Super User
Yaxınlarda Şuşa turizm marşrutu olacaq
Gözəlimiz Şuşanın gözəlliklərini dünya insanlna təqdim etmək - bundan gözəl nə ola bilər?
“Yaxın günlərdə Şuşaya turist səfərlərinin başlaması üçün işlərimizi yekunlaşdırmaq üzrəyik. Məqsəd Qarabağı turizm destinasiyası kimi tanıtmaqdır. Hazırda işğaldan azad olunan ərazilərimizin turizm potensialının qiymətləndirilməsi üçün işlər davam etdirilir".
Xatırlayırsınızsa bu sözləri Dövlət Turizm Agentliyinin sədri Fuad Nağıyev "Azərbaycan Turizm Sammiti 2022"də çıxışı zamanı söyləmişdi.
Konkret planlar və görüləcək işlər barədə növbəti buraxəlışlarımızda xəbər verəcəyik.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.12.2022)
Qeyri-neft məhsullarının ixracı 14 faiz artıb
Azərbaycanda dayanıqlı və şaxələndirilmiş iqtisadiyyatın inkişafı istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər qeyri-neft məhsullarının ixracında müsbət dinamika ilə nəticələnir.
Statistika komitəsinin məlumatına görə, bu ilin yanvar-noyabr aylarında qeyri-neft məhsullarının ixracı əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən 14 faiz artaraq 2 milyard 688 milyon dollar təşkil edib.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.12.2022)
“Yeni adlar” layihəsi çərçivəsində konsert keçirilib
Mədəniyyət Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə Müslüm Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasında “Yeni adlar” layihəsi çərçivəsində növbəti konsert proqramı təqdim olunub.
Musiqi axşamında Xalq artisti Ağaverdi Paşayevin bədii rəhbərliyi ilə Azərbaycan Dövlət Xalq Çalğı Alətləri Orkestri çıxış edib.
Gənc istedadlar – Respublika və beynəlxalq müsabiqələr laureatları Aişə Əmrahova (qanun) və Hüseyn Quliyev (tar) Fikrət Əmirovun Azərbaycan kapriççiosu və Kürd-Ovşarı simfonik muğamından fraqmentlər səsləndiriblər.
Solistlər Hacı Xanməmmədovun tar və orkestr üçün 2 nömrəli konserti və kamança və orkestr üçün konserti dinləyicilərə təqdim ediblər.
Qeyd edək ki, layihə müasir Azərbaycan ifaçılıq sənətinin inkişafına, bu sahədə yeni istedadlı nəslin tanınmasına, parlaq ifaçıların yetişməsinə, o cümlədən musiqi sənətimizi dərindən bilən, onu dərk edərək böyük sevgi hissi ilə ifa edən ifaçıların sayının artmasına xidmət edir. Gənc ifaçıların tanınmış dirijorların rəhbərliyi altında simfonik, kamera və xalq çalğı alətləri orkestrləri ilə konsertlərinin keçirilməsi onların sənət yolunda inkişafına mühüm zəmin yaradır.
Bu barədə Mədəniyyət Nazirliyi mediaya açıqlama verib.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.12.2022)
Qədim türk xalqlarının mədəni kodu və irsi olan türk dillərinə dəstək göstərməliyik
Türk dünyasının daha sıx inteqrasiyası üçün əmək qoyan Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu növbəti addımı atıb. Fondun prezidenti Günay xanım Əfəndiyeva Qırğız Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Dil və Dil Siyasəti üzrə Milli Komissiyanın sədri Kanıbek Osmonaliyev ilə görüşüb.
“Ədəbiyyat və incəsənət” Fondun açıqlamasına istinadən xəbər verir ki, görüşdə Günay Əfəndiyeva rəhbərlik etdiyi təşkilatın ortaq türk irsinin qorunması, bərpası və təbliği istiqamətində çoxşaxəli tədbirlər həyata keçirdiyini bildirib.
Öz növbəsində, Kanıbek Osmonaliyev ölkədə dil siyasətinin təkmilləşdirilməsi, o cümlədən qırğız xalqının mənəvi dəyərlərinin dirçəlişi və inkişafında dövlət dilinin rolunun artırılması istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər barədə məlumat verib.
Tərəflər qədim türk xalqlarının mədəni kodu və irsi olan türk dillərinə hərtərəfli dəstəyin vacibliyi barədə yekdil fikir bildirib, həmçinin əməkdaşlıq üçün perspektiv imkanları müzakirə ediblər.
Görüşdə Qırğız Respublikasının Azərbaycandakı səfiri Kayrat Osmonəliyev, Türk Dövlətləri Təşkilatının baş katibinin müavini Yerjan Mukaş, “Qırğıztest” Dövlət Qurumunun direktoru Batma Topoeva-Stavinskaya iştirak ediblər.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.12.2022)
Bu gün Xalq artisti Tükəzban İsmayılovanın doğum günüdür
Onun özünəməxsus üslubda oxuduğu "Qatar”, "Xaric segah”, "Şahnaz”, "Kürdün gözəli”, "Yeri, dam üstə yeri”, "Qarabağ şikəstəsi” və s. muğam və mahnılar milli musiqi xəzinəmizi xeyli zənginləşdirib. Azərbaycan bəstəkarlarının mahnıları onun repertuarında əsas yer tutub. Bir çox muğam, mahnı və təsnif məhz onun təkrarsız ifası ilə geniş yayılıb. T.İsmayılovanın repertuarı hər nəsildən olan dinləyicinin zövqünü oxşamağı bacarırdı. Müğənninin ifaları arasında Ələkbər Tağıyev, Tamella Məmmədzadə kimi bəstəkarların da müxtəlif üslublu əsərləri vardı. "Sənin vüqarın mənəm”, "Sənsən”, "Ceyran”, "Qonşu qız”, "Sən mənimlə get”, "Çiçək” kimi bəstələr 60-70-ci illərin dinləyicilərinin ən çox sevdiyi mahnılar idi. Bu gün onun - Xalq artisti Tükəzban İsmayılovanın doğum günüdür. Milli musiqimizin inkişafında özünəməxsus yer tutan Tükəzban İsmayılovanın anadan olmasından 99 il ötür.
