Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Həyat, insanı təkrar-təkrar sınağa çəkən və hər dəfə fərqli dərslər verən bir səhnədir. Bəzən bizi yıxır, bəzən isə yenidən ayağa qalxmağa güc verir. Xüsusilə sevgi sahəsində yaşananlar insanın ruhunda dərin izlər qoyur. Sevgidə itkilər, ayrılıqlar, qırılmalar qaçınılmazdır. Amma ən maraqlısı budur ki, əgər bu sevgi həqiqətən dəyərlidirsə, yollar ayrıldıqdan sonra belə bir gün yenidən qovuşmaq mümkündür. Bəzən yollar ayrı düşür, amma ruhlar bir-birini unutmur. Elə o zaman barışmaq, bağışlamaq və sıfırdan başlamaq imkanı doğulur.

 Sevgiyə qayıtmaq, keçmişin səhifələrini yenidən açmaq asan deyil. İnsan, əvvəlki yaraları, keçmişdə yaşanan inciklikləri xatırlayır. Amma sevgi, insanın ən saf, ən dərin duyğularının ifadəsidir. O, insanın daxilindəki ən zərif və eyni zamanda ən güclü hisslərdən biridir. Bu səbəbdən, sevginin gücü bəzən uzaqlaşanları yenidən bir araya gətirir. Barışıq isə yalnız bir-birini yenidən tapmaq deyil, həm də birlikdə böyümək, öyrənmək və keçmiş səhvləri düzəltməkdir.

Barışmaq üçün insanın öz içində barışması lazımdır. Daxili dünyamızda qırılmış parçaları birləşdirmədən, başqasına uzanan əllərimiz həqiqi barışıq gətirə bilməz. Keçmişin yükünü çiyinlərdən atmaq, yanlışları dərk edib onlardan dərs çıxarmaq vacibdir. Ancaq bu zaman münasibət daha sağlam əsaslar üzərində qurula bilər. Çünki keçmişdə edilən səhvləri təkrarlamaq, sadəcə zamanın içində yeni bir dövrə vurmaqdan başqa bir şey deyil.

Sıfırdan başlamaq isə keçmişi tamamilə silmək deyil. Əksinə, keçmişi qəbul edərək, onun verdiyi dərslərlə yeni bir yol çəkməkdir. Bəzən insanlar sıfırdan başlamağı hər şeyi unutmaq kimi görürlər, amma əslində bu, keçmişi inkar etmək deyil, onun üzərində yeni bir başlanğıc qurmaqdır. İnsan yaşadıqlarından öyrənməsə, həmişə eyni səhvləri təkrarlayar. Amma insan özünü tanıyıb, dəyişməyə qərar verəndə, həyat ona ikinci bir şans tanıyır.

Bu yolda iki insanın qarşılıqlı anlaşması, bir-birini olduğu kimi qəbul etməsi çox vacibdir. Münasibətlərdə problemlər olur, anlaşılmazlıqlar yaşanır, amma bu problemlərin həllini tapmaq, insanın nə qədər yetkin olduğunu göstərir. Sevgi, hər çətinlik qarşısında döyüşmək, çaba göstərməkdir. Əgər iki insan bir-birinə həqiqətən dəyər verirsə, keçmişdəki anlaşılmazlıqlar onları ayırmamalıdır. Əksinə, o anlaşılmazlıqlar üzərində çalışmaq, onları bir daha yaşatmamaq üçün səylər göstərilməlidir.

İnsan yalnız sevgidə deyil, həyatın bütün sahələrində zaman-zaman sıfırlanmalıdır. Özünü tapmaq, daxilindəki ağır yükü boşaltmaq və yeni bir nəfəs almaq üçün insan zaman-zaman ruhunu yeniləməlidir. Köhnə düşüncə tərzindən qurtulmaq, zərərli vərdişlərdən uzaqlaşmaq, özünü inkişaf etdirmək – bunların hamısı sıfırlanmağın bir hissəsidir. Çünki insanın özü dəyişmədən, münasibətləri dəyişdirmək mümkün deyil. Əgər biri keçmişdə qalan bir insan kimidirsə, gələcəyə doğru yeni addımlar ata bilməz. Sıfırlanmaq insanın daxilində bir yenilənmə, yeni bir fəlsəfə yaratmaqdır.

Sevgi yolunda barışıq təkcə qarşı tərəfi qəbul etmək deyil, eyni zamanda özünü də bağışlamaqdır. İnsan bəzən öz keçmişini, etdiyi səhvləri unutmaqda çətinlik çəkir. Amma unutmaq deyil, onlardan dərs almaq vacibdir. Öz səhvlərini anlayıb, onların nəticələrini dərk edən insan, gələcəkdə daha sağlam addımlar atır. Bağışlamaq isə sevgidə ən böyük addımlardan biridir. Çünki sevgi hər şeydən öncə anlayış və bağışlama üzərində qurulur.

Bir münasibətdə ən vacib şeylərdən biri də hörmətdir. İki insan arasında hörmət yoxdursa, nə sevgi, nə də barışıq uzun müddət davam edə bilməz. Hörmət, hər iki tərəfin duyğularını, fikirlərini, seçimlərini anlamaq və dəyərləndirməkdir. Əgər bir münasibət içində iki insan bir-birinə hörmət edirsə, orada həmişə bir yol tapmaq mümkündür. Amma hörmət yoxdursa, sevgi təkbaşına kifayət etmir. Bu səbəbdən, barışıq və sıfırdan başlama qərarı verərkən, qarşılıqlı hörmətin qorunub-qorunmadığına diqqət yetirmək lazımdır.

Sevgi həmişə inkişaf etməlidir.

Eyni nöqtədə qalmaq, keçmiş səhvləri təkrarlamaq sevginin tükənməsinə səbəb olur. Buna görə də insanlar bir-birini yenidən tapdıqda, artıq əvvəlkindən daha yetkin, daha anlayışlı və daha güclü olmalıdırlar. Əks halda, barışıq bir müddət sonra yenidən ayrılığa gətirib çıxaracaq.

Həyatda hər şey mümkündür. İnsan səhv edə bilər, yorula bilər, hətta bir müddət itə bilər. Amma əgər insan həqiqətən istəyirsə, istənilən vaxt yenidən başlaya bilər. Sevgi yolunda da bu belədir. Əgər hisslər həqiqidirsə, əgər iki insan bir-birini dərk edirsə, onlar birlikdə sıfırdan başlamağı bacara bilərlər. Amma bunun üçün hər iki tərəf keçmişi düzgün dəyərləndirib, gələcəyə ümidlə baxmağı bacarmalıdır.

Sevgi bir dəfə yaşanıb bitən bir şey deyil. O, daim formalaşan, daim inkişaf edən bir duyğudur. O, zamanla daha da dərinləşir, insanı dəyişdirir, böyüdür. Əgər bir sevgi həqiqidirsə, yollar ayrıldıqdan sonra belə bir gün yenidən qovuşmaq mümkündür. Əsas olan, o qovuşma anında artıq yeni bir insan olmaq, keçmişin yükündən azad olub yeni səhifə açmağa hazır olmaqdır.

Həyatın bizə verdiyi ən gözəl imkanlardan biri də yenidən başlamaqdır. Hər şeydən əlini üzmüş kimi görünən anlarda belə, sevgi insanı xilas edə bilər. Əgər həqiqətən hiss edirsənsə, əgər sevginin sənin üçün nə qədər dəyərli olduğunu anlayırsansa, o zaman barışmaqdan və sıfırdan başlamaqdan qorxma.

