“Məşhurlarla üzbəüz” rubrikasında bu dəfə “Ədəbiyyat və incəsənət” sizlərə  Azərbaycanın əməkdar artisti, Opera və Balet teatrının və Milli Konservatoriyanın solisti Gülüstan Əliyevanın fikirlərini təqdim edəcək. Fikirləri ondan Aysel Kərim alıb.

Gülüstan Əliyeva 8 aprel 1967-ci ildə Yevlaxda doğulub. Kiçik yaşlarından musiqi ilə məşğuldur. Yevlaxda orta məktəbdə oxuyanda atası onu və bacılarını musiqiyə cəlb etmişdir, Pionerlər evində musiqi ilə məğul olmağa başlamış, musiqi məktəbində bunu davam etdirmişdir. 1982-ci ildə Ulu Öndər Heydər Əliyevin sərəncamı ilə keçirilən Gənc İstedadların Respublika Müsabiqəsində iştirak etmiş və üç turun üçündən də əla qiymət alaraq müsabiqənin qalibi olmuşdur.

Elə həmin ildə Bakı Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinə qəbul olmuşdur. Burada Xalq artisti İslam Rzayevin sinfində muğamın sirlərini öyrənmişdir. 1985-ci ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirərək həmin il Üzeyir Hacıbəyli adına Dövlət Konservatoriyasının tarixində ilk dəfə açılan muğam sinfinin ilk tələbəsi olaraq, 1990-cı ildə həmən sinfin ilk məzunu olmuşdur. Müəllimi Xalq artisti, professor Arif Babayevdir. Hələ tələbəlik illərində (1986) Gürcüstanda keçirilən beynəlxalq tələbə gənclər festivalının iştirakçısı və qalibi də olmuşdur.

1992-ci ildə Beylaqan royonu Günəşli qəsəbə inməktəbdə musiqi müəllimi kimi fəaliyyətə başlamışdır. 1993-cü ildə ailə həyatı quraraq yaşadığı Cəbrayıl rayonu  işğal olunduqdan sonra məcburi köçkün kimi Bakiya qəlmişdir. 1994-cü ildə Sabunçu rayonunun 170 saylı orta məktəbdə müəllim kimi işləmişdir. 1994–1995 illərdə eyni zamanda Muğam Teatrında işləmişdir. 1995-ci ildən isə Opera müğənnisi kimi Opera və Balet Teatrında işə başlamışdır və bu günə qədər Opera və Balet Teatrında yüksək dərəcəli solist kimi çalışır.

2003-cü ildən Azərbaycan Milli Konservatoriyanın muğam kafedrasının müəllimi, 2015-ci ildən baş müəllimi, 2017-ci ildən kafedranın dosenti, 2022-ci ildən isə sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktorudur. Dissertasiyası "Azərbaycan Bəstəkarların opera yaradıcılıqında qadın obrazlarının musiqili drammaturji həlli" adlanır.

Gülüstan Əliyeva konsert fəaliyyəti ilə olduqca ciddi və səmərəli məşğul olur. Müxtəlif televiziya kanallarında xalq və bətəkar mahnılarını, muğamları böyük ustalığla ifa edir. Müğənni həmçinin dövlət konsertlərində, tədbirlərdə də müvəffəqiyyətlə çıxış edərək ona göstərilən etimadı daim doğruldur. 

Azərbaycan Milli musiqisini və muğam sənətini dünyanın bir sıra ölkələrində — Türkiyə, İran, Moldova, Rusiya, Avstriya, İsveç və s. ləyaqətlə təmsil edib. 1997-ci ildə Ulu Öndər Heydər Əliyev rəhbərlik etdiyi Neft Konsorsiumu çərçivəsində keçirilən tədbirdə iştirak edib.

2005-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Əməkdar artisti fəxri adına layiq görülüb. 1 may 2017-ci ildə, 9 may 2018-ci ildəvə 10 may 2019-cu ildəPrezident Mükafatına layiq görülüb.

2021-ci ildə Xarı Bülbül Best Awards mükafatına layıq görülüb. 

Səsi – sopranodur.

Sevgi sizin üçün nəyi ifadə edir? Sevgisiz yaşamağın fəsadları nədir?

Sevgi mənim üçün hər şeydir, geniş məfhumdur. Onu hər şeydə və hər yerdə görürəm. Bir qadının bir kişiyə olan sevgisindən də daha çox mənanı bildirir. Həyata sevgiylə sarılmaq səni insan edir və sevgiylə baxmaq zövqünü formalaşdırır. Həyatı sevgiylə öyrənmək səni daha bilikli edir. Hər şeyin kökündə sevgi dayanır. Ola bilər ki həyatın hansısa bir zaman kəsiyində sənin həyatında sevdiyin biri olmasın. Səni sevən kişi yaxud qadın olmasın. Ama sən  dünyaya normal açıq gözlə baxan kamil bir insansansa sevgini başqa bir şeylərdən də başqa bir formada da ala biləcəksən.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

Tehranda nəşr olunan «Xudafərin» dərgisinin təsisçisi və baş redaktoru Dr. Hüseyn  Şərqidərəcəkin (Soytürk) redaksiyamıza ünvanladığı məktubunda “Adımız-soyadımız” yazısı yer alır. Yazı soyadlarından bəhs edir. Hansını işlətmək düzgündür, hansını yox?

Düşünürük ki, yazı marağınıza səbəb olacaq.

ADIMIZ – SOYADIMIZ

İnsanoğlu şüurlu həyata başladığı gündən bəri həmişə ad-san qazanmağa çalışmışdı. Bu üzdən də insanlar arasında fərqliliklər ortaya çıxmışdır. İnsanlar arasında öncə yer-yurd, sonra isə tayfa adları yaranmağa başlamışdır. İş bölgüsü ortaya çıxdıqda bu səbəbdən bir çox titullar əmələ gəlmişdir. Siyasi quruluşların yaranmışı ilə bir çox adlar, o cümlədən «xan», «xanım», «bəy», «xaqan», «əmir», «seyid», «şah» və s. yaranmışdır. İnanc və dini düşüncələr əsasında da xeyli adlar və soyadlar ortaya çıxmışdır. Demək olar ki, günümüzdə də hələ bu türlü adlar ən yayqın adlar hesab edilir.

Sevgi və məhəbbətin ortaya çıxardığı bir çox isimlər də vardır. Bunlardan əlavə texnologiyanın da özü ilə gətirdiyi ad və adlandırmalar vardır. Bu dediklərimiz adların ortaya çıxmasında önəmli amil hesab edirsə də tam da ad və adqoyulmanın fəlsəfəsini əhatə etmir. İnsanoğlu hər zaman kim olduğunun və yaxud hardan gəldiyinin və nə olduğunun axtarışında olmuşdur. Bu əlavəyə uyğun müxtəlif dillərdə çeşidli terminlər yaradılmışdır ki, bu terminlər Qərbdə familiya, Şərqdə ailə adı və s. kimi səslənmişdir. Biz türklərdə isə bu əlavəyə soyadı deyilmişdir. Əsas məsələ də buradan irəli gəlmişdir. Bunu ifadə etmək üçün adlara çeşidli əlavələr edilmişdir: «zadə», «pür», «li», «qızı», «oğlu», «çı», «çi», «çu», «ov», «ova», «yeva», «gil» və s.

Bu kimi ifadələri familiya, soyad, ailəvi ad, kökə bağlı terminlər kimi işlətmişlər. Hal-hazırda bu önəmli kimlik göstəricisi  türklər arasında soyadı göstəricisi kimi istifadə olunmaqdadı.

Soyadı bağlarını təxminən belə izah etmək mümkündür:

Zadə – bu söz türk ruhuna və ədəbiyyatına zidd bir soyad əlavəsidir. Ona görə ki, onun yaranma səbəbləri bizim mentalitetimizə ziddir. «Zadə» doğulmuş deməkdir. Halbuki insan atadan doğulmur. Ona görə bu soyad kökündən yanlış olmaqla bərabər, həm də yanlış bir soyun göstəricisi idi. Bu istilah zərdüştlərdən qalmadı və qədim farsların həyat tərzi ilə əlaqədardır. Farslarla ailədaxili evlənmələr yayqın olduğundan belə bir soyaddan istifadə edilmişdir.  Halbuki, tüklərdə heç zaman ailədaxili izdivaclar (bacı və qardaş kimi yaxınlar) olmamışdır. Xüsusilə də islamı qəbul etdikdən sonra haram məsələsi çox önəm daşıdığından «zadə» kimi soyadları tamamilə yanlış və uyğunsuz hesab edilmişdir. Onun yerinə taxma hesab edilmişdir. Onun yerinə taxma adlar və ləqəblər yayqın hal almışdır.

«Zadə» sözü qədim farsların həyat tərzinə uyğun olaraq ortaya çıxmış və yayqınlaşmış, həm də ailəiçi izdivacların gətirdiyi bir soyaddır. Əgər bir türk bu soyaddan istifadə edərsə, onda kişi yerinə qadın  adı qoyaraq qadından doğulduğunu göstərməlidi. Məsələn, Hüseynzadə yerinə anasının adı – Şamamazadə daha uyğundur. Bu soyad türklərin heç bir ənənəsinə uyğun deyil və onun duru ruhuna yaddır. Həm də dini inancla bağdaşlaşmayan farslardan gəlmə arxaik  soyaddır.

«Pür» - Bu soyad Azərbaycanın güneyində də çox yayqındır. Onun da səbəbi də Pəhləvi rejimi dönəmində türkləri öz kök və varlığından qoparmaq üçün bu soyadlardan istifadə edilməsidir. «Pür» sözü əslində hind mənşəlidir və «oğlu» deməkdir. Bunun da soyadı kimi istifadəsi türklərə uyğun deyil. Ona görə ki, türklərdə oğul və qız sözləri varkən bir qızın və ya oğlanın adına «pur» əlavəsi yanlışdır və  arzuedilməzdir.

«Oğlu» - Bu tamamilə türk mənşəli soyaddır, ancaq cinsi fərq nəzərə alınmalıdır.  Sadəcə kişi cinsinin soyad əlavəsi kimi istifadəsi mümkün sayıla bilər.

«Qızı» - Bu soyad şəkilçisi dilimizə uyğundur. Yalnız qadın cinslərinə əlavə edilməsi uyğundur. Məsələn, Əliqızı, Anarqızı və s.

«li»,  «lı», «lu» – Bu soyad şəkilçisi doğru görünsə də onun lu şəkili yad kimi səslənmişdir. Doğru şəkili li–lı kimidir. Soyada əlavə edilən bu şəkilçi yalnız tayfa və yer ilə bağlı mənsubiyyəti göstərə bilir. Ancaq bizim soyadlarımıza uyğundur, çünki soyadlarımızın göstəricisi kimi görünür.

«Y» - Bu soyad şəkilçisi ərəbcədən alınmış mənsubiyyət şəkilçisidir.  lı şəkilçisini əvəz edir. Məsələn, «Şərqi» «Şərqli» kimi istifadə anlamı vardır.

Heç nədən istifadə etməmək: Bu bir çox hallarda xüsusilə də əsil türk sözlü soyadlarında keçərlidi. Məsələn, - Yaşar Qaraxan, ancaq bu cür soyadı alınma adlarda keçərsizdir. Məsələn,  Məhəmməd Məhəmməd. Belə soyadları ərəb mənşəlidir və türk dil və varlığına uyğun deyildir.