Milli musiqimizin görkəmli nümayəndələri sırasında onun məxsusi yeri var. Onun ifa etdiyi muğamlar və xalq mahnıları ifaçılıq sənəti tariximizə həmişəlik daxil olub.
T.İsmayılova 85 illik ömrünün 65 ilini Azərbaycan xalqının zəngin musiqi irsinə, muğam sənətinə, onun inkişafı və təbliğinə həsr edib. Tükəzban xanımın şaqraq səsi insanların qəlbini ovsunlayıb, onlara muğamlarımızı, xalq mahnılarımızı sevdirib. Özünəməxsus ifası ilə oxuduğu muğam və mahnılar milli musiqi xəzinəmizi zənginləşdirməyə xidmət edib. Bir çox mahnı və təsniflərimiz məhz onun təkrarsız ifası ilə yaddaşlara köçüb.
Tükəzban İsmayılova 1923-cü il dekabrın 21-də Bakı şəhərində anadan olub. Musiqiyə uşaqlıq illərindən həvəs göstərib. Bu həvəs onun Asəf Zeynallı adına Musiqi Texnikumuna gətirib çıxarıb. Səs və ifa üslubu qısa zamanda onu musiqiçilər sırasında fərqləndirib. Muğam ifaçıları arasında tezliklə seçilib, dinləyicilərin qəlbinə yol tapıb.
1944-cü ildə Azərbaycan Radio Komitəsində müğənni kimi çalışmağa başlayan Tükəzban İsmayılova sonrakı illərdə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının solisti olub. 1956-cı ildə filarmoniyanın konsert şöbəsi “Azərbaycan Dövlət Estradası” təşkilatına çevrildikdən sonra T.İsmayılova 1962-ci ilə qədər burada çalışıb. Muğam ifaçısı Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının, “Azkonsert” Qastrol-Konsert Birliyinin solisti olub, sonralar İncəsənət Gimnaziyasında pedaqoji fəaliyyət göstərib. Tükəzban xanım ifaçılığa başladığı illərdən ta səhnə ilə vidalaşdığı illərə qədər yetişdiyi Bakı muğam məktəbinin ənənələrini öz sənətində yaşadıb və davam etdirib. Sirlərini mənimsədiyi sənətkarlıq məktəbinə həmişə minnətdarlıq edib. Tükəzban xanım klassik xanəndəlik məktəbinin korifeylərindən olan Hüseynqulu Sarabskinin muğam sinfində təhsil alıb. Dahi Üzeyir bəy müğənninin şaqraq səsini, gözəl vokal imkanlarına malik ifasını, dolğun zəngulələrini eşidib onun üçün məxsusi olaraq "Qaragöz”, "Şəfqət bacısı” və s. mahnıları yazıb.
Tükəzban xanımın yaradıcılığının ilk illəri qanlı-qadalı müharibə illərinə təsadüf edib. ikinci Dünya müharibəsi illərində təşviqat briqadasının tərkibində cəbhədə konsertlər verib, sənətin bütün ağrı-acılarına, əzab-əziyyətlərinə qatlaşıb. İfa etdiyi mahnılarla əsgər və zabitlərimizi vətənpərvərliyə ruhlandırıb. Cəbhənin qanlı-qadalı illərində o da bir əsgər olub.
Tükəzban İsmayılova, həmçinin dünyanın bir çox ölkələrinə - Almaniya, Polşa, İraq, İran, Türkiyə, Misir, Əlcəzair və s. qastrol səfərlərinə çıxıb və hər yerdə Azərbaycan mədəniyyətini layiqincə təmsil edib. Görkəmli ifaçının ölkəmizdə gənc xanəndələr nəslinin yetişdirilməsində də xidməti olub. 1994–2004-cü illərdə İncəsənət Gimnaziyasında dərs dediyi illərdə gənc musiqiçi nəslinin yetişməsində rol oynayıb. Böyük sənətin sirlərini onlardan əsirgəməyib, uğurlarına bir ustad kimi sevinib.
T.İsmayılovanın muğam və mahnılarının çoxu "Qızıl fond”da saxlanılır. "Kəsmə şikəstə”, "Yetim segah” kimi muğamların yanıqlı səslə ifasına görə o, əvəzolunmaz ifaçı sayılırdı. "Tükəzban İsmayılovanın "Kəsmə şikəstə”sinin də ayrı bir yanğısı, ayrı bir hekayəti vardı. Əksər qadın xanəndələrin repertuarında yer alan bu nisgilli şikəstənin onun səsindəki özəlliyi hissli, içdən oxumasında idi” deyə musiqişünaslar bildirirdilər. "O olmasın, bu olsun” filmində toy səhnəsində qadınlar məclisində muğam oxuyan da məhz Tükəzban İsmayılovadır.