Çünki həqiqi sevgi, insanı hər zaman bir addım irəli aparır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.02.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

Yalnız ideya-məzmunca deyil, struktur-formaca da son dərəcə orijinal, cəlbedici olan “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” əsərində Anar qəhrəmanlarının hər birinin obrazlarını müəllif müxtəlif illərdə (və müxtəlif ədəbi üsullarda) yaratmış olsa da, kitab o qədər bütöv, bitkin və ardıcıldır ki, tarixi fərqlər əsla duyulmur.

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir:

YUSİF SƏMƏDOĞLU, “Atam haqqında xatirələr”

Bizim evdə bir otaq var. Əvvəllər bu otağın axşam səkkizdən yanan işığı bəzən səhərə qədər sönmürdü. İndi isə artıq bir ilə yaxındır ki, o otağın pəncərələrindən işıq gəlmir. Bu otaq atamın kabinetidir. Burda hər şey – uzun və enli yazı stolu, stolun üstündəki qələm və kağızlar, divarlar boyu qoyulmuş şkafların rəflərindəki kitablar, hər şey, hər şey bizə son dərəcə əzizdir...

Atamın kitabxanası çox zəngindir: Marks, Lenin, Nizami, Puşkin, Sabir, Petefi, Vaqif, Bayron, Tolstoy, Axundov, Çexov, Molla Nəsrəddin, Turgenev və s. və s. Onlarla müəllif, onlarla cild... Bu cildlərin hər birini atam dəfələrlə varaqlamış, hər birində atamın qeydləri var. Budur, A.S.Puşkinin 1907-ci ildə Sankt-Peterburqda nəşr edilmiş on iki cildliyi. "Yevgeni Onegin"in çap olunmuş cildini rəfdən götürüb varaqlayıram. Səhifələr atamın qeydləri ilə doludur. Poemanın qurtaracağında, səhifənin təmiz hissəsində isə atam bu sözləri yazmışdır: "Eşq olsun belə sənətkara"... Yaxud başqa bir kitab: Sabirin "Hophopnamə"si. Kitabın sonuna atam bu sözləri yazmışdır: "Sənə min rəhmət!" Bu misalların sayını istənilən qədər artırmaq mümkündür...

Atam çox oxuyurdu. Əlbəttə ki, onun ən çox sevdiyi şeir kitabları idi. O özü son vaxtlar tez-tez etiraf edirdi ki, onun yaradıcılığının kamilləşməsində kitabların, məhz bədii ədəbiyyatın olduqca böyük rolu olmuşdur. Yaxşı yadımdadır. Mən Moskvada tələbə ikən atam Moskvaya gəlmişdi. Mənim yaşadığım otaqda oturub çay içirdik. Birdən o məndən soruşdu:

– Son vaxtlar bədii ədəbiyyatdan təzə nə oxumusan?

Mən cavab verdim ki, başım imtahanlara yaman qarışıb, təzə əsərləri oxumağa vaxtım yoxdur. Atam nəlbəkini stolun üstünə qoydu, külqabıdan sönmüş papirosunu götürüb yandırdı, dərindən bir neçə dəfə sümürdü. O, gözlərini qıydı. Mən başa düşdüm ki, atam əsəbiləşmişdir. Çünki o, həmişə əsəbiləşəndə gözlərini qıyırdı. Atam başını buladı.

Dedi: "İyirmi yaşında bir cavan deyəndə ki, təzə əsərləri oxumağa vaxtım yoxdur, tüklərim ürpəşir. A bala, necə yanı vaxtım yoxdur? İnsanda arzu olsa, həmişə vaxt tapa bilər. Mən sənin yaşında olanda əlimə nə keçirdisə oxuyurdum. Bəzən səhərə qədər yuxusuz qalırdım. Qəribə sözdür, vaxtım yoxdur..."

Mən üzr istəyib söz verdim ki, bir də belə sözləri deməyəcəm.

Sonralar atam hər dəfə Moskvaya gələndə mən ona, necə deyərlər, oxuduğum əsərlər haqqında hesabat verirdim...

Bir dəfə yenə də Moskvada mehmanxanada ədəbiyyatdan, kitablardan söhbət edirdik. Atam söhbətin sonunda dedi: "Eh, deyirəm, adamın imkanı ola, ucqar bir yerə çəkilib səhərdən-axşama qədər oxuya. Ömür keçir, amma cild-cild kitablardan insanın xəbəri olmur..."

İndi mən hər dəfə atamın kabinetinə ayaq basanda onun kitablar və bədii ədəbiyyat haqqında dediyi sözləri qulaqlarımda səslənir: "Oxu, bacardıqca oxu, oxumaqdan hələ heç kəs zərər çəkməyib..."; "Mən dünya ədəbiyyatını varaqlamışam, amma yadıma düşəndə ki, bir kitab var, onu oxuya bilməmişəm, min dəfə heyifsilənirəm..."; "Bu kitablar olmasaydı, mən indiyəcən yazdıqlarımın heç yarısını da yaza bilməzdim..."

Bir hadisə ömrüm boyu yadımdan çıxmayacaq. Bakıya yay tətilinə gəlmişdim. Axşam saat on bir radələrində bilmirəm nə iş üçünsə atamın yanına kabinetinə girdim. Mənim ayaq səslərimi eşidib o, başını qaldırdı. Mən onun yaşarmış gözlərini gördüm. Sözün düzü, özümü itirdim. Hələ indiyə kimi heç vaxt atamı gözüyaşlı görməmişdim. O, məni yanına çağırıb əlində tutduğu "Hophopnamə"ni stolun üstünə qoydu və kövrəlmiş bir səslə dedi: "Deyirəm, görəsən, Sabir yüz il yaşasaydı, dünyanın beli qırılardı? Eh, namərd dünya! Sən Sabiri oxumusanmı?"

Cavab verdim ki, oxumuşam.

–  Oxu, həmişə oxu. Yoldaşlarına da de ki, oxusunlar, – deyə atam bir an susdu, sonra əlilə kitab şkaflarını göstərdi. –        Bax, mən dünyanı tutub durmayacağam... Bu kitabların hamısı sənin olacaq. Əgər bir gün sən bu otağa girib kitablardan birini varaqlamasan, onu bil ki, mən qəbirdə də bundan xəbər tutacağam...

(12 may 1957)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.02.2025)

Yazı İlham Tumasın "Gizli Cinayətlər" kitabı əsasında hazırlanıb.

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

1960-cı illərin sonlarından etibarən Dağlıq Qarabağda baş qaldıran hadisələr Azərbaycanın milli birliyinə və ərazi bütövlüyünə qarşı açıq-aşkar bir hücum idi. Bu illərdə bölgədə yaşayan azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilən separatçı siyasət həm yerli əhalinin, həm də bütövlükdə Azərbaycanın səbrini sınağa çəkirdi.

Separatçı qüvvələrin ən ağrılı üsullarından biri saxta ittihamlarla azərbaycanlılara qarşı cinayət işləri açmaq idi. Məhz bu dövrdə bir çox azərbaycanlı əsassız şəkildə ittiham olunur, şərlənir və hüquqları tapdanırdı. Bu ədalətsizliklər yalnız fərdi insanlara deyil, bütövlükdə bir xalqın heysiyyətinə yönəlmişdi. Sanki kimsə Azərbaycanın mədəni və tarixi dəyərlərini ayaqlar altına ataraq, əhalinin səbrini sınamaq istəyirdi. O illərdə azərbaycanlıların üzləşdiyi təzyiqlər təkcə hüquqi müstəvidə deyil, həm də sosial və mədəni sahələrdə də hiss olunurdu. Məktəblərdə, mədəniyyət ocaqlarında, iş yerlərində azərbaycanlıların qarşısına çıxarılan maneələr, onların öz mədəniyyətlərini qorumaq və yaşatmaq səylərini əngəlləyirdi. Bu, açıq-aşkar milli mənsubiyyətə qarşı yönəlmiş bir ayrı-seçkilik siyasəti idi. 

