  uşaqların  gözünü  yormamalıdır. Sətrlərarası  interval,  hərflərin  böyüklüyü  tələblərə  uyğun  olmalıdır. Uşaqlara  səhifə düzəni, qrafik  tərtibatı və istifadə edilən material cəhətdən həm  keyfiyyətli,  həm  də sağlam  olan kitablar  tövsiyə  edilməlidir. Unutmaq  lazım  deyil  ki,  uşaqların  sağlamlığı  hər  şeydən  önəmlidir.

Tövsiyə  siyahıları  yuxarıda  göstərilmiş  tələblər nəzərə alınmaqla  vaxtaşırı  yenilənməlidir. Siyahıya bədii ədəbiyyatla yanaşı ideya siyasi, elmi-kütləvi, elmi-texniki, tarixi, tədris olunan fənlər və gələcəkdə seçiləcək elm-sənət sahəsi üzrə kitablar da daxil edilməlidir. Uşaq mətbuatı, həmçinin antologiyalar, lügətlər və ensiklopediyalar da (Azərbaycan Ensiklopediyası, Coğrafiya Ensiklopediyası, Riyaziyyat Ensiklopediyası, Ayna Uşaq Ensiklopediyasının müxtəlif  mövzularda  nəşr  etdirdiyi  nəşrlər  və  s.)   tövsiyə oluna bilər. Yaxşı  olar  kitab siyahıları geniş və əhatəli tərtib edilsin ki, uşaqların seçim imkanları  da  geniş  olsun. Siyahılar sinif otaqlarında, ədəbiyyat kabinetində və kitabxanada görkəmli yerdən asılmalı,  valideynlərə  və  uşaqlara  verilməlidir. 

Yazımızın I hissəsində də qeyd etdiyimiz kimi, uşaqlar tövsiyə olunan  kitablarla   yanaşı özləri də çoxlu  kitab seçib oxuyurlar. Bunu onlara birmənalı qadağan etmək məsləhət deyil və bu, əks effekt verə bilər. Fikrimizcə, uşaqların özləri seçdikləri qeyri-adi, onları qəliblər xaricinə çıxaracaq və yaradıcılığını körükləyəcək, həyata baxışını genişləndirəcək əsərləri  oxumalarına mane olmaq lazım  deyil. Onlara xoş gələn kitabları tapmaq, bu kitablara çıxış imkanı yaratmaq və o  kitabları oxumağa  imkan  vermək faydalıdır. Uşaqlara özlərinin doğru hesab etdiklərini və müsbət obrazları seçməyi öyrənmələri üçün ancaq müsbət deyil, mənfi xarakterlərin yaradıldığı əsərləri oxumağa da imkan vermək lazımdır. (sonda  belə  əsərlərin  birlikdə  müzakirəsi  məsləhətdir.) Sadəcə olaraq bu  işə  ciddi nəzarət olunmalı və istiqamətləndirilməlidir. Şübhəsiz ki, valideyn, müəllim və kitabxanaçılar uşaqları onların zövqünü korlayan, aqressivlik yaradan, şiddəti çözüm vasitəsi kimi təqdim edən, yaşına uyğun gəlməyən, heç bir ədəbi və tərbiyəvi dəyəri olmayan, postmodernist əsərlərdən - kitablardan və ziyanlı saytlardan uzaq tutmalıdırlar. Bu işlərə fərdi yanaşılmalıdır.

Tövsiyə siyahısının hazırlanması hələ işin başlanğıcıdır. Əsas məsələ uşaqların bu kitabları oxumalarıdır. Bunun üçün onlarda maraq yaradılmalı,tövsiyə olunan kitabların oxunmasına həvəsləndirilməli və təşviq edilməlidirlər.  