 «Çi», «Çı», «Çu», «Çü» - Bu soy şəkilçiləri insanın peşə bağlılığından törəmişdir. Azərbaycan soyadına uyğundur. Məsələn, Torul Dəmirçi, Həsən Kömürçü və s.

Bütün bunlarla yanaşı bir çox saxta və qondarma əcnəbi soyad şəkilçiləri ilə də qarşı-qarşıyayıq.

«Ov», «Ova», «yev», «yeva» -  Bu soyad şəkilçisi Azərbaycanda, yəni Şimali Azərbaycanda rus işğalının nəticəsində yaranmışdı. 1813-cü ildə Şimali Azərbaycan çarlıq Rusiyasına ilhaq edildikdən sonra burada yaşayan azərbaycanlıların soyadına edilən rus kökenli şəkilçidir. Bu yad soyad şəkilçisi 70 illik sovet rejimi illərində də davam etmişdir və  türklüyün ruhuna və varlığına yabançı və zidd soyadını ifadə edir. Günümüzdə bu soyad şəkilçisi mövqeyini itirməkdədir.

Soyadlarını araşdırdıqca ulusumuzun nə kimi əcnəbi işğallarına məruz qaldığı aydın görürük. Adlarımız və soyadlarımız milli varlığımızın göstəricisidir. Türklüyümüzü qorumaq üçün əcnəbi və qondarma, həm də aşılamıyan hədəfli soyadlardan imtina məqsədyönlüdür. Bunlara «yox» deyək və ən azı adımızı və soyadımızı milli mentalitetimizə uyğun olaraq seçib qoruyaq. Çünki səni başqalarından fərqləndirən ilk öncə sənin adın və soyadındı.

Milli mentalitetimizə uyğun soyadımız, həm də boy adımızdır. Biz təbiətə bağlı bir varlıq olduğumuzdan bizdə təbiət bağlılığı çox güclüdür. Gəlin dağlarımızdan, çaylırımızdan, oba və yerləşim yerlərimizdən aldığımız adları «zadə», «y», «ov», «ova», «pür» və s. yerinə istifaə edək. Məsələn, «Qoşadağlı», «Qoşqarlı», «Qaradağlı», «Uludərəli».

«Gil», «gillər» - kimi soyadlardan da yerində istifadə etmək olar. Həsəngil/Məmmədgillərvə s.

El-obailə bağlı olanminlərlə soyadımızvar. tayfavə nəsilsoyadlarımızhamıdanzəngindir. Məsələn, Bəşirovyaovayerinə, Elbəyli, Elcanlı, Bakılı, Gəncəlivə s. istifadə edək.

Oxucularımızatəqdimetdiyimizvə tövsiyyə etdiyimizbuyazı özünə dönüşününbir əlamətidir. Əsasodurki, özümüz özvarlığımızı dərindənbaşadüşək. İşğalçı adlarındanvə soyadlarındanuzaqduraq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Dünyada məşhur olan “Codex Gigas”, diğər mənası “İblis bibliyası” adlanan bu kitab orta əsrlərin ən böyük tarixi əlyazmasıdır.   

Deyildiyinə görə, kitabın ağırlığı 75 kq, qalınlığı 22 sm, eni 50 sm, uzunluğu 92 sm-dir. 640 səhifəsindən dövrümüzə cəmi 624 səhifəsi qalmışdır. Cildlənməsi üçün 160 heyvanın dərisindən istifadə edilmişdir. Məzmunu barədə, demək olar ki, ətraflı bilgi yoxdur.

Kitabın necə yazıldığı da bilinmir. Hər halda belə bir kitabın yazılması üçün uzun illər tələb olunur. Mütəxəssislərin fikrincə, təkcə vərəqləri yazmaq üçün təxminən 5 il, vərəqləri gümüş, qızılı ornamentlər və parlaq miniatürlərlə bəzəmək üçün isə daha 20 il vaxt lazım idi. Kitabın Karolinq məktəbində Latın dilində  yazıldığı göstərilir.  

Kitabda ən çox gözə dəyən və diqqəti cəlb edən onun səhifəsində bütün xristianlar üçün müqəddəs olan mətnlərin İblisin şəkili ilə müşayiət olunmasıdır. Əlyazmanın ikinci adı da buna görədir.

Bu nagümanlıqlar da müxtəlif əfsanələrin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.

Məsələn, əfsanələrin birində deyilir ki, monastrda yaşayan bir rahib günah etdiyinə görə divara hörülməklə ölüm cəzasına məhkum olunur. Rahib ölüm cəzasından xilas olmaq üçün bir gecəyə bəşəriyyətin əldə etdiyi bütün bilikləri özündə cəmləşdirən və monastırı vəsf edən bir kitab yaza biləcəyini bildirir. Xristian dünyasının görəcəyi ən böyük əl yazmasını –İncili bir günə yaza biləcəyini söyləyir.  O, həm də Kitabda Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid, Seviliyalı İsidorun "Etimologiya"sı, İosif Flavinin "Yəhudi savaşları", "Günahkarın aynası", Kosma xronikasının siyahısı, müxtəlif dualar və xristianlaarın ən önməli bayramlarından olan paskalya bayramının necə hesablanmasını, müqəddəslərin bayramları göstərilmiş təqvimi də kitaba yazacağını söyləyir. Monastr gələcək adı-sanı xatirinə bu təklifi qəbul edir.  Rahibə monastrın kitabxanasında yer ayrılır, qarşısına mürəkkəb və yazmaq üçün eşşək dəriləri sərilir və qapılar qapanır, o, yalnız buraxılır.

Kitabı bitirə bilməyəcəyini görən rahib şeytandan kömək istəyir. Şeytan razılaşır. Amma iki şərt qoyur: birinci, rahib ruhunu ona satmalı; ikinci, kitabda  İblisin şəklini də verilməlidir. Ölüm cəzasından xilas olmaq istəyən rahib onun şərtləri ilə razılaşır. Beləcə, İncil ortaya çıxır. Digər bütün rahiblər kitaba heyran qalırlar. Lakin kitabdakı şeytan şəkli onları məyus edir.

 Sonralar yanğın nəticəsində kitaba ciddi zərər dəymişdir. Yanğın zamanı əlyazma pəncərədən çölə atılaraq xilas edilmişdir. Nəticədə kitabın vərəqləri ətrafa səpələnmişdir və onların bəziləri tapılmamışdır. Buna görə də əlyazmanın bəzi səhifələri əksikdir.

Belə də ehtimal olunur ki, kitaab XII-XIII əsrlərdə güya İblisin yardımı ilə Çexiyanın paytaxtı Praqadan 100 km aralıdakı Podlajitsa şəhərindəki Benediktin monastırının rahibi tərəfindən 12 ilə yazıb. Monastır 15-ci əsrdə Qusçular hərəkatı zamanı dağıdılması ilə Sistersiyanların Sedlek monasırına bağışlanılan kitab daha sonra Brevnovskidəki Benediktin monastırı tərəfindən alınmışdır. 1477-ci ildən 1593-cü ilədək Braumovda bir monastırın kitabxanasında saxlanılmış, 1594-cü ildə isə İmperator II Rudolfun kolleksiyasına qatılmaq üçün yenidən Praqaya aparılmışdır.

1648-ci ildə 30 illlik müharibənin sonunda kolleksiya İsveç ordusu tərəfindən qənimət kimi götürülmüşdür. 1649-cu ildən 2007-ci ilə qədər əlyazma Stokholmda saxlanılmışdır.

2007-ci ilin sentyabr ayında, 369 ildən sonra kitab İsveçrədən 2008-ci ilin yanvarına qədər müvəqqəti şəkildə Praqaya qaytarılmış və Çex Milli Kitabxanasında nümayiş etdirilmişdir.

Hazırda kitab Stokholmda İsveç Kral Kitanxanasında saxlanılır. Kitab isveş xalqı üçün cəmi iki dəfə sərgilənmişdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız. Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.                           

Ta qədimdən filosoflar, yazıçılar, dövlət xadimləri uğur barədə, məqsəd və hədəfə çatma yolları barədə fikirlər söyləmiş, rəy bildirmişlər. Bu söylənilənlərdən ən qiymətliləri aforizim halını almış, tarixin sınağından çıxaraq bu günə qədər gəlib çıxmışdır.

Bu aformzmləri elə bircə dəfə oxumaq insana bəs edir ki, fikir təlatümlərindən qopub müəyyən qərarları qəbul etsin, özünə lazımi keyfiyyətlər aşılasın, uğura, məqsədə doğru gedən düz yolu tapıb inamla, qətiyyətlə irəliləməyə nail olsun. Bu cür kəlamlardan bəziləri, düşünürəm ki, uğura doğru yolunuza işıq tuta bilər. Odur ki, məşğələlərin başlanğıcında uğur barədə aforizmlər seçməsi verməyi məqsədyönlü hesab edirəm.

Beləliklə, növbəti 10 aforizm:

Təbiətə qalib gəlmək üçün əvvəlcə ona itaət etmək lazımdır.

M.Sksiro

Yüksəyə qalxmaq istəyirsənsə, lap aşağıdan başlamalısan.

Y.Simonis

İnsan həyatına müdriklik deyil, uğurlar yön verir.

Siseron

Kiçik uğurlarınızla qürrələnməyin.

Sokrat

Layiq olmadan qazanılan uğurlar narahatlıq doğurur.

H.Spenser

Dünyanın böyük adamları öz istəklərinə böyük zəhmət və əziyyət sayəsində çatmışlar.

C.Teylor

Rahat yaşamaq və uğur qazanmaq üçün səy göstərmək lazımdır.

A.Tomas

İnsan uğur qazana bilməsə də, əgər o, uğur üçün əlindən gələni edibsə, heç vaxt onu qınamaq fikrinə düşməyin.

C.Vaşinqton

Kürək çəkməyi bacarana qayıqda həmişə yer tapılar.

Afrika xalqları atalar sözü

Uğur qazanmaq üçün bir az da laqeyd olmaq lazımdır.

Alman atalar sözü

Şəkildə: Siseron

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsi bu dəfə Məhəmməd Füzuliyə həsr edilib.

Füzuli irsinin öyrәnilmәsi tarix etibarilә çox qәdimdir. Bu dahi söz ustasının ağılları vә ürәklәri heyrәtә salan zәngin yaradıcılığının, sәnәtkarlıq qüdrәtinin tәdqiqinә istәr Qәrbdә, istәrsә də Şәrqdә yüzlәrlә әsәr hәsr edilmişdir. Yüzlәrlә zәka sahibi bu böyük sәnәtkarın qәlәmindәki şeiriyyәtin sirlәrini açmaq üçün düşünmüşdür. Yüzlәrlә ürәk bu könülaçan şeir lalәzarından vәcdә gәlmişdir.

Füzulinin şeir xәzinәsi tükәnmәzdir. Öz xalqının qәlbinә, ruhuna vә varlığına ürәkdәn bağlı olan Füzuli bizim dövrümüzdә özünün hәqiqi vә yüksәk qiymәtini almışdır.

Xalqımızın milli iftixarı olan bu dahi şairin әsәrlәri … dәfәlәrlә vә böyük tirajla nәşr edilmişdir. Füzulini oxucu kütlәsinә tanıtdırmaq, onun şairlik şöhrәtini geniş ölçüdә yaymaq, Füzuli sәnәtinin incәliklәrini izah etmәk işindә Azәrbaycan әdәbiyyatşünaslarının da әmәyi vardır... Başqa klassiklәrimizlә birlikdә, Füzuli yaradıcılığının tәdqiqi xüsusi elmi mәktәb halına düşmüşdür. Onun haqqında dissertasiyalar, monoqrafik kitabçalar vә mәqalәlәr yazılmışdır. Әlbәttә, bu әsәrlәr nәhәng bir sәnәtkarın çoxcәhәtli, rәngarәng yaradıcılığını hәlәlik tamamilә әhatә etmir.