Bu hadisə 1967-ci il iyul ayının 3-də baş vermişdi. Ermənilər indiki Xankəndi, o vaxtkı Stepanakert şəhərində 3 azərbaycanlını vəhşicəsinə döyərək diri-diri yandırmışdılar.

*Qarabağda təxribatçılar var*

"Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin sədri yoldaş Vəli Axundova

"Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində millətçilik əlamətləri müşahidə olunur. Son illər bu vilayətdə yaşayan millətçi ünsürlər, habelə Ermənistan SSR-in bəzi sakinləri əhali arasında vilayətin Azərbaycanın tərkibindən çıxaraq Ermənistana birləşdirilməsi tendensiyasını qızışdırmağa cəhd edirlər. Millətçi ünsürlərin təsiri altına gənclərin bir hissəsi, o cümlədən komsomolçular da düşür".

Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri Heydər Əliyev

14 aprel 1967-ci il"

Bu, general-mayor Heydər Əliyevin birinci məlumatı deyildi. Buna qədər Dağlıq Qarabağda ermənilərin separatçılıq hərəkətləri və əməlləri barədə bir çox raportlar yazılmışdı. Nəhayət, DTK sədrinin narahatlığının əbəs olmadığı meydana çıxdı.

1966-cı ilin oktyabr ayının 22-də ovaxtkı Martuni, indiki Xocəvənd rayonunun Kuropatkino kəndindəki Kirov adına kolxozda aqronom işləyən Benik Movsesyanın 8 yaşlı oğlu Nelson Movsesyan yoxa çıxır. Kimi əl fənəri, kimi də məşəllə uşağı səhərə kimi axtarırlar. Səhərisi gün kənddəkini üzümçü Emma Səfəryan əkin sahəsində uşağın meyitini görür və milisə xəbər verir. Sonda Məktəbli Nelson Movsesyanın, əslində, kim tərəfindən öldürüldüyünü biləcəksiniz. Ancaq ermənilərin diqqəti azərbaycanlı briqadir Aləmşaha yönəlmişdi. Niyə? Çünki uşağın meyitinin tapıldığı quyu briqadir Aləmşah Məmmədovun sahəsindəydi. Aləmşah Məmmədov isə həm azərbaycanlılar, həm ermənilər arasında hörməti olan məktəb direktoru Ərşad Məmmədovun yaxın qohumu idi. Ərşad Məmmədov həm də öldürülən uşağın atası Benik Movsesyanla dostluq edirdi.

*Ermənilər Ərşada niyə nifrət edirdilər?*

Ümumiyyətlə, ermənilər Ərşad Məmmədovu həmişə özlərinə əngəl gördüklərindən nə yolla olursa-olsun onu həbsə atdırmaq istəyirdilər. Özü də hələ Nelsonun yoxa çıxmasından əvvəl. Sonralar Xankəndi sakini Məmmədova Qəmər Ağası qızı ifadəsində yazacaqdı:

"Biz Ohanyan Sergeylə bir evdə yaşayırdıq. Bu hadisədən xeyli əvvəl Ohanyanın uşağı yoxa çıxdı. Biz də ona qoşulub uşağı axtarmağa başladıq. Sonra uşağı sağ-salamat açıq kanalizasiya lyükundan tapdıq. Ohanyan Sergey mənə dedi ki, milis rəisi Poqosov onu yanına çağırıb tələb edib ki, uşağı ora Ərşadın atdığı haqda ərizə yaz".

Beləliklə, Nelson Movsesyanın meyitinin tapıldığı yerə milis işçiləri gəlirlər. Elə ilk baxışdan da aydın idi ki, uşaq başqa yerdə öldürülüb, sonra bura atılıb. Axı, cinayəti törətmiş hansı qatil qurbanının meyitini öz sahəsində saxlayar? Ancaq İrəvanda əvvəlcədən hazırlanmış plan artıq həyata keçirilməyə başlanmışdı. Plan isə belə idi: Ermənistan hakimiyyəti SSRİ rəhbərliyinin diqqətini Qarabağ məsələsinə cəlb etmək və Dağlıq Qarabağ əhalisini "Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən əziyyətə məruz qalmış” əhali kimi təqdim etmək üçün əvvəlcə günahsız uşağı öldürürlər. Sonra onlar bu qətlin öldürülən uşağın atası ilə dostluq edən, həm azərbaycanlılar, həm ermənilər arasında nüfuz sahibi olan məktəb direktoru Ərşad Məmmədovun sifarişi ilə qohumu Aləmşah Məmmədov tərəfindən törədildiyi haqda şayiələr yayırlar. Özü də necə şayiələr? Məsələn, sadə erməniləri inandırmışdılar ki, “Ərşad Məmmədovun başçılıq etdiyi banda 8 yaşlı Nelson Movsesyanı vəhşicəsinə qətlə yetirmişdir, başına mismar vuraraq, sözün əsl mənasında onu çarmıxa çəkib". Ermənilər "banda" deyəndə, Ərşad Məmmədov və Ələmşah Məmmədovla yanaşı, onların başqa bir qohumu olan sürücü Zöhrab Məmmədovu da nəzərdə tuturdular. Əslində, Zöhrab Məmmədov hadisə baş verən günü heç kənddə olmamışdı. Qətlin həqiqətən Ərşad Məmmədovun sifarişi ilə törədildiyinə hamını inandırmaq üçün ermənilər məktəb direktorunun atasının musavatçı olduğunu, erməniləri öldürdüyünə görə, 30-cu illərdə güllələndiyini də deyirdilər. Məktəblinin atası Benik Movsesyan da daxil artıq bütün Xankəndi erməniləri Nelsonun məhz Ərşadın "bandası” tərəfindən vəhşicəsinə öldürüldüyünə inanır, ya da inanmaq istəyirdilər.

*Məhkəmənin hökmü*

Beləcə, saxta cinayət işi əsasında Ərşad Məmmədov, Aləmşah Məmmədov və Zöhrab Məmmədov həbs edilirlər

Həbsxanada onlara işgəncələr verib, zorla cinayəti qəbul etdirirlər. 1967-ci il iyunun 12-də başlanan məhkəmənin son iclası iyulun 3-də Xankəndində baş tutur. Məhkəmə prosesi Əzizbəyov adına Mədəniyyət və İstirahət parkının yay zalında keçirilir. Səkkiz mindən çox erməni məhkəmə prosesini izləmək üçün binanın qarşısına toplaşmışdı. Məhkəmənin qərarı ilə Aləmşah Məmmədov güllələnməyə məhkum edilir, Ərşad Məmmədova on beş il həbs cəzası verilir. Məmmədov Zöhrab Qəhrəman oğlu isə CM-in 186-cı maddəsi ilə həmin cinayəti etməsi sübut edilmədiyinə görə bəraət alır. Hökm oxunub sona çatanda ermənilər məhkəmə binasını daşqalaq etməyə başlayırlar. Kütləyə İrəvandan gələn xüsusi dəstələr rəhbərlik edirdi. İzdiham məhkəmə binasının zalına daxil olur. Konvoyları döyüb, silahlarını alırlar. 3 nəfər azərbaycanlını binanın qarşısına çıxarıb vəhşicəsinə döyürlər. Bundan sonra yarımcan vəziyyətdə olan bu 3 nəfəri yandırırlar.