Tükəzban İsmayılova uzun səhnə fəaliyyətini öz həyat yoldaşı, onu tarda müşayiət edən Xalq artisti Həbib Bayramovun ölümündən sonra dayandırıb.
İfaçının Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafındakı xidmətləri istər xalq, istərsə də dövlət tərəfindən həmişə yüksək qiymətləndirilib. Sənətkarın təltifləri arasında "Şöhrət” ordeni vardı. Xalq onu sevirdi. "Ömrümü mənalı edən insanların mənə sevgisidir. Tamaşaçı sevgisi olmasa sənətkar heç vaxt şöhrət qazana bilməz. Bizi yaşadan budur…” deyirdi.
Muğamlarımızın mahir ifaçısı Tükəzban İsmayılova 2008-ci il martın 24-də Bakıda vəfat edib.
Ruhu şad olsun.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.12.2022)
“Atabəylər: Şəmsəddin Eldəniz” layihəsinin musiqi tərtibatı üzrə müsabiqə elan edilib
“Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri” QSC Azərbaycanın ilk çoxseriyalı tarixi bədii-televiziya filmi olan “Atabəylər: Şəmsəddin Eldəniz”in musiqi tərtibatının (soundtrack) hazırlanması üçün dekabrın 25-dən 2023-cü il yanvarın 25-dək müsabiqə elan edib.
“Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri” QSC-nin sosial media və ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsindən “Ədəbiyyat və incəsənət” portalına verilən məlumata görə, ekran əsərində möhtəşəm döyüş səhnələri, dövlətçilik, sevgi, ayrılıq, xəyanət, sevinc, təlaş və sair mövzular yer alacaq. Bu baxımdan, bəstələrini təqdim edən iştirakçılar müsabiqə üçün musiqilərin leytmotivini filmin mahiyyətinə uyğunlaşdırmalıdırlar. Müsabiqənin şərtlərinə əsasən hər bir iştirakçı ən azı 1 və ən çoxu 5 musiqi parçası, eləcə də fərqli leytmotivlər təklif edə bilər. Bir və ya bir neçə qalib gələn iştirakçını birgə işləmək üçün layihəyə cəlb etmək mümkündür. İştirakçılar həmçinin birləşərək qrup şəklində də öz təkliflərini verə bilərlər. Qalib gələn iştirakçılarla musiqilərin yazılması məqsədilə müqavilə danışıqlarına başlanılacaq.
Qeyd edək ki, iştirakçılar öz bəstələrini Bu email ünvanı spambotlardan qorunur. Onu görmək üçün JavaScripti qoşmaq lazımdır. elektron ünvanına MP3 formatında göndərməlidirlər. Məktubda iştirakçının adı, soyadı və əlaqə nömrəsi mütləq qeyd edilməlidir. Müsabiqə 1-ci yerin qalibi 1.500 manat, 2-ci yerin qalibi 1.000 manat, 3-cü yerin qalibi isə 500 manat məbləğində mükafat alacaq. Qaliblər Azərbaycan Televiziyası, Mədəniyyət Nazirliyi və “Şahdağ Film”in peşəkar mütəxəssislərindən ibarət münsiflər heyətinin mülahizəsinə əsasən seçiləcək və onların adları ictimaiyyətə açıqlanacaq.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.12.2022)
Bu günü qədim türk xalqları Kara tun bayramı kimi qeyd ediblər
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalınln Təqvimçisi sizlərə qədim türklərin Kara tun bayramı barədə bilgi verəcək.
Dekabrın 21-də qədim türk xalqları “Kara tun" - "Uzun gecə" bayramını qeyd edərdilər. Təqvimin bu günündə il boyu ən uzun gecə olur, bu səbəbdən.
Dini inanclara görə bu gecə ölülərlə dirilər arasındakı pərdə götürülür. Aruaki adlı mələk öz doğmalarını ziyarət edir. Bəzən qara ruhlar da gəlib ocağın içərisinə girə bilər.
Elə buna görə də Kara tun- əslində işıq ilə qaranlığın mübarizəsidir. Bu mübarizədən qalib çıxmaq, qaranlıqları aldatmaq üçün müxtəlif ayinlər və rituallar keçirilir ki, Günəş gecəyə qalib gəlsin.
Təqvimin 21 dekabr günündə evi təmiz saxlamaq lazımdır. Təzə paltar geyinməli, köhnə işlərini yekunlaşdırmalısan. Gecəni isə evində oturub tonqal, və ya şam yandırmalısan. Bu ayini keçirməklə Günəşin qalib gəlməsinə imkan yaradırsan.
Macar qardaşlarımız bu bayramı elliklə qeyd edirlər. Madyar qardaşlarımız deyirlər ki, Qara tun gecəsindən sonra göy üzünə çıxan günəş 3 gün eyni yerdə dayanır. Yalnız dekabrın 25-dən başlayaraq, qaranlığı azaldır. Yəni günlərimiz uzanmağa başlayır.