Nəzərə almaq lazımdır ki, uşaqların təlabatları maraqları vasitəsi ilə reallaşır. Maraq fərdin xüsusi cəhd göstərmədən öz istəyi ilə, zövq alaraq bir işə  yönəlməsidir. Maraqlar uşaqların mütaliə fəaliyyətlərinin  motivləşməsinin ən  mühüm və  həlledici  amilidir. O həm daxili, həm də xarici təsirlə formalaşır. Kitaba maraq  bir çox səbəbdən asılı olaraq fərddən-fərdə dəyişir. Oxucunun içində olduğu dairə, cinsiyyət, yaş, zəka, fiziki imkanlar, sosial və ailə mühiti , mədəni faktorlar, kitabın bədii tərtibatı, formatı, dili və s. bu səbəblərə daxildir.  

Məktəblərdə uşaqların oxuduqları əsərlərin sayına görə siniflər üzrə reytinqinin müəyyən edilməsi və bu əsasda  onların  arasında  sağlam  rəqabət  mühitinin  yaradılması maraq yaratmaq baxımından səmərəli olar. Təcrübə göstərir ki, xüsusi olaraq hazırlanmış reklam xarakterli video-çarxlar, əyani təşviqat, kitab sərgiləri vəmütaliə olunmuş əsərlərin müzakirəsi, seçilmiş  kitabların növbə ilə  birlikdə  oxunması, müxtəlif müsabiqələr, anket sorğuları uşaqları siyahıda olan kitabları oxumağa təşviq edir. Təcrübə onu da göstərir ki, siyahıda olan əsərlərin  qəhrəmanları  barədə  söhbətlər,  uşaq  yazıçıları haqqında bəzi məlumatların  verilməsi,əsərlərdən maraqlı hissələrin yarımçıq söylənməsi üsulu, həmin əsərlərdən biri və ya bir necəsi haqqında esselərin və ya maraqlı fikirlərin seçilib yazilmasının, "Bədii  ədəbiyyat   gündəliyi“ində   qısa  qeydlər etmək, xoşlarına gələn epizoda uyğun rəsm çəkməyin təklif edilməsi, uşaqların oxuduqları kitablar barədə öz aralarında, kitabxanada, sinifdənxaric oxu məşğələlərində və digər tədbirlərdəki fikir mübadilələri və mübahisələri,insert və oxu strategiyası metodlarından istifadə və s. tövsiyə siyahısındakı əsərlərin oxunmasına sövq edən üsullardandır. Yazıçı və şairlərlə görüşlərin və mütaliə (məsələn, “İfadəli oxu” və s.) müsabiqələrinin keçirilməsi, kitabxanada, foyelərdə və sinif otaqlarında “Yeni kitablar” guşəsinin və siniflərarası “Kitabxana günü”ün, “Oxuduğum əsərlər haqqında qənaətlərim” adlı paylaşımların (canlı və ya internet saytları ilə) təşkili də belə üsullardan sayıla bilər. 

Səmərəli mütaliə üçün də uşaqlara məsləhət və istiqamət vermək vacib məsələdir. Əlbəttə,  mütaliə  zamanı  uşağın  nə  oxumasından daha çox hansı nəticə  çıxaracağını bilmək maraqlıdır. Oxunan  səhifələrin sayının  çoxluğu  uşağın  yaxşı   oxucu  olduğunu göstərməz. Oxumaq  yazılı  sözləri  tanıma,  sözlərin  mənalarının  nə  olduğuna qərarvermə və bu sözlərin   mənalarının  dərk  edilməsi  kimi  bir  çox  bacarıq  tələb  edən  olduqca  kompleks  bir  əməliyyatdır.  Çoxdan  sübut  edilmişdir   ki,  adını  oxuduğu  obyektin  nə  olduğunu  bilən  uşaq  oxuma  və anlamada   daha  sürətli  olur. Valideyn,  müəllim  və  kitabxanaçıların  əsas  hədəfi  mütaliə  edən  uşaqları  "məna çıxarmağa“  yönəltməkdir.  Çalışmaq  lazımdır  ki,  uşaq  oxuduğunu  dərk  etsin  və  onu  qəbul  etməyi bacarsın.   