*Xankəndi kütlənin əlindəydi*

Xankəndi artıq vəhşiləşmiş kütlənin əlindəydi. Şəhərdəki azərbaycanlılar müvəqqəti olaraq evlərini tərk etmişdilər. Münaqişənin daha geniş vüsət almaması üçün Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan bölglərinin Xankəndi istiqamətindəki bütün yolları bağlanmışdı. Xankəndində baş verən bu hadisələri və həqiqəti aydınlaşdırmaq üçün Xüsusi Istintaq Komitəsi yaradılır. Komitənin tərkibinə DTK istintaq şöbəsinin müstəntiqi mayor Arutyunov, baş müstəntiq kapitan Talanov, müstəntiq baş leytenant Baxşəliyev daxil idilər. Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri Heydər Əliyev həyatı üçün real təhlükə olmasına baxmayaraq, Xankəndinə gəlir, orada qərargah qurur və fəaliyyətə başlayır. Heydər Əliyev həmin həyəcanlı günlərdə vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş azərbaycanlıların dəfnində iştirak eləyir, onların ailələriylə görüşür, cinayətkarların mütləq cəzalanacaqlarını deyir və belə də olur. İstintaq işini Moskvanın nəzarəti altında Azərbaycan Respublikası Prokurorluğu aparırdı. Ona görə ki, bu hadisəni mərkəzdə şişirtmək istəmirdilər. Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı əhalisinin bu vəhşiliyə cavab verməməsi, erməni-azərbaycanlı toqquşmasının qarşısının alınması ermənilərin planlarını alt-üst etdi. Ermənilər azərbaycanlıları intiqam almaq üçün Xankəndinə gəlmələrinə təhrik edə bilmədilər. Çünki plana əsasən Xankəndində silahlı ermənilər onları gözləyirdilər.

Bundan sonra ermənilər hadisələrdə iştirakçıları qoruyub saxlamaq, məsuliyyətə cəlb olunanların cəzasını minimuma endirmək istiqamətində çalışmalı oldular. İğtişaş salanların istintaq işinə Azərbaycan DTK-nın xüsusi şöbəsinin baş müstəntiqi mayor Nikolay Podqornı, istintaq şöbəsinin müstəntiqi, baş leytenant Nikita Dobrovin də qoşuldu. İstintaqda yüzlərlə şahid dindirildi. Bu şahidlərin ifadələrini oxuduqca 3 nəfər günahsız azərbaycanlının vəhşicəsinə necə yandırılması ilə yanaşı, ermənilərin həmin gün Xankəndində daha hansı əməllər törətdiyini təsəvvür eləmək çətin deyil.

*Təxribatçılar cəzalandırılıdı*

Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin hökmü ilə 19 nəfər erməni haqqında hökm çıxarıldı. Onlardan 5 nəfəri güllələnmə, 2 nəfəri 12-15 il, qalanları isə müxtəlif illər üzrə cəzaya məhkum olundular. Ancaq Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin hökmü Moskvadakı ermənipərəst rəhbərlərin ürəyindən olmadı. İki nəfərə verilmiş ölüm hökmü 15 illik cəza ilə əvəz edildi, bəziləri vaxtından əvvəl azadlığa buraxıldı. Bütün bu qərarlar SSRİ Ali Sovetinin sədri Podqornının və katibi Georqadzenin imzaları ilə təsdiqləndi.

*Nelsonu kim öldürmüşdü?*

İndi isə gələk, istintaqımızın əsas sualına. Bəs, 8 yaş Nelson Movsesyanı kim öldürmüşdü? Sonradan məlum olur ki, uşaq bir erməni qızı üstündə qisas məqsədiylə öldürülüb. Bir erməni o biri erməninin ayağısürüşkən qızını pis yola çəkib, o da bunun qisasını 8 yaşlı uşaqdan alıb. Arada günahsız azərbaycanlılar öldürüldü.

Bu yerdə yadıma 1987-ci ildə Gəncədə baş vermiş bir hadisə düşdü. Erməni separatizminin gücləndiyi vaxtda Gəncə şəhər Kəpəz rayonu ərazisində yaşayan Onik adlı şəxs məlumat verir ki, o, Əlibayramlıda olanda arvadı ilə qaynanasını azərbaycanlılar öldürüb başlarını kəsiblər. Məlumatla əlaqədar hadisə yerinə gələn milis işçiləri həqiqətən evdə iki nəfərin başının kəsildiyini və evdən oğurluq edildiyini aşkar edirlər. Onik hadisə yerində ağlayıb haray qoparır, tələb edir ki, cinayətkar tapılmalıdır. Nə başınızı ağrıdım, elə ermənilərin də daxil olduğu istintaq qrupu qısa müddətə aydınlaşdırır ki, sən demə, hadisəni Onik özü törədib. Əsas məqsəd həm qaynanasının qızıllarını götürmək, həm də azərbaycanlıların Gəncədə ermənilərə qarşı guya qətllər törətdiyi görüntüsü yaratmaqmış.

Mətləbi uzatmadan onu da xatırladaq ki, erməni millətçiləri həmişə bu üsullardan istifadə ediblər. Yəni, bir erməninin, yaxud ermənilərin əliylə digər ermənilər öldürülür və bütün dünyaya bu qətllərin azərbaycanlılar tərəfindən törədildiyi haqda əfsanələr buraxılır. Uzağa getməyək, Sumqayıt hadisələrini xatırlayaq. O zaman da istintaqla müəyyən olunmuşdu ki, Sumqayıt hadisələrində talanları, qətlləri, əsasən, Eduard Qriqoryan adlı erməninin başçılıq elədiyi dəstə törədibmiş. Özləri törətdikləri bu hadisədə də erməni ideoloqları məhz eyni metoddan yararlanmışdılar.

Tarix göstərdi ki, bu haqsızlıqlara qarşı səssiz qalmaq mümkün deyildi. Dağlıq Qarabağda baş verən hadisələr təkcə bir bölgənin problemi deyil, bütün Azərbaycanın qürur məsələsi idi. Bu gün də o dövrdə baş verənləri unutmaq olmaz, çünki keçmişi unutmaq gələcəyimizi təhlükə altına atmaq deməkdir.

Qapaq şəklində: 1967-ci il. Heydər Əliyev hadisə yerinə gəlib; son şəkil: Xankəndində qızmış kütlə küçələrə tökülüb - 1967-ci il.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.02.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün – 25 fevral tarixi təqvimdə Akademik, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru Akif Əlizadənin doğum günü ilə də yadda qalır.

Akif Əlizadə 25 fevral 1934-cü ildə tanınmış Azərbaycan həkimləri Ağamehdi və Əfşan xanım Əlizadələr ailəsində anadan olmuşdur. Orta məktəbi gümüş medalla bitirən Akif Əlizadə Azərbaycan Sənaye İnstitutuna daxil olub. İnstitutu bitirərək neft mədənlərində quyuların tədqiqi üzrə texnik vəzifəsinin icrasına başlasa da, yenidən elmə qayıdıb. 1957-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Geologiya İnstitutuna işə qəbul edilib.

Əvvəlcə elmlər namizədi, 35 yaşında isə doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. SSRİ-də ən gənc yüksəkixtisaslı mütəxəssislərdən biri və Azərbaycan Elmlər Akademiyası sistemində ən cavan direktor müavini olub.

Təbaşir dövründə Aralıq dənizi hövzələrində fəqərəsizlərin zaman-məkan daxilində paylanma mərhələlərinin müəyyən edilməsində və bu əyalətdə müvafiq paleobiocoğrafi taksonların ayrılmasında öncüllük akademik A. Əlizadəyə məxsusdur.

O, 1960-cı ildən Ümumittifaq paleontoloji cəmiyyətin üzvü, Qafqaz regional stratiqrafik komissiyanın sədri, SSRİ EA biosfera problemləri üzrə elmi şuranın üzvüdür. Onun orijinal tədqiqatlarının nəticələri yüksək qiymətləndirilmiş, onların çox hissəsi dərslik və dərs vəsaitlərinə daxil edilmişdir. Elm dünyası A. P. Pavlov və Q. Y. Krımholtsla yanaşı akademik Əlizadənin də daxiliqabıqlı mollyuskaların öyrənilməsində rolunu xüsusi qeyd edir. Təbaşir belemnitlərinin öyrənilməsində Azərbaycan aliminin xidmətlərini nəzərə alaraq onun adı ilə belemnitlərin yeni ailəsi — "Akifibelidlər" adlandırılmışdır (1984-cü il).