Yəni Yeni ili Yeni Günəşlə, yeni istiliklə qəbul edirlər. Bu günə həm də Kun tuulqan!, Kün janqıran! - Gün doğdu, Gün yandırdı- deyirlər. Planetin bu hərəkətində günlərin hesabı belə aparılır: 3 gün günəş hərəkətsiz dayanır, buna Kün ölü- Ölü gün deyirlər. Sonrakı 1 gün aradakı boşluğa kün arası- gün arası deyirlər. Və bundan sonrakı 3 gün də Günəşin istiliyi çoxalmağa başlayır ki, buna da Kün toğdu- , yəni Gün doğdu deyirlər. Beləliklə türk mifolojisindəki 7 müqəddəs rəqəm alınır.
Əslində bizim yurd insanları da bu günü böyük çillənin gəlişi kimi qeyd edirlər. Və adına da Nardoğan, Nurdoğan deyirlər!
21 dekabrda Kara tun gedir, 22 dekabrda Nurtoğan gəlir!
Əzizlər, doğmalar, sülhsevərlər, dosta etibarlılar, ata-anaya ehtiramlılar!
Gələn gününüz, ayınız, iliniz kutlu olsun!
Evinizə istilik, günəş dolsun! Ocağınız isti, suyunuz sərin olsun!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.12.2022)
Elmira Axundovanın kitabı təqdim olunub
Əslən bakılı olan Saşa İvanov barədə
Səməd Vurğun adına Azərbaycan Dövlət Akademik Rus Dram Teatrında Xalq yazıçısı, siyasi xadim, publisist, diplomat Elmira Axundovanın “Rus azərbaycanlı – Saşa İvanov” kitabının təqdimatı və Aleksandr İvanovun xatirə gecəsi keçirilib.
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AzərTAC-a istinadən xəbər verir ki, tədbirdə görkəmli ictimaiyyət nümayəndələri və mədəniyyət xadimləri, Aleksandr İvanovun həmkarları, dostları, doğmaları və yaxınları iştirak ediblər.
Aleksandr İvanov Bakıda anadan olub. Uzun illər ərzində SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində işləyib, Ulu Öndər Heydər Əliyevin şəxsi mühafizəsinə rəhbərlik edib. 2005-2017-ci illərdə “İnterfaks-Azərbaycan” informasiya agentliyinin baş direktoru olub.
Kitabda Aleksandr İvanovun doğmalarının və dostlarının xatirələri, onun haqqında məqalələr, eləcə də həqiqətən də çox pərəstiş etdiyi Heydər Əliyev ilə işlədiyi illər haqqında özünün dəyərli xatirələri yer alıb. O, parlaq şəxsiyyət olub. Onunla yaxınlıq edən hər kəs onun dostluqda və sevgidə vəfalı olduğundan, yalanı, xəyanəti, qorxaqlığı qəbul etmədiyindən, səriştəsindən və erudisiyasından danışırdı.
Kitabın təqdimat mərasiminin rəsmi hissəsinin əvvəlində Səməd Vurğun adına Akademik Rus Dram Teatrının direktoru, Azərbaycanın Xalq artisti Aleksandr Şarovski Aleksandr İvanovun həyatının əsas mərhələlərindən danışıb.
Sonra Elmira Axundova onun həyatının bəzi məqamlarına nəzər salaraq kitabdan parçalar oxuyub: “...Saşa sağlığında dəfələrlə söyləyib ki, Bakıda, anasının yanında dəfn olunmaq istəyir. Düzdür, o, ömrünün yarısını keçirdiyi və çoxsaylı dostlar qazandığı Moskvanı da sevirdi. Nədənsə mənə elə gəlir ki, onu orada yuxarıda eşidiblər: o, Moskvada dünyasını dəyişib. Onu isə əbədi olaraq buraya - Bakıya gətiriblər. Çünki hər halda o, Bakını daha çox sevirdi...”.
Müəllif dinləyiciləri Aleksandr İvanov haqqında xoş xatirələr dünyasına qərq etdi. İştirakçılar bir anlıq onunla bağlı unudulmaz günlərə qərq oldular. Lakin onun ən əziz xatirələri Ümummilli Lider Heydər Əliyevlə bağlı olub. “BAM-a (qeyd - Baykal-Amur magistral xətti) ezamiyyət təxminən yarım ay davam edib. Harada oldu qalırdılar - hərdən vaqonlarda, helikopterdə yatırdı... BAM-da o, Şimali Muy tunelində Nazirlər Şurasının müşavirəsini toplayıb. Təsəvvür edə bilirsiniz?! O, orada paltarda, uzunboğaz çəkmədə gəzirdi. Onu tamamilə yenidən geyindirdilər - hər cür trikotaj, yastıqlı gödəkçələr, dəbilqələr, dizdən yuxarı rezin çəkmələr. Tuneldə hər şeyin damcıladığı, töküldüyü yerdə o, palçıqda irəliləyirdi. O, orada, bu dərinlikdə müşavirə keçirib. Bütün nazirlər, Mərkəzi Komitənin məsul vəzifəli şəxsləri toplaşmışdılar. Onlar bəlkə də həyatlarında ilk dəfə idi ki, belə vəziyyətə düşmüşdülər”. O, “Admiral Naximov” gəmisinin qəzasının təhqiqatı ilə bağlı xatirələrə, əziz dostu Aleksandr İvanovla bağlı şəxsi xatirələrinə xüsusilə toxundu...
Aleksandr İvanovun həyat yoldaşı İrina İvanova bu kitabın hazırlanmasında əməyi olan hər kəsə minnətdarlığını bildirib. Daha sonra o, həyat yoldaşının əziz xatirəsinə həsr etdiyi bəstəsindən şeirlər söylədi.