Müasir әdәbiyyatşünaslıqda Füzulinin öyrәnilmәsi, tәdqiqi vә izahı iki istiqamәtdә olmuşdur. Birincisi, onun elmi-tarixi tәdqiqi, digәri isә yaradıcılığının, sәnәtkarlıq xüsusiyyәtlәrinin, poetik görüşlәrinin şәrhi vә izahıdır.

Füzuli irsini ciddi elmi tәdqiqat әsasında öyrәnmәk işindә iki әdәbiyyatşünasın – professor Hәmid Araslı vә professor Mir Cәlalın әmәyini qeyd etmәk lazımdır.

H.Araslının 1939-cu ildә çap olunmuş “Füzuli” kitabçası, “Azәrbaycan әdәbiyyatı tarixi”ndәki (I cild, 1943) “Füzuli” oçerki, Azәrbaycan dilindә ilk “Leyli vә Mәcnun” әsәri, “Yeddi gözәl” vә “Yeddi cam” әsәrinin müqayisәsi, “Füzulinin müәmmaları”, “Füzuli vә vәtәn” vә sair mәqalәlәri Füzulinin әdәbiyyatımızdakı mövqeyini göstәrir, onun tәdqiq tarixinә dair әtraflı mәlumat verir. Bu әsәrlәrdә şairin tәrcümeyi-halı geniş işıqlandırılır, әsәrlәri yığcam halda tәhlil edilir. H.Araslının tәdqiqat әsәrlәri vә mәqalәlәri sovet dövründә Füzuli haqqında düzgün vә әtraflı mәlumat verәn ilk mәxәzdir. Bir istedadlı әdәbiyyatşünas olaraq H.Araslının tәdqiqat üsulunda özünü göstәrәn әsas cәhәt faktları, tarixi hadisәlәri hәqiqәtә uyğun tәrzdә, dürüst vә dәqiq vermәkdir. H.Araslı Füzuli yaradıcılığını tәhlil etmәzdәn әvvәl şairin yaşayıb-yaratdığı dövrü vә bu dövrün mürәkkәb siyasi, tarixi hadisәlәrini elmi dәlillәr әsasında tәhlil edir. Mәlumdur ki, bu, elmdә dәfәlәrlә özünü doğrultmuş әsl tәdqiqat üsuludur. Şairin yaradıcılığını vә hәyata baxışını onun yaşadığı konkret hәyat şәraitindәn, dövrün mühüm ictimai-siyasi faktlarından tәcrid etmәdәn izah etmәk vә bu siyasi-tarixi hadisәlәrә әsaslanıb qiymәtlәndirmәk yeganә vә düzgün üsuldur. Müәllif dә öz tәdqiqatında bu prinsipi әsas götürmüş vә Füzulinin yaşadığı orta әsrin әn mürәkkәb tarixi, siyasi hadisәlәrini izaha çalışmışdır. Daha sonra H.Araslı Füzulini tәdqiq edәn Qәrb vә Şәrq alimlәri üzәrindә dayanır, onların әsәrlәrindә şairә verilәn müxtәlif qiymәtlәrә öz münasibәtini bildirir.

Füzuli poeziyasındakı dәrin lirizmi, fәlsәfi ümumilәşdirmә qüvvәsini vә zәngin forma xüsusiyyәtlәrini düzgün qiymәtlәndirәn görkәmli alim vә şәrqşünaslardan misal gәtirmәklә müәllif, şairin dünya әdәbiyyatı şeirindәki mövqeyini tәyin etmәyә çalışır. Xüsusilә onun ingilis alimi Gibbdәn gәtirdiyi misal Füzuli sәnәtinin ümümdünya әhәmiyyәtini düzgün müәyyәn edir. Gibb yazır: “Füzuli ilhamını bir türk vә ya fars şairinin әsәrlәrindәn deyil, öz könlündәn alırdı. Öz dühasının işığı, izi ilә gedәn Füzuli!.. Sәləflәrin heç birinin aça bilmәdiyi yeni bir yol tapmışdır. O, könül şairi kimi tәk qalmışdır”.

H.Araslı tәdqiqat әsәrlәrindә tarixi-әdәbi faktları tәkrar etmir, eyni zamanda bu faktları elmi bir dillә, bәzәn dә publisistik tәrzdә ifadә edir. O, Füzulinin dil vә üslub xüsusiyyәtlәrindәn danışarkәn, hәr şeydәn әvvәl, bunu nәzәrdә tuturdu: “Öz doğma dilini, bәxtiyar anasının qucağında öyrәnәn Füzuli böyüdükcә o dilin xüsusiyyәtlәrini dәrindәn tәdqiqә başladı. O, tәhsilini artırmağa çalışdı, әrәb vә fars dillәrini incәdәn-incәyә öyrәndi”.

H.Araslının Füzuli haqqındakı bu tәdqiqatında diqqәti cәlb edәn xüsusiyyәtlәrdәn biri dә şairin ayrı-ayrı әsәrlәrinin düzgün elmi tәhlilidir. Müәllif sadәcә olaraq, şairin әsәrlәrinin mövzu, süjet vә ideyasını, sәnәtkarlıq xüsusiyyәtlərini, dil vә üslubunu tәhlil etmәklә kifayәtlәnmir. İlk növbәdә, bu әsәrlәrin yaranması tarixini, özündәn әvvәlki klassik şeirlә әlaqәsini izaha çalışır. Şairin әsәrlәrindә dövrlә, mövcud tarixi şәraitlә bağlı olan cәhәtlәri elmi dәlillәrlә әsaslandırır. Füzuli sәnәtinә qida verәn amillәri; onun konkret hәyat hadisәlәri әsasında yazdığı әsәrlәrindәki fәlsәfi-ictimai mәsәlәlәri, xalq rәvayәtindәn vә hәyatdan gәlәn motivlәri işıqlandırır. Bu cәhәtdәn onun “Azәrbaycan dilindә ilk “Leyli vә Mәcnun” әsәri daha sәciyyәvidir”.

Hәmin mәqalәdә müәllif Şәrqdә vә Şәrq şeirindә geniş yayılmış “Leyli vә Mәcnun” mövzusu üzәrindә dayanır. Bu mövzunun hansı әsaslara görә istәr xalqlar arasında, istәrsә dә klassik Şәrq poeziyasında bu qәdәr geniş yayılmasının sәbәblәrini şәrh edir. Müәllif “Leyli vә Mәcnun” mövzusunda dәyәrli әsәrlәr yaradan Cami, Hatifi, Nәvai, Nizami kimi klassik Şәrq şairlәrinin sәnәtkarlıq mәharәtini, üslub xüsusiyyәtlәrini göstәrir. O, bu mövzunun ilk dәfә әrәb әfsanәsindәn alındığını, daha sonralar yazılı әdәbiyyata keçәrәk yuxarıda adları çәkilәn sәnәtkarlar tәrәfindәn mükәmmәl surәtdә işlәndiyini qeyd edir. Mәqalәdә diqqәti cәlb edәn cәhәt “Leyli vә Mәcnun” mövzusunda әsәr yazan iki şairin – Nizaminin vә Füzulinin sәnәtindәki yaxınlığı, incә bağlılığı izah etmәkdәn ibarәtdir.

Hәqiqәtәn dә, Nizaminin mәşhur “Leyli vә Mәcnun” poemasından sonra bu mövzuda әn qüvvәtlisini yaradan Füzuli olmuşdur. Bu iki böyük Azәrbaycan şairini әsrlәr ayırsa da, onları ruh, fikir vә poetik ustalıq baxımından bir-birinә yaxınlaşdıran vә bağlayan cәhәtlәr daha qüvvәtlidir.

Nizami әnәnәlәri ilә Füzuli şeirinin әlaqәsini, hәr şeydәn әvvәl, bu iki Azәrbaycan şairinin hәyata bağlılığında görәn müәllif, hәr iki sәnәtkarın başqa әsәrlәrindә dә meydana çıxan oxşar cәhәtlәri elmi şәkildә sübut edir. Әlbәttә, müәllifin qeyd etdiyi kimi, hәmin oxşar cәhәtlәr zahiri bәnzәyişlәrdәn ibarәt deyildir. Nizami sәnәti ilә Füzuli yaradıcılığı arasındakı incә yaxınlıq vә bağlılıq qüdrәtli söz demәkdәn, dәrin fikir söylәmәkdәn, şairlik dühasının gücündәn irәli gәlәn müsbәt bir cәhәtdir.

H.Araslı Nizaminin “Yeddi gözәl” poeması ilә Füzulinin “Hәft cam” әsәrlәrindәki fikir, forma vә ideya baxımından bir-birinә yaxın cәhәtlәri araşdırarkәn dә hәmin tәlәbә uyğun olaraq hәrәkәt etmişdir. Hәmin әsәrlәri müqayisә edәrkәn müәllif daha çox bu iki şairin hәyata, cәmiyyәtә, ictimai hadisәlәrә baxışı üzәrindә dayanır, onları fәrqlәndirәn vә birlәşdirәn fәlsәfi nәticәlәri şәrh edir. Bundan başqa, istәr Nizami, istәrsә dә Füzulinin elmi-әdәbi görüşlәrindәki bәnzәyişlәri dә izah edir.

Hәr iki әsәri ayrı-ayrılıqda tәhlil etdikdәn sonra müәllif onları bir-birinә yaxın edәn cәhәtlәri: fәlsәfi istiqamәt, fikir, şeirin quruluşu vә s. izah edir vә bu nәticәyә gәlir ki, “Hәft cam” әsәri kompozisiya etibarilә Nizami tәsirindә olduğu kimi, elmi әsası ilә dә onunla bağlıdır. Lakin Nizaminin poeması çox geniş, xalq nağılları vә tәbiәt tәsviri ilә zәnginlәşdirilmiş, mәrdlik, qәhrәmanlıq, fantaziya genişliyi, hәyat tәsvirlәri ilә böyük bir alәmi әhatә etdiyi halda, Füzulinin әsәri, әsasәn, muğam, saqi vә musiqi mәclislәrindәn qırağa çıxmır. Şairin qoyduğu mütәrәqqi ideyalar ancaq musiqi vә şәrab mәclislәri çәrçivәsindә hәll olunur.

Yalnız “Leyli vә Mәcnun”da yox, ümumiyyәtlә, Füzulinin başqa әsәrlәrinin tәhlilinә hәsr edilmiş mәqalәlәrindә dә H.Araslı böyük şairin yaradıcılığını, görüşlәrini müәyyәn bir sistem halında götürür vә izah edir. “Füzulinin müәmmaları” adlı tәdqiqatı da belә bir elmi axtarışın nәticәsidir.

Mәqalә Füzuli yaradıcılığının incәliklәrinә dәrindәn bәlәd olan, bu yaradıcılığın fәlsәfi köklәrini, parlaq poetik formasını duyan vә dәrk edәn bir alimin istedad vә zәhmәtini nümayiş etdirir.