Geologiya İnstitutunun 1970-ci ildən direktor müavini, 1976-cı ildən isə direktoru olmuşdur, rəhbərliyi ilə səkkiz cildlik unikal fundamental əsərlər — "Azərbaycan geologiyası", habelə ensiklopedik "Azərbaycanın mineralları" atlası yaradılmış və nəşr edilmişdir. Təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında magistratura pilləsi yaradılmışdır (2014-cü il).

Görkəmli akademik bu gün 91 yaşını qeyd edir. Belə baxsan, 100-ə bir şey qalmayıb. Onu təbrik edir, cansağlığı və 100 illik yubileyini tam gümrah halda qarşılamağını arzulayılrıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.02.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

2025-ci ilin avqust və sentyabr aylarında ölkəmizdə iki böyük dühanın Ü.Hacıbəyli və B.Vahabzadənin 140 və 100 illik yubiley tədbirləri keçiriləcəkdir. Artıq bu barədə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti  İ.Əliyev 03 və 21 fevral tarixlərində müvafiq sərəncamlar da imzalamışdır. 

Azərbaycan bəstəkarı, Şərqdə ilk operanın yaradıcısı, böyük musiqişünas, Xalq artisti, Dövlət mükafatları laureatı, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, dövlət himnimizin müəlliflərindən biri, dünya musiqi tarixində şərəfli yeri olan Üzeyir Hacıbəyli ilə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, türk dünyasının böyük şairi, SSRİ və Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatları laureatı, Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin milli azadlıq ideallarına bağlı, istiqlal və azərbaycançılıq məfkurəsi ilə yoğrulmuş ictimai-siyasi fəaliyyətləri bir neçə nəslin milli təfəkkürünün formalaşmasında müstəsna rol oynamış, onlarda mədəni-mənəvi dəyərlərə ehtiram, milli azadlıq ideallarına bağlılıq və istiqlal məfkurəsinə sədaqət hissi aşılamışdır. Bu dahi şəxsiyyətləri XX əsr Azərbaycan ictimai-siyasi fikrinin  fenomenlərinə çevirən  əsas  reallıqlar da elə bunlardır.

Həm Xalq artisti Ü.Hacıbəyli, həm də Xalq şairi B.Vahabzadə XX əsrdə içtimai fikrə xüsusi təsir göstərmiş tanınmış içtimai-siyasi xadim, pedaqoq, publisist, dramaturq və alimlərimizdəndirlər. Yeganə fərq orasında idi ki, Ü.Hacıbəyli həm də peşəkar müsiqiçi idi. B.Vahabzadə isə musiqidə peşəkar olmasa da, onun vurğunu olan, yüksək musiqi duyumuna malik şairlərimizdən idi. “Zabul-segahın mayəsinə dəfnn olunmağı” arzulayan böyük şair “Muğam” poemasında “haqqa düşmən olanı haqqa tapındıran muğamı” bədii obraz səviyyəsinə qaldırmışdı. Özü çıxışlarının birində etiraf edirdi ki, Ü.Hacıbəyliyə ithaf olunmuş bu poemanı yazanda böyük bəstəkarın nurani sifəti həmişə gözünün qabağında olub.  

Ömürlərində cəmi bircə dəfə bir-birini uzaqdan görən bu dahilərin içtimai fəaliyyətlərində, fikir və düşüncələrində o qədər oxşar və ortaq cəhətlər var ki, heyrət etməmək olmur. Heç tərəddüd etmədən B.Vahabzadəni Ü.Hacıbəylinin əqidə məsləkdaşı, yeni içtimai-siyasi mühitdə onun fikir və düşüncələrinin davamçısı hesab etmək olar. Çünki hər  iki     ictimai xadim xalqın taleyüklü məsələlərinə münasibətdə həmişə eyni cür ziyalı mövqeyi nümayiş etdirmişlər.

Bir yazıda bu böyük şəxsiyyətlərin içtimai fəaliyyətlərində, fikir və düşüncələrindəki bütün oxşar və ortaq cəhətlərdən bəhs etmək qeyri-mümkündür. Bu çox geniş  bir  söhbətin  mövzusudur. Həm də bizim iqtidarımız çatan iş deyil.

Ona görə də yazımızda ancaq onların ana dili haqqında ortaq və oxşar bəzi fikirlərindən söhbət açacıq.

Üzeyir bəyə görə, dil bəşəriyyətin həyatında mühüm rol oynayır, insanlar arasında əsas ünsiyyət vasitəsidir, o bizə babalarımızın həyat və məişətindən xəbər verir, hətta insanlığın gələcəyini təxmin etməyə imkan yaradır. O deyirdi: “Hər bir millətin bütün milliyyəti bəqasına baş səbəb olan dildir və dilin tərəqqisidir, “dilimiz vasiteyi nicatımızdır”. U.Hacıbəyli kimi B.Vahabzadənin də qənaətincə, dil hər bir millətin varlığının ilkin təzahürlərindəndir; “dili olmayan xalqın özü də yoxdur”, yəni dilini qeyb edən bir toplumun öz mövcudluğunu qoruyub saxlaması mümkün deyildir. Şair   «Ana dili», «Oğluma», «Latın dili», «Uzun illər boyu öz vətənindən», «Mənim ana dilim», «Özümdən özümə şikayət», «Fəxriyyə», «Özgə», «Mənim anam», «Hara gedir sabahımız» və bir sıra başqa şeirlərində, həmçinin məqalələrində ana dilinin əhəmiyyəti, milli düşüncənin formalaşmasındakı rolu barədə öz düşüncələrini əks etdirmişdir. B.Vahabzadə yazırdı: “Hər xalqın dili o xalqın ruhudur, psixologiyasıdır, mənəviyyatıdır, tarixidir, tarix boyu keçib gəldiyi yollardır. Xalqın dilini yaradan sözlər, o sözləri bir-biri ilə birləşdirən şəkilçilər, feillər, sifətlər, təyinlər quru rəqəmlər deyil, hecalarında xalqın nəbzi vuran canlı ürəkdir, düşünən beyindir. Onlar bizimlə birgə yaşayır, düşünür, həmçinin bizləri də yaşadır və düşündürür. Hər xalqın övladı öz xalqının yaratdığı dillə düşünür və həmin dillə öz ürəyinin yanğısını, beyninin fikrini ifadə  edir”. Şair şeirlərinin birində deyirdi: “Hər ulusun ən qiymətli sərvətidir ana dili. Övladları yer üzünə səpələnsə, pərən-pərən düşənlərin vəhdətidir ana dili”.