Tədbirdə A.İvanovun doğmaları, tanınmış dirijor, Azərbaycanın Xalq artisti Yalçın Adıgözəlov, tarix elmləri doktoru, professor Dilarə Seyidzadə, Milli Məclisin deputatı Mixail Zabelin, həmkarları və başqaları çıxış edərək, bu nurlu insanla bağlı xatirələrini bölüşüblər. Onlar Aleksandr İvanovun necə fədakar, sadiq və gözəl insan olduğunu, Azərbaycanı bütün qəlbi ilə sevdiyini və onu Vətəni hesab etdiyini söyləyiblər.
Gecədə musiqili kompozisiyalar təqdim edilib, səhnəcik nümayiş olunub.
Daha sonra kitabın müəllifi nəşrdən daha bir parça oxuyub: “...Saşa Vətəninin maraqları ilə yaşayan, ona sədaqətlə, doğruluqla xidmət edən çox dəyərli rus azərbaycanlılarındandır. Buna görə də Vətən də ona sevgisini yüz qat qaytarır.
Biz sənsiz elə bil ki, kimsəsiz qaldıq. Axı, sən bir çox dostun üçün birləşdirici başlanğıc idin. Bu gün başqa bir dayaq nöqtəsini itirdik. Allah yerini behiştik eləsin, dostum! Sən layiqli bir həyat sürmüsən. Namərdlik etməmisən, başqalarının arxasında gizlənməmisən. Həmişə məsuliyyəti öz üzərinə götürməyə hazır olmusan. Biz səni sevirik...".
Sonda Elmira Axundova gecənin bütün iştirakçılarına minnətdarlığını bildirib.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.12.2022)
Türk Krımı necə oldu ki, rus Krımı oldu
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Aida Eyvazlı ilə Türk dünyasına addım-addım səyahəti davam etdirir. Bu dəfə müəllif bizlərlə öz Krım təəssüratlarından sonra Krımın tarixi barədə bilgiləri bölüşür.
Krım!!! Təbiəti qədər tarixi də sirrlər və xəzinələrlə dolu bir türk diyarı. Bu zəngin təbiəti və əsrarəngiz gözəlliyi ona şöhrət gətirdiyi qədər, həm tarixin yaddaşına ömürlük yazılan maraqlı hadisələri, şəxsiyyətləri ilə həkk olunub. Onun paleolit, neolit və tunc dövrünün abidələrindən deyil, bir az yaxın tarixindən bəhs edəcəyəm.
V-VI əsrlərdə Bizans imperatorluğu zamanında Krımın yerləşdiyi ərazini Dori adlandırardılar. Daha sonra dövlət mərkəziniə Doros dedilər. Dorilər ölkəsində düşmənlərdən və yadellilərdən qorunmaq üçün Bizans hökmdarları hündür hasarlar tikərdilər. Yaşayış yeri kimi isə daha çox dağ oyuqlarını, mağaraları seçərdilər. İndi də də Krımı səyahətə çıxanda bu dağ mağaralarında qədim insanların necə yaşamaqları haqqında nişanələrin qaldığını görmək olur.
Həmin yerləri turistlərə göstərəndə tarixindən maraqlı rəvayətlər danışırlar. VIII əsrdə Krım tədricən bizanslılardan xəzərlərin hakimiyyətinə keçir. X əsrdə yenidən güclənən bizanslılarla krımlıların döyüşü başlayır. 965-ci ildə Xəzər xaqanlığı çökür. Krıma hücum edib, onu ələ keçirən Vladimir Svyatoslav Bizans şahzadəsi Annayla evlənir və bu siyasi bağlılığı möhkəmləndirmək üçün hətta buralarda hələ də mövcud olan xristianlığı qəbul edir.
Feodal quruluşlarının mövcudluğundan sonra, Krımda Şirinbəylilər sülaləsi uzun zaman kəsiyində bəylik, xaqanlıq etmişdilər. Hətta Fateh Teymurun da inzibati və hərbi sənədlər toplusunda bu yerlər haqqında xüsusi qeydlər vardır.
Şrinbəylilər dinastiyası uzun müddət burada hökmranlıq edir. Tarix dönüb, zaman dəyişəndən sonra tarixin axarında güclənən Qızıl Orda burada öz hakimiyyətini gücləndirir. XIII əsrdə Krımı tatarlar ələ keçirərək burada Qızıl Ordanın hakimiyyətini möhkəmləndirirlər. Tarixdə Toxtamış Xan adı ilə məşhur olan Krım xanı Rusun üzərinə hücum edərək Moskvanı yandırır və monqol türk ellərinə sahiblənməklə, Rus dövlətini də özünə tabe edə bilir. Bir çox Krım xanları Toxtamışı sevmədiklərindən, öz aralarında müşavirə keçirib ondan qurtulmaq planlarını müzakirə edirlər. Uzun çəkişmə və diplomatik, siyasi gedişlərdən sonra Əmir Teymura mğlub olan Toxtamışdan Krımı da ala bilirlər. Baxçasaraydakı Çuft Qalada 1427-ci ildə öz xanlıqlarını yaradırlar. Beləliklə Hacı Gəray xan Krım xanlığı dinastiyasının əsasını qoyur. O, eyni zamanda ruslarla və Böyük Orda xanı Əhmədlə müttəfiq olub ittifaq bağlayayaraq, Polşa və Moldova ilə müharibə edir.