***

Füzuli sәnәtinin elmi-bәdii şәrhini verәn vә şairin poeziyasını düzgün qiymәtlәndirәn alimlәrimizdәn biri dә Mir Cәlaldır. Әgәr füzulişünas alim kimi H.Araslını daha çox şairin yaradıcılığının elmi-tarixi tәdqiqi maraqlandırmışsa, Mir Cәlal Füzuliyә yaradıcı sәnәtkar kimi yanaşmışdır. Onun “Füzulinin poetik xüsusiyyәtlәri” adlı elmi әsәri dә daxil olmaqla “Füzulinin lirikası”, “Nizami vә Füzuli şeirindә bәzi müqayisәlәr”, ““Rind vә Zahid”dә köhnәliklә yeniliyin mübarizәsi”, “Mәhәbbәt vә sәnәt”, “İnsanlıq fәlsәfәsi” vә sair mәqalәlәri Füzulini düşünәn, duyan vә sevәn hәrarәtli bir yazıçı – alim әmәyinin qiymәtli mәhsullarıdır.

Mir Cәlal bir filoloq kimi ömrünün xeyli hissәsini Azәrbaycan şeirinin, xüsusilә dә Füzuli poeziyasının tәdqiqinә vә tәhlilinә hәsr etmişdir. Bu da tәsadüfi deyildir. Mir Cәlalı hәmişә xalqın mәnәvi lәyaqәtini yüksәkliyә qaldıran, yaradıcılığı vә әdәbi mövqeyi etibarilә şeirimizin klassik mәktәbinә mәnsub olan nümayәndәlәri daha çox maraqlandırmışdır.

Müәllif Füzuli sәnәtinin ecazkar mәnasını, poetik ustalığını vә kamil forma xüsusiyyәtlәrini böyük diqqәt vә sәylә araşdırmış, şairin poeziya alәminә gәtirdiyi yeniliklәri sәlis, yığcam vә aydın bir dillә şәrh edә bilmişdir. Mir Cәlal daha çox Füzulinin hiss vә hәyәcanlarını, arzu vә meyillәrini, fәlsәfi-әxlaqi görüşlәrini ifadә edәn lirikasını, qәzәllәrini tәhlil edib qiymәtlәndirmişdir.

Müәllif, Füzulinin lirikasından danışarkәn onu mәzmun vә ideya istiqamәtinә görә dörd yerә ayırır vә mövzudan asılı olaraq hәmin qәzәllәrin tәhlili üzәrindә әtraflı bәhs açır. Füzulidә aşiqanә qәzәllәr, mәhәbbәt lirikası qüvvәtli olub mühüm yer tutduğuna görә müәllif dә şairin yaradıcılığının ümumi istiqamәtinә uyğun olaraq saf eşqi tәrәnnüm edәn qәzәllәri daha dәqiq vә әtraflı şәkildә tәhlil edir.

Füzulinin mәhәbbәt lirikası könüllәri ovlayan, gözәlliyi vә hәyatı parlaq, bәdii boyalarla rәsm edәn şәffaf bir bulağa bәnzәyir. Böyük şair insanı mәftun edәn, insan qәlbinin әn dәrin guşәlәrindәn qopub gәlәn hisslәri duyur, böyük bәşәri meyillәri yanıqlı bir dillә vәsf edir.

Füzulidәki hiss vә fikirlәr doğma Azәrbaycan dağlarından qopub gәlәn nәhәng şәlalәlәr kimi güclü, ildırım qәdәr parlaq, sәma qәdәr geniş, әngin bir dәrya qәdәr dәrindir. Bununla belә, şair bu rәngarәng hisslәri hәcmcә kiçik qәzәllәrindә böyük ustalıqla, yığcam ifadәlәrlә tәrәnnüm edә bilmişdir. Mir Cәlal Füzuli lirikasının başlıca xüsusiyyәtlәrindәn danışarkәn birinci növbәdә, onun aşiqanә ruhla yazılmış qәzәllәrini nәzәrdә tutur. Çünki qәzәl bir şeir şәkli olaraq Füzuli yaradıcılığının әsasında durur.

Müәllif Füzuliyә qәdәr vә Füzulidәn sonra gәlәn şәrq şairlәrinin yaradıcılığında qәzәl janrının nә kimi mühüm rol oynadığını vә necә inkişaf etdirildiyini maraqlı elmi dәlillәrlә sübut edir. O yazır: “Qәzәl janrı Azәrbaycan әdәbiyyatında Füzuliyә qәdәr uzun bir inkişaf yolu keçmişdir. Böyük Nizaminin, Xәqaninin, Nәsiminin, Xәtainin qәzәllәri bu sahәdә görkәmli nümunәlәrdir. Lakin Hafiz fars әdәbiyyatında, Nәvai özbәk әdәbiyyatında olduğu kimi, Füzuli dә Azәrbaycan әdәbiyyatında qәzәl şeirinin әvәzsiz, dahi sәnәtkarıdır. Füzuliyә qәdәrki şairlәrimizdәn; ondan sonra gәlәn Vaqiflәr, Vidadilәr, Zakirlәr, Seyid Әzimlәr, Bahar Şirvanilәrdәn heç biri Füzuli sәviyyәsindә, Füzuli kimi incә, zәrif, kamil qәzәl yarada bilmәmişdir”.

Qәzәl janrını inkişaf etdirib bu janrda klassik nümunәlәr yaradan Füzuli hәr şeydәn әvvәl, geniş oxucu kütlәlәrini, xalqı düşünmüşdür. Çünki qәzәl vasitәsilә söylәnәn fikirlәr xalq arasında istәr musiqi ilә, istәrsә dә musiqisiz daha tez yayılırdı.

Füzuli qәzәllәrindәki aşiqanә lirik motivlәr, fәlsәfi fikirlәr, nәsihәtamiz әxlaqi görüşlәr dövrün vә hәyatın әn qabaqcıl, mütәrәqqi meyillәri idi. Mәhәbbәt mövzusunda yazılmış parçalarda isә biz insanpәrvәr, nәcib bir şairin zәngin fikir alәmini, hәyatı sevәn vә insan lәyaqәtini hәr şeydәn yüksәk tutan bir şairin könül çırpıntılarını yaxından duyuruq.

Füzuli ürәyinin bütün tellәri ilә varlığa, hәyata bağlı şairdir. Boş, mücәrrәd xәyallar alәmindә üzәn, ayağı torpaqdan üzülәn, yalnız “gözәllik, gözәllik” deyәn romantik şairlәrdәn fәrqli olaraq, mübariz, mәğrur şairdir. Qürur hissi onun aşiqanә ruhlu qәzәllәrindә dә aydın hiss olunur.

Füzulinin tәsvir etdiyi aşiqin kәdәr vә iztirabı sezilsә dә, bu, ruhi zәiflik, düşkünlük әlamәti deyildir. Әksinә, bu, insanı düşündürәn müqәddәs kәdәrdir. Hәm dә bu aşiq yaşamağa, dünyanın gözәlliklәrindәn vә mәnasından zövq almağa çağıran, nikbin, sağlam bir әhval-ruhiyyәli aşiqdir. Belә әhval-ruhiyyә isә Füzuli şeirindәki realizmdәn, hәyata bağlılıqdan irәli gәlir.

Mir Cәlal Füzuli lirikasındakı mәhәbbәtin dәrinliyi vә genişliyini izah edәrkәn, әn çox şairin real insan hisslәrinә vә münasibәtlәrinә әsaslandığını göstәrir. O, Şәrq şeirindә Füzuli qәzәllәrinin tutduğu mövqeyi, bu qәzәllәrin әhәmiyyәtini belә qiymәtlәndirir: “Bütün Yaxın Şәrqdә dastan dedikdә Firdovsi, rübai dedikdә Xәyyam, әxlaqi-didaktik şeir dedikdә Sәdi xatırlandığı kimi, qәzәl dedikdә dә hәr kәsdәn әvvәl Füzuli yada düşür. Eşq, mәhәbbәt mövzusunda hәcmcә xırda, mәnaca böyük әsәrlәr yazan böyük şairin şirin, mәlahәtli sözlәri yalnız Azәrbaycan dilini bilәnlәri deyil, söz sәnәtini başa düşәn bütün oxucuları heyran qoyur”.

Füzulinin sevgisi hәyati olduğu qәdәr dә fәlsәfi mündәricә daşıyır. Onun “aşiq vә mәşuq”, “bülbül vә gül”, “pәrvanә vә şam” obrazları altında irәli sürdüyü fikirlәr, tәrәnnüm etdiyi hisslәr dә mәhdud-intim münasibәtlәrdәn uzaqdır. Böyük şair mәhәbbәtin real mәnası ilә yanaşı, fәlsәfi mәzmununu da açıb göstәrir. Müәllifin çox haqlı olaraq dediyi kimi: “Füzulinin vәsf etdiyi sevgi mәna vә mәzmunca çox yüksәk bir sevgidir. Bu sevgi sәdaqәt, etibar, sәmimiyyәt kimi hәqiqi insani hisslәrlә zәngindir. Bu, qәlbin, insan mәnәviyyatının geniş fәzasında doğan vә insanı yaşamağa, yaratmağa çağıran bir sevgidir”. Ürәk vә ağıl Füzuli sәnәtindә ecazkar bir ustalıqla birlәşdirilmişdir. Ağıl eşqin fәlsәfi-ictimai әsaslarını nümayiş etdirirsә, qәlb bu eşqin tәbiәtindәki qüvvәti, canlılığı büruzә verir.

Mir Cәlal, Füzulinin lirikasını tәhlil edәrkәn şairin ictimai-siyasi fikirlәri üzәrindә dә geniş dayanır vә bu fikirlәrin dövrün, ictimai quruluşun qanunları ilә necә üz-üzә gәlib toqquşduğunu söylәyir. Hәqiqәtәn dә, Füzuli haqsızlığa qarşı cәsarәtli çıxışlar etmişdir. Bu mәnada, Füzuli sәnәti lirik, incә xüsusiyyәtlәri ilә yanaşı, hәm dә qәzәb vә nifrәt poeziyası olmuşdur. Şair öz dövrünün hakim tәbәqәlәrinin rәzil işlәrindәn tәngә gәlmiş, dövlәt mәmurlarının özbaşınalığını, rüşvәtxorluğunu nifrәtlә damğalamış, şahların vә sultanların saraylarında yaşamağı, onlara boyun әymәyi şәninә sığışdırmamışdır.

Füzulinin tәbiәtindәki mәğrurluq onun şeirlәrindә dә aşkar görünür. Qürur motivi Füzuli lirikasında sәciyyәvi bir hal olmuşdur. Çünki “bütün haqsızlıqlara qarşı Füzuli öz qürurunu saxlayır, öz cәbhәsindәn dönmür. O, әsrinin dövlәt adamlarından – qaragüruhdan uzaq durmağı, kәnar gәzmәyi mәslәhәt bilir. Lakin bu, güşәnişinlik, tәrki-dünyalıq deyildir. Bu öz arzu vә ideallarının sәviyyәsindә durmağı, heç bir qüvvәnin tәsirinә alçalmamağı bacarmaqdır”.

“Füzulinin lirikası” mәqalәsindә müәllif şairin lirik şeirlәrinin formasından vә bәdii xüsusiyyәtlәrindәn dә bәhs etmiş, bu şeirin qәlbi vә ruhu oxşayan cәhәtlәri, şairin söz ehtiyatı haqqında maraqlı fikirlәr söylәmişdir.