Dahilərimiz dönə-dönə qeyd edirdilər ki, hər bir millətin varlığı, mövcudluğu ana dilinin istifadəsi və nə dərəcədə qorunub yaşadılması ilə bağlıdır. Ü.Hacıbəyli dili qorumağı və yaşatmağı həyati məsələ hesab edərək “Dil” məqaləsində yazırdı ki, “...əgər biz öz ana dilimizə indiyə kimi baxdığımız nəzərlə baxmaqda davam edərsək, yəni heç bir əhəmiyyət verməsək, ola bilər ki, günlərin bir günü dilimiz itər-batar, yox olar və bir millətin də ki, dili batdı, onda millətin özü də batar, çünki bir millətin varlığına, isbati vücud etməsinə səbəb onun dilidir”. O, dil daşıyıcılarından ana dilini sevməyi və onu yaxşı-yaxşı öyrənməyi tələb edərək deyirdi: ”…İnsan öz dilini bilməyəndə din də gedir, dil də gedir, millət də gedir…Bizim türk lisanımız (Azərbaycan türkcəsi) Avropa üləma (alim) və filosoflarının rəyinə nəzərən, ən kamil bir dildir ki, onun vasitəsilə insan ən ali fkirlərini və ən dəqiq hisslərini bəyanə qadirdir. Böylə bir zəngin lisanın sahibi olub da, ondan istifadə etməməyin özü böyük bir bədbəxtlikdir…Dilimizi öyrənməliyiz, öz rifah və səadətimiz üçün öyrənməliyiz, öz mədəniyyət və mərifətimiz üçün öyrənməliyiz ki, öz ehtiyacımızın bəyanına qadir olaq... Öyrənməliyiz ki, Avropanın bütün aləmə car edən ülum (elm) və finünun (fənlərin) hər bir qismi meydanında dahilər çıxardıb, istiqbalımızı (gələcəyimizi) hər cəhətdən təminə çalışaq.” O, hələ XX əsrin əvvələrində bir-birinin ardınca yazdığı üç məqalədə insanlara ana dilini öyrənməyin yollarını göstərirdi. Bu məqalələr “Hansı vasitələr ilə dilimizi öyrənib kəsbi-maarif etməliyik” sərlövhəsi altında “İrşad” qəzetinin 1906-cı il fevral saylarında dərc olunmuşdu. O, hətta 1907-ci ildə rus məktəblərində təhsil alan azərbaycanlı şagirdlərin öz ana dilini daha yaxşı öyrənmələri üçün “Türkcə – Rusca və Rusca – Türkcə lüğət “ adlı kitab da çap etdirmişdi.

Öz dilini “ana köküm” adlandıran B.Vahabzadə də ata-babalardan miras qalan ana dilini göz bəbəyi kimi qorumağı, onu "öz dadı-tamı və təmizliyi ilə gələcək nəsillərə təhvil verməyi” hamının müqəddəs borcu hesab edirdi. Bu  barədə “Ana dili” şerində belə yazırdı:

Bu dil tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi,
Bu dil əcdadımızın bizə qoyub getdiyi
Ən qiymətli mirasdır, onu gözlərimiz tək
Qoruyub, nəsillərə biz də hədiyyə verək!

Öz məsləkdaşı Ü.Hacıbəyli kimi B.Vahabzadə də hər bir azərbaycanlıdan ana dilini mükəmməl öyrənməyi və bilməyi tələb edirdi. O yazırdı ki, “...Dil yalnız ondan istifadə edəndə, həmin dildə danışanda yaşayır və inkişaf edir. Həm də dil təkcə məişət mövzusunda danışanda, sadəcə olaraq ondan istifadə edəndə yox, ondan dövlət dili kimi istifadə edəndə yaşayır”. O, “Ana dilim-ana köküm” məqaləsində də dili bilməyin zəruriliyindən söz açırdı. Ana dilini bilməyənlər haqqında yazırdı: “Axı, sən xalqın dilini bilmirsənsə, demək, millətin ruhuna, mənəviyyatına yadsan. Demək, bu millətə övlad deyilsən”. O, “doğma dilində danışmağı ar bilənlər” haqqında deyirdi:

Ey öz doğma dilində danışmağı ar bilən fasonlu ədabazlar,
Qəlbinizi oxşamır qoşmalar, telli sazlar.
Bunlar qoy mənim olsun,
Ancaq Vətən çörəyi,
Sizlərə qənim olsun!

Hər iki düha xarici dillərdə danışmağı yüksək mədəniyyət göstəricisi sayıb, özünü mədəni göstərən ziyalıların ana dilinə laqeydliyini və biganəliyini kəskin tənqid etmişdir. Onlar ana dilimizə qarşı heç bir biganə münasibəti qəbul etmirdilər. Üzeyir bəy öz  doğma dilini bilməyib ərəb, fars, rus, ingilis, fransız dillərində “bülbül kimi ötənlərə” qarşı həmişə barışmaz olmuş və belələrinə istehza ilə gülmüş, onları “zavallı” adlandırmışdı. B.Vahabzadə isə belələrini “fasonlu ədabazlar” adlandırırdı. O, ana dilinə ögey münasibəti özümüzə - öz milli kimliyimizə və varlığımıza ögey münasibət sayırdı, Ç.Aytmatov kimi “biganəlik nəticəsində milli dillərin məhvə məhkum edilməsini milli faciə” hesab edirdi. Öz doğma dilinə yad olan, ondan üz döndərənləri, xüsusən ziyalıları (həkim, yazar, müəllim və b.) qınayırdı. 1967-ci ildə yazdığı “Riyakar” şeirində xalqın övladlarına ana dilində dərs verən, lakin öz övladlarını rus məktəblərində oxudan müəllimlər tənqid olunurdu. “Gəlin açıq danışaq” kitabında isə şair ziyalıların mövqeyinə, dilin yaşadılması və inkişaf etdirilməsində onların roluna  münasibət bildirərək yazırdı ki, “Ziyalısı ana dilində danışmayan xalqın nəinki dili, özü də ölümə məhkumdur”. “Ana dilim-ana kokum” məqaləsində isə o, “bizim obrazovannılar” haqqında deyirdi: “Hansi dilin zərurətindən danışsaq, bizi alqışlayır və beynəlmiləlçi adlandırırlar. Amma “çaşıb” ana dilinin zərurətindən danışan kimi, anasının dilini bilməyən, ona həqarətlə baxanlar bizə şübhə ilə yanaşır, ən yaxşı halda bizi “geri qalmış adam”, özünü isə irəli getmiş, mədəni və müasir adam hesab edir”. “Özümdən özümə şikayət” şeirində də müstəqillik illərində dilimizə olan biganəlik və laqeydlik tənqid olunurdu.

Ü.Hacıbəyli və B.Vahabzadə ana dilimizin saflığı məsələsinə, bu dilin yad sözlərdən təmizlənməsinə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. Üzeyir bəy özünün “Yeni üsuli - təbii haqqında bir neçə söz”, “ Üsuli - təbii ”, “Dilimizi korlayanlar” məqalələrində və “Zurna” felyetonunda, məşhur “O olmasın, bu olsun” komediyasında (Rza bəyin şəxsində) dilimizi zibilləyənləri və korlayanları ifşa  edirdi. Bu yazılarda öz danışığında yersiz xarici kəlmələr işlədənləri, qəzet səhifələrini “həlim aşının qazanı bilib, nə gəldi içinə dolduran” yazarları kəskin tənqid edərək yazırdı: “Danışıq əsnasında fikrimizin əcnəbi kəlmələrdən təmiz olaraq öz türk sözlərimiz vasitəsilə ifadəsinə səy etməliyik və qəzetlər sayəsində öyrəndiyimiz yeni təbirat və islahatı lazım olan yerdə işlətməliyik...Öz sözlərimizlə ifadəsi imkan daxilində olan təbiri ərəb və fars kəlimatı vasitəsilə istemal etməyimizin heç bir mənası olmasın gərək”. O, tərcüməçilərin, “ziyalıların” dillə gətirdikləri yersiz ərəb-fars, rus dili və osmanlı türkcəsindən olan kəlmələrə müharibə elan etmişdi.

B.Vahabzadə də qəzet və jurnallarda dərc etdirdiyi “Tarix, dil, ənənə”, “Ana dili”, “Dil haqqında sorğu”, “Bir daha ana dili haqqında”, “Dil və əlifba”, “Dilimiz-ədəbiyyatımız”, “Dildə təbiilik və gözəllik”, “Ana dili - dövlət dili” və s. kimi məqalələrdə bu fikirlərin davamşısı kimi çıxış edirdi. O yazırdı ki, “Mənim torpağa “xak” deyil, məhz torpaq deməyim, suya “ab” deyil, məhz su deməyim mənim psixologiyam, mənim dünya baxışım, mənim ruhumdur”. O, dilimizi əcnəbi sözlərlə zibilləyənlər barədə yazırdı:

Bir vaxt rusca idi, bütün reklamlar,

İndi ingiliscə dürtülür gözə.