Uşaqları  necə  gəldi  mütaliəyə  deyil,  sistemli  və  "dərin mütaliəyə" (yavaş,  qərq olmuş şəkildə, qavrayışın  detalları  ilə,  emosional  və  ruhi  qarmaqarışıqlıqlarla  zəngin)  alışdırmaq   gərəkdir.   Əlbəttə,  ancaq rasional -- ağıl  və  məntiqə  əsaslanan,  məqsədəuyğun   və  məqsədəmüvafiq  oxu,  oxucunun  öz   hədəfini  və  kitabdan  nə  öyrənəcəyini   əvvəlcədən  müəyyən  etməsi  arzulanan   faydanı verə  bilər. 

 Əsəri oxuyarkən hər bir oxucunun məqsədi olmalıdır. O, kitabın mündəricəsinə, fəsillərin başlıqlarına, hadisələrin gedişinə, kitabdakı şəkillərə və s. görə proqnoz (düz və ya səhv, amma əsasən düz) verməyi, əsərdəkiləri təsvir etməyi, nəql etməyi, onları oxuduğu digər əsərlərlə müqayisə etməyi, ümumiləşdirməyi və nəticə çıxarmağı, əsəri təhlil etməyi bacarmalıdır. Mütaliənin səmərəsi bunlardan çox asılıdır.

Sürətli oxu  səmərəli mütaliənin  əsas  şərtlərindəndir.  Uşaqlarda  sürətli  oxu  bacarıqlarının yaradılmasına  diqqətlə  yanaşmaq  lazımdır.  Bunun  üçün  onları  fasilələrlə  oxuya,  "sözləri  deyil, fikirləri   görməyə" (yəni  tək-tək  sözləri  deyil,  söz  qruplarını  oxumağa),  səhifə  ilə  (monitorla)  göz arasında  normal  məsafə   saxlamağa  və  səhifəyə  dik  bucaq  altından  baxmağa,  yalnız  gözlərdən istifadə  etməyə,  nə  oxuyacağını  və  necə  oxuyacağını  əvvəlcədən  müəyyən  etməyə,  oxu  texnikası qaydalarına  əməl  etməyə  istiqamətləndirmək  lazımdır.  Ənənəvi  qiraət  zamanı  dərk  olunmanın (qavramanın)  dərəcəsi  60 %,  sürətli  qiraətdə  isə  80 %  təşkil  edir.  Orta  qiraət  bacarığı  (və  ya adəti) olan insanın gözləri  bir  kitab sətrində  12-16,  sürətlə  qiraət  edənin  isə  2-4  duruş  edir.   Sürətli  qiraət  zamanı  gözlər  yavaş  qiraətə  nisbətən   daha   az  yorulur.   

Mütaliənin  səmərəliliyi  onun  icra  olunduğu  şərait  və  vaxtdan  çox  asılıdır.  Ona  görə  də valideyn,  müəllim  və  kitabxanaçılar  uşaqlar  üçün  münasib  mütaliə  vaxtının  təyin  edilməsinə  (şərti   olaraq)  xüsusi  fikir  verməlidirlər. Fasilələrlə oxuya üstünlük verilməli, mütaliəyə sərf olunan vaxt tədricən artırılmalı, amma çox uzun müddət də çəkməməlidir. Sübh  və  səhər çağı,  yatmazdan  qabaq  mütaliə  üçün  ən münasib  vaxt  sayılır.  Əzgin  və  yorğun  vaxtlarda  uşaqların  mütaliəsini  təşkil  etmək  məsləhət görülmür. 

Mütaliə  salonu  olduqca  sakit,  mümkün   qədər   bər-bəzəkdən  uzaq  olmalıdır.  Atmosfer  temperaturu  və  işıqlandırma  sistemi  münasib,  mütaiə  vasitələri - stol  və  stul,  həmçinin  digər texniki   avadanlıqlar  mütaliə  üçün  əlverişli  olmalıdır.

Mütaliə  ilə  məşğul  olan  uşaqların  gün  ərzində  konkret  istirahət  saatlarının  müəyyən edilməsi,  mütaliəarası  fasilələr,  düzgün  qidalanma,   zehnə  xeyirli  qidaların  qəbulu  da  diqqət mərkəzində   saxlanılmalıdır.   