Füzuli şeirinin dәrin tәhlilini verәn elmi әsәrlәri içәrisindә әn görkәmli yeri “Füzulinin poetik xüsusiyyәtlәri” adlı kitab tutur. Bu әsәr şairin yaradıcılığını, xüsusilә qәzәllәrini elmi şәkildә, bütün incәlik vә xüsusiyyәtlәri ilә tәhlil edәn qiymәtli tәdqiqat işidir. Müәllif hәr şeydәn әvvәl, şairin şeirә baxışını, estetik görüşlәrini dәrindәn izah edir. Kitab beş fәslә bölünmüşdür. Fәsillәrdә şairin lirikası, şeir mәktәbi, bәdii dili, peyzajları vә s. tәhlil olunur. Tәdqiqatçı, Füzuli şeirlәrindәki forma xüsusiyyәtlәrini, bu şeirin mәfkurәvi-ictimai mәnasını, fәlsәfi köklәrini, söz ehtiyatını, tәsvirlәrini, bәdii dilindәki obrazlılığı sәlis, yığcam vә yüksәk elmi bir dillә şәrh etmişdir.

Füzulinin poetikası dedikdә müәllif şairin özündәn әvvәlki klassik irsә münasibәtini, şeirә gәtirdiyi yeniliklәr, lirikasındakı bәdii qüvvәti vә mәntiqi inandırıcılığı nәzәrdә tutur vә tәhlilini dә hәmin istiqamәtdә aparır.

Bütün görkәmli klassiklәrimiz kimi, Füzuli dә öz әsәrlәrindә yeri gәldikcә bәdii yaradıcılığının bir sıra mühüm nәzәri mәsәlәlәrinә toxunmuşdur. Әlbәttә, müәllifin qeyd etdiyi kimi, Füzuli bu xüsusda ayrıca bir elmi әsәr yazmamışdır. Lakin şairin söz sәnәti haqqında, sözün tәsir gücünә dair, elmlә şeirin, bәdii yaradıcılığın vәhdәti, şairin cәmiyyәtdәki mövqeyi, özündәn әvvәl yazıb-yaradan ustadlarına münasibәti vә sair mәsәlәlәrә dair çoxlu qiymәtli, orijinal mülahizәlәri var ki, hәmin mülahizәlәri öyrәnmәk bugünkü әdәbiyyatşünaslıq elmi üçün çox faydalıdır.

Füzuli sözә böyük qiymәt verirdi. Yerindә deyilәn sәrrast vә mәnalı sözü incidәn qiymәtli sayırdı. Şair söz dedikdә obrazlı ifadәni, sәnәti, bәdii fikri nәzәrdә tuturdu. Bu haqda yazdığı “Söz” rәdifli qәzәli xüsusilә maraqlıdır. Füzuli söz sәnәtinә yiyәlәnmәyi böyük mәharәt sayırdı. Yeni, tәsirli vә mәnalı söz deyәn şairi kamil, ağıllı, fәrasәt sahibi kimi yüksәk qiymәtlәndirirdi.

Füzulinin şeir, sәnәt qarşısında qoyduğu mühüm tәlәblәrdәn biri dә elmә, biliyә hәrtәrәfli yiyәlәnmәk idi. Çünki “elmsiz şeir, әsassız divar kimi bir şeydir”. Şairdә istedadla yanaşı, gözәl bәdii zövq, dәrin ağıl, mәntiq vә bilik olmalıdır. Mir Cәlal, Füzuli sәnәtindәn çıxış edәrәk, şairin sәnәtә, elmә vә biliyә verdiyi әhәmiyyәti izah edәrәk deyir: “Füzulinin şeirdә söz sәnәtindәn etdiyi ilk әsas tәlәblәrdәn biri elmdir, bilikdir. Şair gәrәk bilik versin, әsәr gәrәk oxucunu vә dinlәyicini mәlumatlandırsın, onun sәviyyәsini artırsın, onu yüksәltsin. Belәliklә, şeir gәrәk oxucu kütlәlәrini silahlandırsın, tәrbiyәlәndirib hәyata, mübarizәyә hazırlaşdırsın”.

Füzuli öz dövrünün böyük şairi olması ilә yanaşı, hәm dә hәrtәrәfli dünyagörüşünә malik alim – mütәfәkkir idi. Buna görә dә o, şeiri, sәnәti dәrin tәsir gücünә malik, hәyatın vә cәmiyyәtin qarşısında duran vacib mәsәlәlәrә cavab verәn bir mәfkurә silahı kimi yüksәk qiymәtlәndirirdi. Şair hәr bir sәnәt xadimini ilk növbәdә cәmiyyәtә, xalqa arxalanan, hakim tәbәqәlәrlә üz-üzә dayanan vә onlardan qorxmayan mәğrur tәbiәtli görmәk istәyirdi. O, eyni zamanda sәnәtkarın tәvazökar olmasını, öz qәlәm yoldaşlarının sәnәtinә ehtiram bәslәmәsini dә tövsiyә edirdi.

Müәllif Füzulinin sәnәti ilә әdәbi görüşlәrinin eyni bir mәnbәdәn qidalandığını dәqiq vә inandırıcı faktlarla sübut edir.

Füzuli söz sәnәtinә dair söylәdiyi fikirlәrini әyani surәtdә yaradıcılığına tәtbiq edәn sәnәtkar idi. O, qәzәlin geniş yayılmasının sәbәblәrini izah edәrkәn bu formada yazmağın şәrәf vә mәsuliyyәtindәn danışır, qәzәli “hünәr bağının gülü” adlandırır. Çünki qәzәl yazmaq, lirik şeir yazmaq, insan qәlbinin daxili alәminә vaqif olmaq vә onun incәliklәrini duyub ifadә etmәk çox çәtindir. “Qәzalü-qәzәl seydi asan deyildir”. Şairin şairliyi dә, Füzulinin dediyi kimi, insanın ancaq hiss vә hәyәcanlarını nә dәrәcәdә düzgün ifadә elәmәsindә bilinәr.

Bu mәharәtә malik olmayanlar, Füzulinin fikrincә, şeir sәnәtindәn uzaqlaşmalıdırlar. Füzulinin 400 il qabaq dediyi bu fikirlәr bu gün belә doğrudur. Mir Cәlal әsәrindә Füzuli poeziyasının mayasındakı hәyat eşqini – lirika xüsusiyyәtlәrini, şairin bәdii dilindәki incәlik vә obrazlılığı, fikirlәrindәki dәrinlik vә genişliyi, qәzәllәrin şәkli xüsusiyyәtlәrini inandırıcı tәhlil edir.

Mənbə: Məsud Əlioğlu. “Darıxan adamlar”. 

Bakı, 2009, səh.266–275

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

 Aynur İsmayılova, BSU-nun məzunu, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Hər şey bir səyahət  zamanı  təyyarədə baş verdi. Gənc oğlan biletdə göstərilən yerini axtarmağa başladı. Təyyarənin qalxmasına az qalmışdı. Sərnişinlər demək olar ki yerini almışdı. Hələ də ortalıqda gəzişən adamlar vardı.

Əli çətinliklə də olsa sonunda öz oturacağını taparaq yerinə əyləşdi. Onun yanında yaşlı bir şəxs əyləşmişdi. Əli qocaya salam verdi, lakin deyəsən, qoca esitmədi. Sanki dərin düşüncələrə dalmışdı. Əli düşündü ki, qoca ya özündən razıdır, ya da ağır eşidir. Qocaya fikir vermədən öz  işiylə məşğul olmağa başladı. Bu yolculuğun sıxıcı keçəcəyini düşünərək yol boyu hansı musiqiləri dinləyəcəyini düşündü. Bir yandan da qocanın bu səssizliyi onda qəribə hisslər oyadırdı. Elə bil hansısa qüvvə onu qocayla danışmağa, söhbət etməyə cəzb edirdi.

Yenə də bunun mənasız olacağını düşünərək musiqi dinləməyə qərar verdi. Təyyarə yavaş-yavaş qalxmağa başladı. Səkkiz saatlıq uçuş Əli üçün çox darıxdırıcı gəlirdi. Bu müddət onun üçün mahnı dinləmək, ətrafa göz gəzdirmək və yanında oturduğu yoldaşla söhbət etməkdən başqa heç nə ifadə etmirdi. Bu dəfə şansı gətirməmişdi. Yanında oturan qocayla nə söhbət edə bilərdi? Gördüyü anda itici gəlmişdi qocanın səssizliyi. Ətrafda da baxılacaq bir şey yox idi.

Yan oturacaqdan ağlayan uşaq səsləri eşidilirdi. Bu, Əlini daha da səbirsizləşdirirdi. Musiqi  dinləməkdən başqa şansı yox idi. Təyyarə qalxandan ancaq musiqiyə qulaq asırdı.

Bir az keçəndən sonra Əli mahnı dinləməkdən də sıxıldı. Yan oturacağına baxdıqda qocanın hələ də nə isə düşündüyünü gördü. Öz-özünü fikirləşdi: “Bu yaşlılar çox qəribədirlər. Bir buna bax. Bu qədər vaxtda nə danışır, nə dinir. Görəsən, nə düşünür? Bir insan da bu qədər düşünər? Sanki dünyanın dərdini çəkmək bu qocaya qalıb. Yaşlılıq əlamətidir hər halda.”

Qocanın səssizliyi Əlini daha da qıcıqlandırırdı. Bir tərəfdən də bu hal onda qəribə bir maraq oyadırdı. Əli səssizliyi pozmaq qərarına gəldi.

-Çox dərin düşünürsüz, cənab.

Qoca duruşunu pozmadan  sualın ona verildiyini hiss edərək dilləndi:

-Zamanında çox yalnız qalmışlığım var, ondan olsa gərək.

Bu cavab Əli üçün gözlənilməz oldu. Demək, bu qoca ömrünü yalnız qalmaqla yaşayıb? Söhbətə davam etmək istədi.

-Yalnızlıq nə qazandırdı sizə?

-Düşünməyi.

-Maraqlıdır. Bəs nə düşünürsüz?

-Özümü.

-Çox qapalı danışırsız. Özümü deyəndə tam olaraq nə demək istədiz? Düşünürəm ki, bu sözün mənası dərindir.

-Düşüncələrinizə qatılıram. İnsan dərya kimidir. Mənəvi dünyası arzuları, xəyalları, düşüncələri ən önəmlisi qəlbinin dərinliklərindəki həyatının əsl mənasıdır. Özümü deyəndə nə demək istədiyimi yəqin ki, başa düşdüz. Yalnız qalaraq düşünməyi öyrəndim. Düşünməyi bacarmaq həyatını, özünü tanımağı bacarmaq deməkdir. Hər düşüncə bir həyatdır. Yer üzündə nə qədər insan varsa o qədər düşüncə, o qədər həyat var deməkdir.

-Maraqlıdır. Bu zamana qədər belə düşündüyüm heç olmamışdı.

-Bu təəccüblü deyil axı, bu mənim düşüncəmdi. Dediyim kimi, hər düşüncə bir həyatdır. Kimi qurur, kimi yıxır.

Qocanın danışığında sirli bir aləm vardı və bu, Əli üçün yad idi. İlk dəfə idi belə sözlər eşidirdi. Əli bu söhbətdən zövq almağa başladı. Artıq  qoca haqqında  əvvəlki düşüncələrini unutmuşdu. İndi sadəcə yanında əyləşən bu qocayla söhbət etmək istəyirdi.

-Doğru deyirsiz, ancaq mən bir şeyə diqqət etdim. Siz insanı təsvir edərkən yalnız mənəvi dünyasını həyatın əsl mənası adlandırdız. Bəs yaşadığımız həyat? Sizcə bu dünyada yaşadıqlarımız həyatı əks etdirmir?