1453-cü ildə isə Osmanlı türklərinın Konstantinopolu zəbt etməsi Krımın və Avropanın cənub Şərqinin siyasi vəziyyətini dəyişdi. Osmanlı İmpeiyasının hakimiyyətə gəlməsi əslində Krim Xanı Hacı Gərayın da xeyrinə işlədi. 1454-cü Hacı Gəray xanın elçisinin Osmanlı İmperiyasının Dəniz donanmasının admiralı Əmir Kəhya ilə görüşündən sonra, osmanlıların Krım yarımadasına yolu açıldı. II Sultan Məhmədin qoşunları yadelliləri Krımdan çıxararaq, Krım xanına böyük səlahiyyətlər verməklə, həm də hakimiyyətini möhkəmlətdi, həm də Krım Türkiyənin vassallığına keçdi. 1454-cü ildə Türkiyə dəniz donanması Qara dənizi də ələ keçirdi.
Osmanlıların vassallığına keçməklə Krımda gəmi artileriyası, müdafiə qalaları da tikilməyə başladı. Krım xanlığında indi Qızıl Ordanın vaxtında olduğu kimi, yenə də sənətkarlara, xəttatlara, elm və incəsənət adamlarına böyük diqqət ayrılmağa başladı. Hər gün açılan mədrəsələrdə Qurani Kərim, ərəb dili, natiqlik, bəlağət, nücum elmləri, Avropa məhkəmələrindən geri qalmayan hətta onlardan daha irəlidə gedən məhkəmə sistemi və qanunları da tədris və tətbiq edlməyə başladı. Xanlığın iqamətgahı isə Baxçasaray seçilmişdi. Baxçasarayda alimlər, ruhanilər, filosoflar, ədəbiyyatçılar da toplanmışdı. Bura əslində bir Şərq üniversiteti idi. Xanlar bu sarayda elm məclisləri düzənləyib. bilik yarışlarına çıxardılar. Qazi Gəray xan (1588-1608-ci illərdə taxta oturmuşdu) gözəl musiqi duyumuna və biliyinə malik olmaqla yanaşı, həm də gözəl ruhlu şair idi. Xan sülaləsindən olan Bahadır Gəray (1640-1641-ci illərdə taxta oturmuşdu), Səlim Gəray (1704-cü ildə vəfat edib) da soraqları Türk dünyasına və Şərqə yayılan şair idilər. Krımda həyat qaynadıqca, Osmanlı Türkiyəsinə sığınan Krımın firavanlığı, çiçəklənməsi və möhkəmlənməsi, ətrafdakı qonşulara, əsasən də ruslara heç rahatlıq vermirdi. Çünki strateji əhəmiyyət kəsb edən Tavridalar ölkəsinin Qara dənizinə sahib olmaq, Rus üçün bütün dünyaya sahib olmaq demək idi.
1466-cı ildə Hacı Gəray vəfat edir. Onun oğlanları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlayır. Şirin bəylər dinastiyasından olan Əminbəyin vasitəçiliyi ilə Hacı Gərayın oğlu Məngu Gəray hakimiyyətə gəlir. Krımda 1427-1792-ci ilə qədər xaqanlıq edən Gəray xan sülaləsinin hakimiyyəti babalardan oğullara ötürülərək 4 əsrə qədər davam edir. 1571-ci ildə həmin dinastiyanın ardıcılı olan Dövlət Gəray xaqan Moskvaya hücum edərək İvan Qroznını və 60 min rus əsgərini əsir götürür. İvan Qroznının bəxti gətirdiyindən özünün ordusu ilə bu əsirlikdən xilas ola bilir.
1867-ci ildə Vasiliy Vasilyeviç Qolıtsin 50 minlik rus Ordusu ilə Krıma yürüş edir. İlıksu (ruslar bu çaya Konskie vodı deyirlər) çayının yanında Qolıtsinə Don kazakları da qoşulur. Burada dairə qapanır. Türkiyə həmin ərəfədə Avstriya, Polşa və Venetsiya ilə müharibə apardığından, Krıma köməyə gələ bilmir. Lakin öz ərazilərini dərindən tanıyan Krım ordusunun əsgərləri Or qapı düzəngahından İlıksu çayının sahillərinə qədər od vurub, rus-kazak əsgərlərini məğlubiyyətə uğradırlar. Or Qapı (Perekop) düzəngahında məğlubiyyətə uğrayan rus hərbiçisi və diplomatı V.V.Qolitsin heç cürə bu məğlubiyyətlə barışmaq istəmir. 2 ildən sonra, 1689-cu ildə ruslardan və ukraynalılardan ibarət olan 112- minlik Ordu ilə yenə Krım xanının üzərinə hücum keçir. Krım xanı isə onların qarşısına 250 minlik bir ordu çıxarır. Rus Ordusu yenə də məğlub olur.
Həmin döyüşlərdən 100 il keçəndən sonra da Rusiya öz marağını heç cürə Krımdan çəkə bilmir. Beləliklə 1768-ci -1774-cü ildə aparılan rus-türk müharibələri ərəfəsində rus orduları nəhayət ki, nisbətən də olsa, Krıma sahibliyi ələ keçirə bilirlər. 1774-cü il iyulun 21-də Rusiya ilə Türk Osmanlı İmperiyası arasında Krıma görə Kiçik Kaynarca Sazişi imzalanır. Bununla da Osmanlı İmperiyası Krım xanlığının müstəqilliyini tanımış olur.