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.09.2024)

Bu gün - sentyabrın 13-də Şuşa Dövlət Musiqili Dram Teatrı yeni mövsümü Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Dağılan tifaq” tamaşası ilə açacaq. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” xəbər verir ki, bu barədə teatr məlumat yayıb. 

Məlumara görə, səhnə əsərində Fikrət Əmirovun əsərlərindən, xalq musiqilərindən və Əməkdar mədəniyyət işçisi, tarzən Nəsib Məhərrəmovun lent yazısından istifadə olunub.

Tamaşanın quruluşçu rejissoru Əməkdar artist, teatrın direktoru Yadigar Muradov, rejissoru Lalə Şirinova, quruluşçu rəssamı Valeh Məmmədov, musiqi tərtibatçısı Əməkdar artist Azad Məmmədovdur.

Səhnə əsərində rolları Xalq artisti Şükufə Musayeva, Əməkdar artistlər Teymur Məmmədov, Nazir Rüstəmov, Azad Məmmədov və digər aktyorlar ifa edirlər. 

Pyes 1896–cı ildə qələmə alınmasına baxmayaraq, bu gün də öz aktuallığını itirməyib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.09.2024)

Gülnarə Nasirin Habil Yaşarla söhbəti, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı üçün

İlk sualım “Yeddinci ayın yeddisi” adlı ilk romanınızla bağlıdır. Dünyaya gəldiyiniz gündən bu günə qədər say etirbarı ilə neçə dənə “Yeddinci ayın yeddisi”ni yaşamısınız?

Maraqlı suallarınız üçün təşəkkür edirəm, Gülnarə xanım.  “Yeddinci ayın yeddisi” adlı ilk kitabıma zamanla bağlı sualınız isə olduqca duyğulandırdı. “Yeddinci ayın yeddisi”ni 41 dəfə yaşamışam. 

“Yeddi ay, yeddi gün” geriyə boylansanız ümumiyyətlə o günü hansı hiss, hansı duyğularla xatırlayırsınız və ya “Yeddi ay, yeddi gün” irəli getsəniz hansı planlarınız var?

Yeddi ay, yeddi gün geriyə qayıtsam fevral ayına, doğum günümə təsadüf edir. Bu ay mənim üçün həm sevinc, həm də kədər bəxş eləməkdədir. Çünki, məhz doğum günümdə “Xocalı Soyqırmı” baş vermişdir. 9 yaşımdan etibarən doğum günümü qeyd eləmirəm. 2024-cü ilin fevralında isə bir sıra uğurlara imza atdığımı deyə bilərəm. Keçmiş hər zaman dəyərlidir. Çünki, bizi biz edən yaşadıqlarımızdır…

Yeddi ay, yeddi gün irəlidə nələrin baş verəcəyini təbii ki, zaman deyəcək. Amma öz planlarım da vardır və bunların gerçəkləşməsi üçün çalışmaqdayam. İnşallah, hər birimiz üçün hər şeyin gözəl olması diləyiylə…

Ətrafınızda Sezar xarakterli təkəbbürlü insanlar olubmu? 

8 milyarda yaxın insan varsa, demək ki, müxtəlif xarakterli insanlar da çox olacaq. Ətrafımda o qədər gözəl insanlar var ki… Hər zaman mənimlə olduqları üçün özümü çox xoşbəxt sanıram. Amma ağ olduğu kimi qara da mütləq olmalıdır. Və əslində bizi güclü edən amillərdən biri də məhz neqativliklərdir. Sevmədiyim bir çox xarakterlər vardır. Xüsusən təkəbbürlü insanları heç xoşlamıram. Çox təəssüf ki, digərləri kimi mənim də qarşıma belə insanlar az çıxmamışdır. İstər dost bildiklərimiz olsun, istər iş həyatımızda olsun, belələri mütləq olacaqdır. Vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə edərək vicdanlarını itirmişlər daima yaddaşlarımızda pis biri olaraq qalacaqlardır. Volterin çox gözəl sözü vardır: “Tanrım, məni dostlarımdan qoru, özümü düşmənlərimdən qoruyaram”. Tanrım bizi xainlərdən qorusun, Amin!