İtin də dilinə hörmətimiz var

Bircə öz dilimiz yaramır bizə!

Ana dilini öyrənməyin və onu qoruyub saxlamağın əsas yolunun məktəblərdə tədrisin ana dilində aparılmasında görən hər iki dahimizin ana dilli məktəb və ana dilinin tədrisi barədəki fikir və düşüncələrində də ortaq və oxşar cəhətlər çoxdur. Xalq musiqisinin də “böyük dilçisi” (professor Y.Braudo) olan Ü.Hacıbəyov vaxtı ilə ana dilli məktəblərin olmamasından acı-acı şikayətlənərək deyirdi ki, Bakı kimi müsəlman şəhərində bir türk ibtidai məktəbi belə yoxdur. Onun fikrincə, milli məktəbin vəzifəsi ana dilini uşaqlara mümkün qədər mükəmməl öyrətməklə yanaşı, digər dilləri də onlara təlim etməkdir.  Yuxarıda adını çəkdiyimiz “Hansı vasitələr ilə dilimizi öyrənib kəsbi-maarif etməliyik” sərlövhəli məqalələrdə ana dilinin tədrisindən də söhbət gedir. Onun kimi V.Vahabzadə də Sovet hakimiyyəti illərində qələmə aldığı «İftiraya cavab» adlı məqaləsində ana dili problemi ilə bağlı məsələyə özünün münasibətini bildirərək yazırdı: “Milli dildə məktəblərin və uşaq bağçalarının açılmasını tələb etmək hər bir xalqın ən adi və haqlı tələbi deyilmi? Əgər xalqın öz ana dilində tərbiyə almaq və oxumaq haqqı da yoxsa, o nə xalqdır?” Onlar bildirirdilər ki, doğma ana dilində təlim-tərbiyə görməyən, özgə dili ilə dil açan, özgə məktəblərində təhsil alan ziyalının öz millətinə, öz vətəninə xidmət etməyəcəyi gün kimi aydındır. Ona görə də, azərbaycanlıların kütləvi şəkildə rus məktəblərində təhsil alması ilə barışa bilmirdilər. B.Vahabzadə “Ana dili (Bir məktuba cavab)” adlı publisistik yazısında bir nəfər valideynin “bircə cümlə yazın, uşaqların məktəbini dəyişim, ya dəyişməyim? Hər halda siz gələcəyi bizdən yaxşı görürsünüz” sualına belə cavab vermişdi: “...sən bir şeyi unudursan ki, ana dili millətin namusudur. Namus isə paltar deyil ki, onu havaya və fəslə görə dəyişəsən. El demişkən, namusu itə atıblar, it yeməyib. Amma yeyənlər var...”

Onu da deyək ki,  həm ərəb, fars, türk, tatar, gürcü, ləzgi, fransız dillərini bilən Ü.Hacıbəyli, həm də türk və rus dillərini bilən B.Vahabzadə  heç vaxt çox dil  bilməyin əleyhinə olmamışlar. Onlar uşaqları dünyagörüşlərinin formalaşdığı dövrdə kökdən, milli ruhdan ayırmağın, xarici dilləri öyrənməyin doğma dilin unudulması hesabına olmasının, uşaqları özgə ruhda böyütməyin əleyhinə olmuşlar. B.Vahabzadə “Azərbaycan müəllimi” qəzetinə müsahibələrinin birində deyirdi: “Hər bir millətin övladı orta təhsilini ana dilində almalıdır. Ana dilini mükəmməl bilmədən başqa dili yaxşı qavramaq çətindir. çünki ana dilini yaxşı bilən uşaq öyrənmək istədiyi ikinci dili ana dilinin qanunları ilə müqayisədə əyani olaraq dərk edə bilər”. Ona görə də yazırdı:

Anasının dilində

Dil açmayan kəs

Millətin dərdini

Anlaya bilməz.

Öz övladlarını, nəvə-nəticələrini ana dilli məktəbdə oxudan Bəxtiyar müəllim qeyd edirdi ki, bir dəfə "Universitetin həyətində (Bakıda fəaliyyət göstərən “Amerika” Universiteti nəzərdə tutulur – İ.V.) bir neçə tələbə qıza rast gəldim. Onlardan iclasın harda keçəcəyini xəbər aldım. Heç biri mənə ana dilində cavab verə bilmədi. Mənimlə bərabər iclasa gələn professor N.Rzayev qəsdən onlara ingilis dilində eyni sualı verdi. Sualımızı həm rus, həm də ingilis dilində bülbül kimi ötərək cavablandırdılar. Mən bu dəfə onlardan rus dilində soruşdum: “A vı ne znaete svoy rodnoy yazık?". Rus dilində qayıtdılar ki, xeyr, ana dilimizi bilmirik. Mən də əsəbi şəkildə onlara dedim ki, lap əcəb eləyib bilmirsiniz. Bu dil kimə lazımdır ki?” (Vahabzadə B. əsərləri. 11 cilddə, X c., Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 2002) O deyirdi ki, "Ən ürək ağrıdan cəhət burasıdır ki, sovet dönəmində rus dilini mükəmməl bilməyənləri işə götürmürdülərsə, indi də ingilis dilini bilməyənləri qapı arxasında qoyurlar". B.Vahabzadə tanınmış türk alimi O.Sinanoğlunun söylədiyi "Əgər bir milləti məhv etmək istəyirsinizsə, onun təhsilini yabançılaşdırın” fikrinə haqq qazandırırdı.

Hazırda ölkədə işə qəbul zamanı ingilis və digər xarici dilləri bilməyin ən vacib şərt kimi irəli sürüldüyü, 80 mindən çox şagirdin dövlət maliyyəsi hesabına rus dilində təhsil aldığı, rus dilində 15 ümumtəhsil məktəbinin olduğu, 800 mindən çox şagirdə rus dilinin ikinci xarici dil kimi (könüllü yox, icbari qaydada) tədris edildiyi dövrdə də bu sözlər böyük aktuallıq kəsb edir. 

Görkəmli şəxslərimiz dilimizin keşiyində də ayıq-sayıq durmuş, ona qarşı haqsız hücumlara sinə gərərək öldürücü cavablar vermişlər. Bu barədə çox nümunələr söyləmək olar. Biz iki nümunə ilə kifayətlənəcəyik. Məsələn, Üzeyir bəy 1905-ci il 10 sentyabr tarixli “Həyat” qəzetinin 62-ci sayında dərc olunmuş “Bir xanım əfəndinin bizlərə hüsni - təvəccöhi” məqaləsində “Peterburqskiye vedemosti” qəzetində gənc jurnalist Maqda Neyman adlı bir yazarın ana dilimiz əleyhinə yürütdüyü  həyasız böhtana öz nifrətini bildirmiş, ona kəskin cavab vermişdir. B.Vahabzadə isə Cənubi Azərbaycanda milli varlığımızı danan, dilimizi yad kökə bağlamaq istəyən milliyyətcə “azərbaycanlı” olan Yəhya Zəkaya “Cavab” adlı şeirində layiqli qarşılıq verərək yazırdı:

Ey özündən əmin, özündən razı,

Yalanı söylədin kimin adından?

Ananın laylası, atanın sazı

Babanın ocağı çıxdı yadından?

Şübhəsiz ki, 140 və 100 illik yubileylərini  qeyd etməyə hazırlaşdığımız  Ü.Hacıbəyli və B.Vahabzadənin fikir və düşüncələri, görüşləri, əzəmətli və möhtəşəm əsərləri Azərbaycan içtimai fikrinin, elminin, təhsilinin, dil və ədəbiyyatının, musiqi mədəniyyətinin inkişafına bu gün də güclü təkan verməkdə davam edir.