Rus İmperiyasının iyrənc siyasəti öz işini görməkdəydi. Xan nəslindən olan Gəray Şahin Gəray xan rusa boyun əyməyərək, onun yanında özünü gücsüz gördüyündən, öz xoşu ilə 1783-cü ildə hakimiyyətdən və taxt-tacdan imtina etdi. Və Baxçasarayı ruslara buraxıb getdi. Onun bu gedişini görən Baxçasarayda yaşayan krım tatarlarının da əksəriyyətyi Türkiyəyə mühacirət etdilər.
1787-ci ildə Türkiyə yenidən Krımı qaytarmaq üçün Rusiyaya müharibə elan etdi. Tərəflər bir-birindən üstünlük təşkil etmədiyinə görə, bu müharibənin də sonu Moldova knyazlığının Yassa şəhərində 1792-ci ildə imzalanan Yassa Sülh sazişi ilə nəticələndi.
1791-ci ildə isə II Yekaterina artıq Avstriya İmperatoru İosifin müşaiyəti ilə Krıma gələrək, burada taxt-tacda oturmuşdu. Krımın Rusiyaya birləşdirilməsi üçün əsirlərlə aparılan müharibə və mübarizələr Rusiyanın qələbəsi ilə yekunlaşdı. Rusiya Qara dənizə çıxış əldə etməklə, siyasi meydanda hegemon dövlət imicini qazana bildi. Və o gündən etibarən də Ağ Məscid şəhərinin adını dəyişib Simferopol qoydular.
Rus şahzadəsi əslində “hazıra nazir” gəlmişdi. Krım xanlığının paytaxtı Baxçasaray, Kafə, Sol xət, Gezləv, Evpatoriya, Qarasubazar və başqaları... Buralardakı xanlar da rus ordusu qarşısında gücsüzləşdiklərini görüb yavaş- yavaş ya ölkəni tərk edir, ya da boyunduruğa girirdilər.
Səlnamə yazanların kitablarında XVI əsrin birinci yarısında Krım xanlarının öz ərazilərini genişləndirmək üçün 43 dəfə ruslara hücum etməkləri haqqında qeydlər vardır.
Beləcə Krım əldən getdi... O gözəl şəhərlər, xanqlıqlar, dağlar, dərələr hamısı Rus Şahzadəsinə qaldı. Nə qədər illər keçsə də krım tatarları və türklərinin ürəyindən həmin tarixi yerlərin adlarını və xatirələrini silmək mümkün olmadı. Mən də Krım səfərimdə ürək ağrısı ilə bunları xatırladım.
Növbəti dəfədə sizə Ağ Məscid – Yəni Simferopol barədə danışacağam.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.12.2022)
Detektiv dövrün ən etibarlı janrıdır - Məşhur yazarlar bu janr barədə
Kənan Məmmədlinin təqdimatında
20 aprel 1841-ci ildə Graham's Magazine jurnalında Edqar Allan Ponun "Meyitxana (Morq) küçəsində qətl" adlı hekayəsi dərc edildi. Həmin hekayə tarixdəki ilk detektiv əsər hesab olunur. Növbəti 180 il ərzində bu janr dəfələrlə dəyişdi, əsl ədəbiyyat kimi gah tanındı, gah tanınmadı, lakin sonda bu janr ədəbi janrlar arasında möhkəm yer tuta bildi.
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı detektiv janrının nə olduğu, detektivin arxasında nələrin dayandığı barədə bu janra laqeyd olmayan ədiblərin fikirlərini toplayaraq sizlərə təqdim edir.
1. Cinayət yayılmışdır. Amma onun məntiqi çox nadir halda anlaşılır. Ona görə də siz cinayət üzərində deyil, məntiq üzərində dayanmalısınız.
Artur Konan Doyl
2. Yaxşı detektiv roman üçün ən əhəmiyyətlisi, kiminsə təqsirli olmasının tam aydın görünməsi, lakin sonra onun təqsirinin qeyri-aydın görünməsi üçün səbəblərin tapılmasıdır ki, siz sonradan cinayətkar bu deyilmiş ki, deyə düşünəsiniz. Halbuki, əslində, cinayətkar məhz elə o imiş.
Aqata Kristi
3. Mütləq tapmaca, sirr elementi olmalıdır. Mütləq müəmmalı vəziyyət yaranmalıdır. Xəfiyyə nə baş verdiyini bilməməlidir, o, nəsə qəribə bir şeyin baş verdiyini bilməli, lakin bu qəribə şeyin nə olduğunu bilməməlidir. Mənə elə gəlir ki, əsl tapmaca ser Conu kabinetində öldürənlərdə deyil, yaranmış vəziyyətdə bu insanların nə istəyində, bu insanların nə cür insan olmasındadır.
Raymond Çandler
4. Sosial romanla müqayisədə detektiv janrında olan əsərlər daha stereotipli personajları səhnəyə çıxarır və daha əhəmiyyətsiz çərçivələr müəyyən edir. Lakin bu tipləşmə çətin izah edilən kriminal hadisə vasitəsilə özündə qeyri-müəyyənliyi və eyni zamanda reallığın zərifliyini göstərən hadisələrin kritik dönüşünə əsas yaradır. Şübhə altına hər kəs gələ bilər.