İnsan hər nə qədər yüksəlirsə yüksəlsin, bir o qədər də təvazökar olmalı, ətrafındakıları dəyərləndirməyi bacarmalıdır. Təkəbbür insanı məhv edən səbəblərdən biridir.

Əsərlərimi yazarkən gerçək həyatdan hər hansı bir insanı obraz olaraq istifadə eləmirəm. Demək olar ki, yazılarımda belə obrazlar yoxdur. Amma, şübhəsiz ki, bəzi obrazlarım gerçək həyatdakı insanları özündə əks etdirir. Məsələn “Yeddinci ayın yeddisi” romanımdakı Fərid obrazı təkəbbürlü insanları xarakterizə edir. Çox təəssüflər ki,  Aytəkin kimi qurbanların sayı günümüzdə daha da çoxalmaqdadır. 

Siz özünüzü hansı dünyanın adamı hiss edirsiniz?

Dahi şairimiz Hüseyn Cavid əfəndi deyirdi:

Mən fəqət hüsni-xuda şairiyəm,

Yerə enməm də səma şairiyəm.

Anam Nabat xanım tez-tez mənə  “bir yerə düş, ətrafına göz gəzdir” deməkdədir. Cismim bu dünyaya məxsus ola bilər, amma ruhum daima bəlkə də heç zaman dərk edə bilməyəcəyimiz başqa bir dünyaya məxsusdur. Fəqət bütün bunlarla yanaşı zahidanə həyat yaşamağın da qəti tərəfdarı deyiləm. Hər kəs kimi gəzir, dolanır, bir sözlə həyatı bacardığım qədər gözəl yaşamağa çalışıram. Bir əlim göydə, bir əlim yerdədir… Amma etiraf etməliyəm ki, tərəzinin bir gözündə başqa bir dünyanın adamı olmaq daha üstün gələcək… Çünki, axtardıqlarımızın böyük bir hissəsini Ruhumuzun azadlığını, sakitliyini bu dünyada tapa bilməyəcəyik…

Güzgüyə baxan adamla güzgüdən baxan adam arasında çoxmu fərqmi var?

Güzgüdən baxan adam güzgüyə baxan adama daima öz tövsiyələrini verməkdədir. Güzgüdən baxan adam vicdanın görüntüsüdür və çox təəssüf ki, bu görüntü çoxlarına təsir eləməməkdədir. İçlərindəki bədxahlığı görmək istəməyənlər öz aləmlərində bu güzgünü sındırmaqla xilas olduqlarını düşünməkdədirlər. 

 Güzgüyə baxarkən cismimlə yanaşı ruhumu görə bilməyəcəyəmsə o güzgüyə baxmaq o qədər də əhəmiyyət daşımır…

Bildiyim qədəriylə rənglərə də böyük marağınız vardır. Və bunu nəzərə alaraq sizə belə bir sual vermək istərdim. Habil bəy, “Yeddinci ayın yeddisi” romanınızı əsasən hansı rəngdə hiss edirsiniz?

Gülnarə xanım, bu kitabı oxuyanlar çox yaxşı bilir ki, əsər faciə ilə tamamlanır. Amma unutmayaq ki, yaşanılan faciənin içərisində həm də əbədiyyət vardır. Bütün bunlara əsasən bu əsər özündə qara rəngi əks etdirsə də, qismən ağ rəngi də hiss etmək mümkündür…

Son olaraq, gələcək fəaliyyətiniz haqqında məlumat verə bilərsinizmi?

Arzular çoxdur. Planlar da vardır. Gerçəkləşməsi üçün Allaha dua edir və mübarizə aparıram. Hal-hazırda mövzu olaraq tamamilə fərqli ikinci roman üzərində çalışmaqdayam. 

Müsahibə üçün təşəkkür edirəm Habil bəy. 

Mən də sizə təşəkkür edirəm Gülnarə xanım. Var olasınız!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.09.2024)