-Bəli. Yaşadığımız həyat seçmişlərin seçimidir. Mənəvi həyat isə seçdiyin həyatdır. Seçimin ya qarşına çıxan, ya da qarşına çıxardılandır. Seçdiyin isə yaratdığın və seçməyə çox az şansın olduğudur.

-Demək  istəyirsiz ki, insanın mənəvi dünyası etmək istəyib də edə bilmədiyi və ya çox azını etməyi bacardığı bir həyatmı?

-Demək istədiyim əsl həqiqət səni sən edən, sən edəcək qəlbinin dərinliklərində yaşatdıqlarındır. Qurumasın deyə dibini suladığın, ancaq çiçək açmağa imkan vermədiyin həqiqətlərindir.

-Aydındır, cənab. Artıq nə demək istədiyinizi çox yaxşı başa düşürəm.

-Çox gözəl. Hər insan düşünməyi öyrənərsə həyatında fərqli pəncərələr açılacaq. Fərqli pəncərələrdən baxmaq lazım həyata. İnsan düşünən varlıqdır. Çox təəssüf kı, bunu indi çox az insan dərk edir. İnsan elektriklə işləyən hər hansı bir qurğu və ya robot deyil. Gənclik indi fərqli yaşanır. Texnologiyanın düşüncənizi əlinizdən almasına imkan verməyin.

-Ümid edirəm ki, sizi tanımaq mənə çox şey qazandıracaq. Düşüncələriniz təsirlidir. Hər gəncin qarşısına sizin kimi insanlar çıxarsa bəlkə də dünyamız çox daha gözəl olar.

-Bir insanın həyata fərqli baxmasına təsir edə bilmək sevindirici haldır mənim üçün.

-İnsan düşüncələrini ifadə edərək yaşarsa nə baş verər?

-İnsan heç zaman düşündüklərini olduğu kimi söyləməz. Düşündüyünü ya dəyişdirər, ya ona bənzərini söylər, ya da ki susar.

-Düşüncələr yaşadığımız ötəsindədirmi?

-Düşüncələr dünyanın əsiridir. Çox azı bir hissəsi bu əsirlikdən qaça bilir. Bəlkə bir gün bu əsirlikdən çox düşüncələr azad olarsa, dünyamız çox gözəl bir hala gələr. Hər şeyin təməli düşüncədir. Düşüncəni dəyiş, dünyan dəyişsin!

-Düşüncəmizi necə dəyişək? Məsləhət görəcəyiniz bir şeylər olmalı deyə düşünürəm.

-Heç bir  məsləhət yoxdur. Sadəcə məhv olmağa qoymadığın iç dünyanın çiçək açmasına icazə ver. Səni sən kimi tanıyan sadəcə sənsən! Özünü kəşf et.

-Çox doğru deyirsiz, cənab!  Bu tanışlıq mənə  çox şey qazandıracaq. İlk öncə düşünməyi, özümü tanımağı, həyata fərqli pəcərələrdən baxaraq öz pəncərəmi tapmağı, ən önəmlisi, qəlbimin dərinliklərindəki həqiqətləri kəşf etməyi.

-Ümid edirəm ki, bunu bacaracaqsan, gənc oğlan! Həyat hələ qabaqdadır. Məsafələr uzun, xəyallar böyük, ümidlər sonsuz... İndi isə bir az yatmaq vaxtıdır. Təyyarə bir neçə saata enəcək. Qocalıq dincəlmədən hərəkət etməyə imkan vermir artıq. Gənclik enerjisi bir başqadır. Dəyərini bil.

-Sizinlə tanış olduğuma çox məmnun oldum, cənab!  Dəyərli zamanınızı mənə ayırdığnız üçün minnətdaram. Gecəniz xeyrə.

Gənc oğlan təyyarədən enəndə artıq hara gedəcəyini, nə etməli olduğunu çox yaxşı bilirdi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

37

YEKUN

Əziz oxucular!

Bütün bu deyilənlərdən aydın olur ki, təkcə mütaliə mədəniyyətinin nə demək olduğunu başa düşmək və sadəcə olaraq mütaliə ilə məşğul olmaq azdır. Bilik xəzinəsindən tam istifadə etmək üçün mütaliə mədəniyyətinə tam olaraq yiyələnmək vacib şərtdir.

Biz sizlərə həyatda uğur qazanmağa yönəli təmrinlər içində bəlkə də, birincisi barədə ətraflı danışdıq. Əminik ki, bu kitab sizin stolüstü kitabınız olacaq, sizin bəzilərinizə yaxşı və mükəmməl təhsil almaqda, bəzilərinizə iş karyeranızda yüksəlməyə, bəzilərinizə həyatda rastlaşdığı çətinliklərdən qopmağa yardımçı olacaq.

Mütaliə edin, əziz oxucularımız. Elə bu gün, bu kitabı oxumaqla bundan sonra içinizdə kitab sevgisinin yaranmasına vəsilə olacağımıza əminik.

Ümidlərimizi doğruldun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı şair, publisit Əkbər Qoşalının şair, millət vəkili Musa Urudun yaradıcılığı barədə qeydlərini təqdim edir.

Şair, Millət vəkili Musa Urudla tanışlığımızdan 30 il ötür.

O illərdə “Nuh, gəminə götür bizi” ricəti və “Tanrı şam yandırıb” poetik yəqinliyi ilə tanıdığım şairi, çox sonralar başqa bir şeiri, daha doğrusu, Tanrıdan və Peyğəmbərdən, habelə dindən, dini təsəvvürlərdən, uzaq tarix və coğrafiyalardan çox-çox yaxına və dosdoğma yurd gerçəklərinə gəlib çıxmış dördlüyü ilə bir yaz günü bir köynək daha yaxından tanımış oldum:

Alma çiçəklədi, nar çiçəklədi,

Laçının qaşında qar çiçəklədi,

Tumurcuq qızlardan yar çiçəklədi.

İlahi, nə gözəl başlayıb bu yaz!.. –

Bax, bu, poetik kəşf idi! – Deyəsən, şairin ilk şeirlərindəndir bu, lakin mən çox gec eşitmişəm – sanki Laçın işğal olunub, Zəngəzurdan ayağımız kəsilincə, Günbatar Zəngəzurdan üzü Gündoğar Zəngəzura doğru ismarlanan o şeir də, elə oralarda sərgərdan qalıbmış… Nə itən kimi itib, nə bitən kimi bitibmiş… Sanki, bir də, 2016-cı ilin Aprel Döyüşlərindən sonra üzə çıxdı, güncəlləşdi o şeir... Və şair dili yüyrək olar, vaxt keçdi vədə dolandı, Laçının başına bayraq sancan şanlı Ordumuz qarı da, sonra qar çiçəyini də, orada itən-bitən hər şeyi də gördü, buldu, bildi… Sonra Müzəffər Ali Baş Komandan respublikamızın yeni iqtisadi rayonlaşma xəritəsinə imza atdı: onlardan biri Gündoğar Zəngəzur adlanır – Gündoğar Zəngəzur varsa, demək, bunun Günbatarı da var, əlbəttə! Əlbəttə, Zəngəzuru heç vaxt unutmayan, unutdurmayan Dövlət Ağlı, Dövlət babamız vardır.

Onu da vurğulamadan keçməyək ki, torpağı işğal altında olan xalqın yazı da qış kimiydisə, şanlı Zəfər qazanmış xalqın qışı da yaz kimi cilvəlidir, gözəldir...

Bəli, Zəngəzur ordadır – yerindədir, yalnız Zəngəzurda yerlilər deyil, yadellilər məskunlaşıb və biz uzun illər Zəngəzurun günbatarı qalsın bir yana, gündoğarına da həsrət qalmışdıq... Amma hərbi, siyasi, iqtisadi və daha necə kateqoriyanın toxtaqlıq göstərdiyi məsələlərə poeziya, ədəbiyyat toxtaqlıq göstərə bilmir...

Qardaş Türkiyənin şeiri özündən ünlü şairi Əhməd Qüdsi Tecər (04.09.1901, Qüdüs – 23.07.1967, İstanbul) necə deyirdi? –

“Orda bir köy var, uzaqda

O köy bizim köyümüzdür.

Gəzməsək də, tozmasaq da

O köy bizim köyümüzdür.

Orda bir ev var, uzaqda

O ev bizim evimizdir.

Yatmasaq da, qalxmasaq da

O ev bizim evimizdir”... – bax, belə bir ruha sahib ümumtürk poeziyasına candan-könüldən bağlı Azərbaycan ədəbiyyatının 80-cilər ədəbi nəslinin tanınmış nümayəndələrindən olan Musa Urud, Azərbaycanla Türkiyəni yenidən və əbədi birləşdirəcək Zəngəzurun şeirini də, üstəlik, kitabını da yazdı. Şair Zəngəzuru hər üzünə, bütün əməli çalışma sahələri üzrə araşdırıb – keçmişin dərinliklərindən – bu günün gerçəklərinə, bu gündən – gələcəyin üfüqlərinə, soldan – sağa, günbatardan – gündoğara...

Bu yazıda biz Zəngəzur doğumlu, Zəngəzur sevdalı, Zəngəzur umudlu Musa Urudun poetik yaradıcılığına toxunacağıq.

Musa Urudun şair kimliyi

Musa Urudun poetik dünyası milli dəyərlərə, bəşəri düşüncəyə və bunlarla yanaşı, özünəxas üsluba malikdir. Şair-Millət vəkilinin yaradıcılığı oxucunu həm düşünməyə, həm də, necə deyərlər, hiss etməyə sövq edir, toplumdakı mənəvi-əxlaqi qayğılara çəkir.

“Atasız-anasız keçinmək olur,

Qardaşsız-bacısız keçinmək olur;

Vətənsiz keçinmək olmur, İlahi!

Adam niyə yurddan didərgin düşür,

Adam niyə yurdda ölmür, İlahi”?!. – Şair vətənlə ruh bağlılığını çox təsirli ifadə edir – bununla belə, həmin ifadəlilikdə həm keçmişə, həm də gələcəyə ümidlə baxan milli bir baxış görünür. – Çünki İlahiyə sual edilirsə, hər hansı beynəlxalq qurum-quruluş deyil, Haqqa və Xalqa arxalanmaq poetik qərarı üzə çıxmış olur... Haqqın incəlsə də, üzülmədiyi isə tapındığımız həqiqətdir... –

“Yolum Zəngəzuradı,

Kəbəm, qibləm oradı.

Hər qayası bir ayə,

Hər dağı bir surədi”...

Musa Urudun şeiriyyəti üç əsas özəlliyi ilə seçilir:

1.     Milli kimlik və tarixi yaddaş: Şairin şeirlərində xalqımızın taleyi, tarixi və mübarizəsi canyağılı öz və özəl bir xətlə keçir. Qarabağ, Zəngəzur, ümumən işğal görmüş torpaqlarımız şairin şeirlərinə mövzu olub. Musa Urudun doğma yurda, el-obaya, vətənə həsrəti və qəhrəman şəhidlərimizə ad etdiyi şeirlər milli ruhun səciyyəsi, təssümüdür.

Vaxtilə

“Yaş artdıqca çoxalar

çin olmayan yuxular.

Yatar qaraçuxalar,

zor hər başa çıxarar,

ağıl hər başa gəlməz”... yazan şair Zəfər Yolu ilə Şuşaya gedərkən, öz içini-dışını Zəfərin işığına və yaratdığı yeni umuda bələyərək, bu bayatını pıçıldayırdı:

“Mən aşiq Zəfər yolu,

İgid yolu, ər yolu.