Ulu öndərimiz H.Əliyev B.Vahbzadə haqqında deyirdi ki, onun “...şəxsiyyəti vəyaradıcılığı xalqın milli təfəkkürünün formalaşmasına  xidmət  etmiş,  onu  milli  dirçəlişə  səsləmiş,  istiqlaliyyət  uğrunda mübarizədəəvəzsiz rol oynamışdır”. O, dahi Ü.Hacıbəyli barədə isə belə söyləyirdi:“Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılığı həmişə insanları vətənpərvərliyə dəvət edir. Biz bu gün də Üzeyir bəy Hacıbəylinin xatirəsini yad ediriksə, onun yaradıcılığını bir daha yüksək qiymətləndiririksə, bu yaradıcılığın ən yüksək nöqtəsi olan vətənpərvərlik hisslərini özümüzdə də artırmalı, daha da inkişaf etdirməliyik”.     

Bizcə, Üzeyir bəyin görkəmli və tanınmış şəxslər barədə 1910-cu ildə ”Həqiqət” qəzetində çap olunmuş yazısında dediyi “…onlar özləri üçün anadan olmayıblar, bəlkə, bütün xalqa və hətta insaniyyətə xeyir gətirmək və tərəqqisinə səbəb olmaq üçün yaranıblar. Bu cürə adamlar nəinki sağlığında…öləndən sonra da camaata mənfəət veriblər”, - sözlərini ilk növbədə onun özünə və məsləkdaşı B.Vahabzadəyə də aid etmək lazımdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.02.2025)

İlkin Vəliyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hə, bu il Bakıya qar yağdı. 

Bakının zədəli asfaltları ağ örpəyə büründü. Çat-çat olmuş yollara ərimiş qarın palçığı suvaq kimi vuruldu. İnsanların dodaqları çatladı soyuqluqdan. 

Uşaqlar bir ovuc qar üçün küçələrə düşdü. Sevgililər əlcəklərinə yapışıq qalan qarın xatirəsini xoşbəxtliklərinə əlavə etdi. Buz üstündən qocalar yıxıldı. Yağan qara yox, keçib getmiş yaşına şikayət etdi ehtiyatsızlıqlarını. 

Sahibsiz heyvanlar insanların qar topunu düzəltdikləri yerə sığındılar bir yuva üçün. Ən çox tapdalanan yerlərə baş həriflərini yazırdı aşiqlər. Bir-biri ilə tanışlığı olmayan qardan adamlar düzəldildi. 

Bəlkə də ən çirkinlərin bu qarlı havada şəkilləri çəkildi. 

Bu gün dərmanlar darıxmadı apteklərdə. Bu gün bircə kofe düzəldənlər yoruldu. 

Hər yerə qar yağdı, hər yağan qar yerdə qalmadı. 

Ancaq bu soyuqda səninlə əl-ələ gedən olmadı.

Fotolar: Kübra Quliyevanındır

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.02.2025)

Küveyt Dövlətinin Milli Günü və Əl-Küveyt şəhərinin 2025-ci il üçün Ərəb Dünyasının Mədəniyyət və Media paytaxtı seçilməsi münasibətilə “Küveytdən xalqların hekayələrini kəşf edirik” adlı tədbir keçirilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AzərTAC-a istinadən xəbər verir ki, Azərbaycanın Küveytdəki səfirliyinə istinadla xəbər verir ki, tədbir Küveyt Dövlətinin informasiya naziri Əbdürrəhman əl-Muteyrinin himayəsi və diplomatik korpusun duayeni, Tacikistan Respublikasının Küveyt Dövlətindəki səfiri Zubaydullo Zubaydzodanin və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Məskunlaşma Proqramının (UN-Habitat) rəhbəri Ameera əl-Həsənin təşkilatçılığı baş tutub.

Tədbirdə 60-dan çox ölkənin Küveytdə akkreditə olunmuş səfirlikləri və beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri iştirak edib. Azərbaycan Respublikasının səfirliyi öz pavilyonu ilə mədəni tədbirdə təmsil olunub.

Küveyt informasiya nazirinin müavini Nasir Muheysin tədbirin açılış mərasimində iştirak edib və ölkələrin pavilyonları ilə tanış olub.

Mədəniyyətlərarası dialoqu, mədəni mübadiləni, dünya mədəniyyətlərinin zənginliyini və insanlararası əlaqələrin yaradılmasını təşviq edən bu tədbir çərçivəsində xalqların adət-ənənələrini, mətbəxini, milli geyimlərini, sənətkarlığını, musiqisini, mədəni irsini, turizm potensialını əks etdirən sərgi təşkil olunub və mədəni proqramlar təqdim edilib.

Sərgini diplomatik korpusun nümayəndələri ilə yanaşı, Küveyt ictimaiyyətinin nümayəndələri də ziyarət ediblər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.02.2025)

Rubrikanı Könül aparır. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Azərbaycan Milli Kulinariya Assosiasiyası ilə birgə layihəsində sizlərə hər dəfə İrəvan mətbəxindən nümunələr təqdim edirik. Bu nümunələr Azərbaycanın bu sahə üzrə tanınmış mütəxəssisi, əməkdar mədəniyyət işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, kulinar Tahir Əmiraslanovun gərgin əməyi nəticəsində ortaya çıxmışdır. 

Bu gün sizlərə  Bütöv quzunun içində dəmlənmiş plovun hazırlanma qaydasını təqdim edəcəyik. 

Nuş olsun!

DÜSTUR (nüsxə):

§ Quzu – 159 qr (adambaşı pay)

§ Ərinmiş kərə yağı – 45 qr

§ Uzun düyü – 100 qr

§ Albuxara – 25 qr

§ Ərik qurusu – 25 qr

§ Şabalıd – 40 qr

§ Zəfəran – 0,1 qr

§ Duz – 4 qr

§ İstiot – 0,05 qr 

HAZIRLANMASI:

Quzu kəsilir, təmizlənir, kəllə hissəsi ütülür. Ərinmiş kərə yağı, duz, istiot, sarıkök qarışdırılır, məhlul hazırlanır. Hazırlanmış qarışıq quzunun iç və üst tərəfinə çəkilir, 5-6 saat sərin şəraitdə saxlanılır. Adi qaydada düyü bişirilir, sü- zülür. Düyünün yarısı quru meyvələr və şabalıdla qarışdırılır. Həmin qazanda qazmaq hazırlanır, quru meyvələr və şabalıdla qarışdırılmış düyü yığılır, üzə- rinə zəfəran şirəsi, yağ əlavə edilir, ağzı bağlanır və dəmə qoyulur.

Düyünün qalan yarısı həmin qayda ilə quru meyvələr və şabalıdla qarışdırı- lır, yağ, zəfəran şirəsi əlavə olunur, quzunun içinə yığılır və qarın hissəsi tikilir. Sobada 160°C-də 2,5-3 saat ərzində bişirilir. Kürədə, təndirdə isə 2-2,5 saat ər- zində bişirilir. Quzunun başı qızardılır, hazır olduqda quzunun boynu ilə birləş- dirilir, bütöv halda süfrəyə verilir.

QEYD: Quzu soba və ya kürəyə qoyularkən üzərinə folqa sərilir. Yaxşı qızarması üçün bişənə yaxın üzərindən çıxarılır. Quzunun

baş hissəsi də eyni qayda ilə qızardılır. Quzuplov 20 nəfər üçün nəzərdə tutulduğu üçün quzunun içindəki düyü kifayət etmir. Bu səbəbdən düyünün digər hissəsi ayrıca qazanda dəm

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.02.2025)