Luke Boltanski
5. Hesab edirəm ki, detektiv roman ədəbiyyatda demokratik prinsiplərin ən yaxşı tərəfdarıdır. Yəni dedektivlər demokratiya ortaya çıxana qədər ortaya çıxa bilmədi, çünki dedektiv romanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kim olmağından asılı olmayaraq əgər sən günahkarsasa, sonda cəzalandırılacaqsan və əgər sən günahkar deyilsənsə, sənə heç bir şəkildə zərər toxundura bilməzlər.
Rex Stout
6. Detektiv dövrün ən etibarlı janrıdır. Viktorian İngiltərəsini hardan tanıyırsınız? - Çestertondan və Kristidən. Otuzuncu illər Amerikasını? - Çandlerdən. Detektiv bütün reallıqları, istənilən mühiti kopyalayır. Odur ki, əgər gələcək tarixçi onuncu illərin dəqiq portretinə — onların maniyalarına, fobiyalarına, hətta qiymətlərinə ehtiyac duyarsa, o, məni oxuyacaq.
Frank Tilye
7. Maraqlıdır, yaxşı detektiv üçün hansı əsas inqridientlər lazımdır? Əlbəttə ki, sürət lazımdır. İlk səhifədən ən son səhifəyə qədər sürət lazımdır. Və mənə elə gəlir ki, həm də qəddarlıq, müəyyən intim, əsas fikir, süjet lazımdır, insanlarda sonda nə baş verəcəyinə maraq oyatmaq lazımdır.
Yan Fleminq
8. Sonluğun mütləq xoşbəxt bitməsi lazım deyil, lakin o, məntiqi və çəkici olmalıdır. Belə finalı da mən oxucu qarşısında özümun borcum bilirəm.
Con Le Karre
9. Görünür, Hemmetin "İncə insan" romanındakı heyrətamiz kəşfinə əsaslanan yeni detektiv yazı məktəbi mövcuddur ki, bu da ər-arvad münasibətlərinin heç də həmişə platonik olmadığına əsaslanır, ona görə də, oxucunu yataq otağına, hətta yatağa dəvət etməklə qətl hadisəsi daha da gözəlləşir. Şəxsən, mən o qədər əyalətdən gəlmiş sadəlövhəm ki, detektiv süjetini bir salat hesab edirəm və bütün bu yeni şeyləri o salata əlavə edilmiş ədvalar sayıram.
Erl Stenli Qardner
10. Daha böyük cinayətdən bəhs edirsənsə, işin daha asan olur; çünki böyük cinayətin, bir qayda olaraq motivi daha aydın və aşkar görünür.
Artur Konan Doyl
11. Çox xırda istisnalarla detektiv ədəbiyyat daha çox və ya daha az orijinal tapmacaların və şablon ədəbiyyatçılığın bir kollajıdır.
Vladimir Nabokov
12. Hətta ən ənənəvi formada olan detektivi yaxşı yazmaq olduqca çətindir. Yaxşı detektivlərə yaxşı ciddi romanlardan daha az rast gəlinir. Özü də onların əksəriyyəti ikinci dərəcəlilik statusu ilə yüksək belletristikanın kölgəsində qalaraq dünyaya gəlməli olmadıqları halda ölməkdən də imtina edirlər. Onlar ictimai parklarda gips heykəlləri kimi davamlı və eyni dərəcədə lazımsızdırlar.
Raymond Çandler
13. Əgər siz detektivə ironiya ilə yanaşan bir hekayə yazmaq istəyirsinizsə, həmişə sadəlövh oxucu tapılacaq ki, bunda istehzanı yox, yalnız detektivi görsün. O, burda detektivdən başqa da bir şey olduğundan şübhələnə bilər və detektivin burada ən vacib şey olmadığını da təxmin edə bilər, lakin yenə də yalnız detektiv tərəfini oxuyar.
Umberto Eko
14. Heç kim 90-cı illərin sonunda tarixi detektiv yazmaq istəmirdi. Mən Oleq Novikovun necə söylədiyini xatırlayıram: "Ey Rəbbim, hər gün yüzlərlə insanın öldürüldüyü bir ölkədə yaşayırıq. Niyə insanlar üçün XIX əsrdə kiminsə öldürülməsi barədə oxumaq maraqlı olsun ki?»
Boris Akunin
15. Mənimçün ədəbiyyatın janrları yoxdur. Mənimçün yaxşı və pis ədəbiyyat var. Ona görə də, mən detektivə tərif verməkdən çəkinirəm.
Çingiz Abdullayev
16. Mənim fikrimcə, pank rokun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, o, mahnının skeletini qurmaq üçün bütün vacib olmayanları yığışdırır. Detektiv janr, hər halda, mənim sevdiyim detektiv nümunələri eynən buna bənzəyir. Orada tarix lazımi minimuma endirilib. Mənim romanlarımı pank rokdan fərqləndirən bircə şeydir, onlarda heç bir ideya yoxdur.
Y. Nesbyö
17. İş burasındadır ki, "yazıçı qadın" sözü jurnalist dairələrində təhqiredici söz hesab olunur, "yazıçı" sözü isə mənim məşğul olduğum iş üçün həddindən artıq yüksək sözdür. Yazıçı –Frans Kafkadır. Detektiv romanların müəllifi kimdir? Heç kim.
Tatyana Ustinova
15. Elə bədii ədəbiyyat növləri var ki, mən onlara heç toxunmuram, məsələn, detektivlər. Hansılara ki, əsla dözə bilmirəm.
Vladimir Nabokov
Şəkildə: Daniel Vierge. "Meyitxanada qətl" hekayəsinə illüstrasiya, 1870