Zəngəzura gedənin

Qədəminə sər, yolu”.

2.     Bəşəri ismarıclar: Musa Urud bir şair olaraq, yalnız milli mövzularla məhdudlaşmır və zatən şairin milliliyi hər hansı məhdudluq daşımır da... Onun şeirlərində humanizm, sülh və ədalət ideyaları geniş yer tutur. Fərdi hissləri, duyğu-düşüncələri universal anlam ilə üzvi surətdə birləşən şairin şeirlərinin hər kəsə doğma görünməsi təsadüfi deyil.

“...Batmaqdı, dənizdə batım,

Yosunları tacım olsun.

Yarı balıq, yarı adam,

Su qızları bacım olsun,

Apar məni dənizlərə”... –

Şair insanın təbiətlə olan bağlılığını və ruhi-mənəvi birlik ideyasını poetik dillə təsvir edir.

3.     Duyğu və forma harmoniyası: Onun şeirlərində forma ilə məzmun arasında özəl bir dəngə mövcuddur və bu dəngə, necə deyərlər, riyazi yox, riyazidən ötə təbiidir. Şair fikirlərini ədəbi texnikalar, metaforalar, ahəng, ritm (və alqoritm) üzərindən dərinmi-dərin, qanadlımı-qanadlı ifadə edir...

“Gözümün ağından keçdi,

Sinəmin dağından keçdi;

Solumdan-sağımdan keçdi,

Sevgilər görmədi məni”... –

Göründüyü kimi, şair həm şəxsi acını, həm də ümumbəşəri duyğunu – ayrılıq və qəm hissini duyğuların dərinliyi və səmimiyyəti ilə bir bənddə ehtiva edir.

Üslub və koloriti ilə zamanötəsini ismarlanan şeirlər

Musa Urudun poetik dili həm sadədir, həm də, bu sadəlik içində bir ruh gücü var və o ruh gücü təsir gücünə malikdir. Onun şeirlərində xalq deyimləri və ədəbi sənətkarlıq örnəkləri üzvi şəkildə birləşir. Bu da oxucunun duyğularına da, intellektinə də xitab edir, təsir edir...

Şair öz dövrünün ictimai-siyasi hadisələrinə biganə qalmayıb, poeziyasında həm ədalətsizliklərə, həm də insanların güc və mərhəmətinə toxunub. O, bir tərəfdən xalqın dərdini ifadə edib, digər tərəfdən ümumbəşəri ümid ismarıcları ilə çıxış edib. Bu, xaosdan kosmosa, Yer üzündə nizama çalışmış, bu işi özünün İlahi görəvi sanmış əcdadın irsindən süzülüb gəlir...

Beləliklə, Musa Urudun şair kimliyi özündən öncəkilərin – ustadlarının, eləcə də, nəsildaşlarının və yeni ədəbi nəslin bir çox təmsilçisində də göründüyü kimi, milli və bəşəri ruhun üzvi birliyinin poetik təntənəsini nümayiş etdirir. “Milli olmayan bəşəri ola bilməz” (Asif Ata). Onun şeirləri Azərbaycan poeziyasının zəngin gələnəklərini qorumaqla yanaşı, çağdaş dövrün qayğılarını, çağırışlarını də əhatə edir. Uzun illərdir Millət vəkili, Milli Məclisin Komitə sədri, olan şair, xalqın düşüncə və hiss dünyasına yaxından bələddir. Və belə özkeçmişə malik olması onun yaradıcılığına özünəxas impulslar verir, belə demək olarsa, ictimai və informativ zənginlik qatır.

Yazının başlığına çıxardığım misra Musa Urudun “Deməyin” qoşmasındandır. Davamında şair nə deyir? – onu burda yazaq, özümüz gələn yazılarda görüşək:

“Xırmanında saman qalıb, a yellər,

Ocağında közün yoxsa, ha yellə...

Ömür yolu, dəvə yolu deyirlər,

Kim qazandı, kim uduzdu deməyin”...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsəsrlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Cavid Azərbaycan ədəbiyyatının semiotik bütövlüyünü qorudu. Burada “aşağı” var idi, Cavid “yuxarı”nı qurdu.

2.

Azərbaycan ədəbiyyatının bu günə qədər hövlnak (oxu: qorxaqcasına) qaçmağa çalışdığı ən başlıca mövzu, ideya budur: o biri dünyanı görməzliyə vurmaq. Guya o biri dünya yoxdu, məhşər ayağı yoxdu və cavab vermək vaxtı - o müdhiş vaxt heç vədə gəlməyəcək.

3.

“ Bu ağrılar, əzablar

Bizə gəlib dəydilər.

Unuduldu sevilən,

Unuduldu sevəni.

Bu ağacın içində

məni gizlədəydilər,

dost da gəlib baxaydı

tapammayaydı məni.”

4.
Gözəllər gözəli Banuçiçəyin istəkliləri az deyildi. Beyrək, Bayburd hasarının bəyi, Yalançı oğlu, Basat, Uruz...

5.

Ruhunda yol məzmunu daşımayan mətn yoxdur. Hər mətn özü boyda bir yoldur.

6.

Şəkillərdə yeni il balaca uşaq kimi, köhnə il qoca, yaşlı bir adam kimi təsvir edilir. İlin hökmünə bax!..

7.

Hacı Mir Həsən ağa Səyyah: Həyatı tərk eləməyin düz üç yüz otuz altı üsulu var. İnsanlıq onlardan yalnız biri ilə - ölümlə tanışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

 Şərəf Cəlilli, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti,  M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin  Bakı filialının rektoru, Bakı Dövlət Universitetinin “Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı” kafedrasının müdiri, BDU-nun nəzdində fəaliyyət göstərən filologiya elmləri doktoru və fəlsəfə doktoru dissertasiyalarının müdafiəsini keçirən Dissertasiya Şurasının sədri, Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun İdarə Heyətinin, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, "Azərbaycan-İrs" jurnalının ədəbi şöbəsinin redaktoru, ÜNS Yaradıcılıq Səhnəsinin yaradıcısı və bədii rəhbəri, “İngiltərə-Azərbaycan Cəmiyyəti”nin həmsədri, Oksford Universitetinin Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan və Qafqazşünaslıq Elmi Mərkəzinin Azərbaycan tərəfindən rəhbəri, Beynəlxalq Nizami Mərkəzinin qurucularından biridir Nərgiz Paşayeva!

Sivilizasiyalar və mədəniyyətlərarası dialoqa verdiyi töhfələrə görə Rusiya Federasiyası Xarici İşlər Nazirliyinin Rusiya Beynəlxalq elmi və mədəni əməkdaşlıq Mərkəzi tərəfindən Rusiya-Azərbaycan dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərində göstərdiyi xidmətlərə görə “Dostluqda göstərdiyi xidmətlərə görə” nişanı, Rusiya Federasiyasının dövlət mükafatı “Dostluq” ordeni, Macarıstanın dövlət mükafatı “Xidmətlərə görə” Komandor xaç ordeni, Avropa İqtisadiyyat, Sənaye və Ticarət palatasının “Xidmətlərə görə” Qızıl Ordeni, UNESKO- nun “Mədəniyyətlərin müxtəlifliyinə görə” medalı, “Akademik Palma” fransız ordeni, AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına “Qızıl medal”ı, Azərbaycan Respublikasının “Şərəf” ordeni ilə təltif olunan əməkdar elm xadimi, akademik Nərgiz Arif qızı Paşayeva 1962- ci il dekabrın 13-də anadan olmuşdur, bu gün onun doğum günüdür.

Bütün həyatını elmi-pedaqoji, ictimai fəaliyyətə həsr edən akademik Nərgiz Paşayeva peşəkar müəllim, orijinal təfəkkürlü alim, mütəfəkkir ziyalı, istedadlı şair və publisist, alicənab insan, tanınmış ictimai xadim, eyni zamanda ölkəmizin beynəlxalq aləmdə nüfuzuna çevrilən, ilklərə imza atan tarixi şəxsiyyətlərdən biridir. O, ilk Azərbaycanlı alimdir ki, 2012-ci ildə Böyük Britaniyanın İcmalar Palatasının “Çörçil” zalında, 2013-cü ildə isə Böyük Britaniyanın Oksford Universitetində “Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı və elmi irsi” adlı məruzələrlə çıxış etmişdir. Elə həmin il Oksford Universiteti nəzdində Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan və Qafqazşünaslıq Elmi Mərkəzinin təşəbbüskarı kimi Oksford Universitetinin Şərqşünaslıq Departamentində Memorandum imzalamışdır. 2006-cı ildə ÜNS Bədii Yaradıcııq Səhnəsini quran akademik Nərgiz Paşayevanın təşəbbüsü ilə “Molla Nəsrəddin” jurnalı yenidən çap olunmuş, “Səməd Vurğunun xatirələri” kitabı işıq üzü görmüş, “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kataloqu elmi-mədəni ictimaiyyətə təqdim olunmuşdur. Azərbaycan Mədəniyyəti Dostları Xeyriyyə Fondunun İdarə Heyətinin üzvü olan akademik Nərgiz Paşayeva 2007-ci ildən İngiltərə - Azərbaycan Xeyriyyə Cəmiyyətinin həmsədridir. Akademik Nərgiz Paşayeva görkəmli bəstəkar, xalq artisti, Firəngiz Əlizadənin “İntizar” operasına ilk dəfə liberetto yazmış, operanın yeni quruluşda təqdim olunmasına nail olunmuşdur. O, həm də bəstəkar Firəngiz Əlizadənin “Qarabağnamə” operasının liberettosunun müəllifidir.

Bu gün  20 Yanvardan, Milli Azadlıq hərəkatından, İstiqlal mücadiləsindən qürurla danışanlar qeyd-şərtsiz Universiteti, Universitet mühitini, Universitet auditoriyalarında formalaşan milli ruhun dəyərini etiraf edirlər. Bu o Universitetdir ki, beşiyinin başında Tağı Şahbazi, Hüseyn Cavid, Abdulla Qarayev, Əziz Əliyev, Yusif Məmmədəliyev, Şəfaət Mehdiyev, Cəfər Xəndan, Mir Cəlal, Mirzə Feyzulla Qasımzadə, Əli Sultanlı, Rüstəm Əliyev, Bəxtiyar Vahabzadə, Nəsir İmanquliyev, Abbas Zamanov kimi böyük ziyalılar, ustad müəllimlər, ilklərə imza atan mütəfəkkir alimlər, müdrik şəxsiyyətlər dayanıb.    

Ötən əsrin 60-ci illərindən başlayan yaddaşa qayıdış ideologiyasının formalaşması milli lider Heydər Əliyevin hələ Təhlükəsizlik Komitəsindəki fəaliyyəti dövründə Universitet mühitinə yaradılan şərait, alimlərə verilən geniş meydanla bilavasitə bağlı idi. Əslində, bu 80-ci illərin sonu, Milli azadlıq hərəkatı üçün bir zəmin idi. İstiqlal marşının Universitet yataqxanalarının həyətində çalınıb Lenin meydanında səs salması, üç rəngli bayrağın Xəzərin səmasına sərilməsi, onun Universitet ziyalılarının çiyinlərində gətirilməsi “Bir gəncin manifesti”ndəki Sonanın - Azərbaycan anasının dili ilə “Dirilən adam”a “Yolumuz hayanadır” sualını ünvanlayan, onu “İnsanlıq fəlsəfəsi”nə səsləyən, bununla da millətinin İstiqlal Manifestini yaradan Mir Cəlal kimi ustadların verdiyi dərsə bağlı idi. 

80-ci ilin sonu, 90-cı ilin əvvəllərində  akademik Nərgiz Paşayeva Universitet mühitinin yetişdirdiyi, eyni zamanda o mühitin ənənələrini yaşadan alimlərdən, müəllimlərdən idi. O dövr müəllimlərinin çoxu kimi  “azadlığı zərrə-zərrə, qram-qram” deyil, bütöv istəyənlərə şərait yaradır, rektorluqdan “komissiya” gələndə tələbələrini himayə edirdi. Bu onun milli mənlik və kimlik uğrunda mücadilədə ən böyük xidmətlərindən olmaqla, ali vətənpərvərlik keyfiyyəti, vətəndaş mövqeyi idi. Bu həm də o zamanlar idi ki, SSRİ Elmlər Akademiyasında şərqşünaslığın problemləri ilə bağlı konfranslarda anası, AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru professor Aida İmanquliyeva Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, erməni daşnaqlarının ölkəmizə hücumu, bu təcavüzün başında dayanan Aqambekyan, Zori Balayan, Qalina Stravoytova kimi fitnəkarlara elmi əsaslar və tarixi dəlillərlə cavab verir, etirazını bildirirdi. Bu həm də o illər idi ki, bütün həyatını Azərbaycanın inkişafına həsr etmiş Heydər Əliyev ucalığına qısqanclıqla yanaşanlar Əliyevlər kimi  Paşayevləri, İmanquliyevləri onunla qohumluq bağlarına görə  incidirdilər.

Akademik Nərgiz Paşayeva Bakı Dövlət Universitetində Azərbaycan ədəbiyyatından mühazirələr oxuyurdu. Sabiri, Mirzə Cəlili, Haqverdiyevi, ümumiyyətlə “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbini təmsil edən böyük qələm sahiblərini sevə-sevə tədris edirdi. Mühazirə boyu isə “Cəlil Məmmədquluzadəni oxuyun” deyirdi. Sonralar məlum oldu ki, Mir Cəlal müəllim də nəvələrinə belə deyərmiş. İnsan eşitdikləri, duyduqları və sevdikləri ilə böyüyür. “Molla Nəsrəddin” jurnalı akademik Nərgiz Paşayevanın təşəbbüsü ilə yenidən nəşr olunanda buna bir daha əmin olduq...

İnsanı, alimi, ziyalını, vətəndaşı şəxsiyyət səviyyəsinə ucaldan ən ali keyfiyyətlərdən biri də cəsarətdi.   Akademik Nərgiz Paşayevada olan  bu keyfiyyətin şahidlərindən biri kimi bir çox faktları saya bilərik. Ancaq birinin üstündə dayanmaq istəyirəm: 2007-ci ilin payızı idi. Tehran Universitetinin rektoru başda olmaqla bir qrup alim Bakı Dövlət Universitetinin ziyarətində idi. Universitetlərarası əməkdaşlıq haqqında protokol imzalanırdı. Mərasimdən sonra hədiyyələr təqdim edildi. İranlı rektor əlindəki çini qabı farsca “Tehran ustalarının əl işidir”. - deyib  təqdim edərkən akademik Nərgiz Paşayeva tərcüməçini gözləmədən fars dilində belə dedi: “Hədiyyəyə görə təşəkkür edirəm. Bu Təbriz miniatür məktəbinə xas olan əl işidir”. Onun farsca səlis nitqi, Tehran deyil, Təbriz kəlməsi bütün tədbir içtirakçılarını heyrətləndirdi. Bu bir Azərbaycanlının üsyanı, zaman-zaman maddi-mədəni irsi İran və yaxud fars sənətkarlıq nümunəsi kimi təqdim olunub satılan Odlar Yurdunun harayı idi. Ondan Mircəlalın “Yada satmaram” kəlamının ətri, iyi gəlirdi. Onun adı böyük hərflərlə yazılacaq Cəsarət idi. Onda rus çarını heyrətə salan Şeyx Şamilin əzəməti, Hacı Zeynalabdin Tağıyev qeyrəti, “Keçmə namərd körpüsündən, qoy aparsın sellər səni”, deyib ilk ana dilli dövlətimizi quran, sarayını sənətin, mədəniyyətin gülzarına çevirən Şah İsmayıl Xətainin məhəbbəti var idi.

Bakı Dövlət Universitetinin beynəlxalq əlaqələrinə akademik Nərgiz Paşayeva rəhbərlik etdiyi dövrdə Universitetdə kifayət qədər inkişaf, özü də hərtərəfli inkişaf olub. 2006-2008-ci illəri əhatə edən bu dövrdə MDB-nin, İran İslam Respublikasının, Türkiyə Cümhuriyyətinin, eləcə də Avropa və Asiya ölkələrinin elm-tədris mərkəzləri, universitetləri ilə əməkdaşlıq protokolları, memorandumları imzalandı. Tələbə, müəllim, aspirant və dissertant mübadiləsi həyata keçirildi. Çoxsaylı qrant layihələri çərçivəsində Universitetin maddi-texniki bazası və kadr potensialı inkişaf etdirildi. Xarici ölkələrin Azərbaycanda akreditə olunan səfirləri, dünyanın nüfuzlu ictimai xadim, tanınmış alim və məşhur yazarları ilə görüşlər təşkil olundu.

Bakı Dövlət Universitetinin Beynəlxalq əlaqələr üzrə propektoru vəzifəsi akademik Nərgiz Paşayevanın rəhbər obrazını, təşkilatçılıq bacarığını üzə çıxardı, səviyyəli, yüksək mədəniyyətli, intelektual potensiala malik, səriştəli kadrın, elmi-mədəni əməkdaşlığa töhfələr verə biləcək bir rəhbər şəxsin formalaşıb yetişdiyini sübut etdi. Çünki o, bu zirvəyə pillə-pillə ucalmışdı. Bakı Dövlət Universitetini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdi. Bu doğma divarlar arasında püxtələşib yetişmişdi. Babası professor Mir Cəlal Paşayevin təməlini qoyduğu, bu gün isə rəhbərlik səadəti ona nəsib olan “Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı” kafedrasında müəlim, baş müəllim kimi şərəfli ömür yaşamışdı. Namizədlik və doktorluq dissertasiyaları  müdafiə etmişdi.  Dosent, professor adı almışdı. 1994-cü ildən 2008-ci ilə qədər isə o, həm də Bakı Musiqi Akademiyasının “Dil və ədəbiyyat” kafedrasının rəhbəri kimi ana dili və ədəbiyyatımızın keşiyində dayanmışdı. Akademik Nərgiz Paşayevanın Üzeyir bəyin ruhundan qida verdiyi bu məbədə gəlişi də təsadüfi deyildi. O, ilk təhsilini Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbində almışdı.

Yaddaşımızın “Gülüstan”, “Türkmənçay”, 28 aprel, 20 yanvar səhifələri olsa da, heç bir Azərbaycanlı böyük rus ədəbi-elmi, ictimai fikrini inkar edib, Gertseni, Dobrolyubovu, Dostoyevskini, Puşkini, Tolstoyu, Çernşevskini, Qoqolu, Qorkini, Fadeyevi, Şoloxovu, Yesenini, Bloku, Axmatovanı, Soljenitsnı dana bilməz. “Kolokol”u, “İskra”sı olan dünyanın “Əkinçi”sinə, “Molla Nəsrəddin”inə Həsən bəy Zərdabiyə, Mirzə Fətəli Axundzadəyə, Abbasqulu ağa Bakıxanova, Mirzə Kazım bəyə, Əlimərdan bəy Topçubaşova, Ömər Faiq Nemanzadəyə, Mirzə Cəlil ədəbi məktəbinə, Firudin bəy Köçərliyə, Yusif Vəzir Çəmənzəminliyə, Mirəsədulla Mirqasımov, Yusif Məmmədəliyev, Şəfaət Mehdiyev, Mircəlal, Nəsir İmanquliyev, Qulam Məmmədli zirvələrinə görə də rus elmi, ədəbi, mədəni və ictimai mühitinə minnətdar olmamış olmaz. Rus-tatar məktəblərindən, Qori Müəllimlər Seminariyasından çıxan, Çernyayevin bulağından içən Üzeyir bəyi ondan ustad dərsi alıb zirvələri fəth edən Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Cövdət Hacıyev kimi dühaları danmaq, inkar etmək də mümkün deyil.

Elmi, bədii, publisistik əsərləri, monoqrafiyaları, genişmiqyaslı layihələri, Bakı Dövlət Universitetinin beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru kimi uğurlu fəaliyyəti ilə nüfuz qazanan akademik Nərgiz Paşayeva M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialını qurmaqla, təkcə elmin, təhsilin deyil, eyni zamanda, mədəniyyətlərin, xalqların, dövlətlərin inteqrasiyasına, elmi-mədəni əməkdaşlığa təkan vermiş oldu. Azərbaycanın özgürlüyünü sübut üçün klassika ilə müasirliyin körpüsünə çevrildi. Fundamental elmlərin tədrisi istiqamətində əldə etdiyi uğurlarla dünyanın məşhur elmi mərkəzləri ilə eyni cərgədə dayanan, 266 illik böyük bir tarixi olan M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin filialını Bakıya gətirməklə Güney Qafqazda, ümumən Rusiya - Azərbaycan münasibətlərində yaranan buzu ərtimək üçün şərqli hərarətinə ehtiyac olduğunu təsdiqləyərək, narahat və nigaran dünyamızın nicatının İşığın Qaranlıq, Kamilin Cahil üzərində qələbəsində olduğunu sübut etdi!

Məlumdur ki, hər hansı elm-tədris ocağının filialının digər bir ölkədə yaradılması ictimai-siyasi, iqtisadi-sosial maraqlardan daha çox elmi-mədəni əlaqələrin  inkişafı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Heç şübhəsiz ki, Rusiyanın siyasi elitası, elmi dairələri, xüsusən də postsovet məkanında humanitar əməkdaşlığa əhəmiyyət verən, elmin, mədəniyyətin, incəsənətin təntənəsinə inanan ziyalıların ümumbəşəri dəyərlər, ortaq mədəniyyətlər naminə verdikləri qərar, gəldikləri qənaət şərt idi. Əgər bunun üzərinə Rusiyanın Guney  Qafqaza tarixi maraqlarını əlavə etsək deyilənlərin həqiqət olduğuna kimsənin şübhə yeri qalmayacaq. Belədə bir gerçək üzə çıxır, bu elm ocağına sıradan bir alim, rəhbər şəxs təyin oluna bilməzdi. O, intelektual potensialı, elmi dünyagörüşü, qloballaşan dünyada baş verən proseslərə öz baxış bucağı ilə seçilən, klassik və müasir rus, Azərbaycan və Avropa dəyərlərinə bələd olan, onların vəhdətində Yeni Dünya Modelini formalaşdıra bilən müdrik şəxsiyyət, mütəfəkkir alim kimi özünü təsdiq etmiş ziyalı, ictimai xadim olmalı idi. Məhz bu səbəbdən də ölkə başçısı cənab İlham Əliyev diqqəti fəaliyyəti ilə rus elmi-mədəni və ictimai mühitində kifayət qədər nüfuz qazanmış, BDU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru  akademik Nərgiz Paşayevanın üzərində cəm etdi. Prezidentin 2008-ci il iyunun 23-də imzaladığı sərəncamla xanım Paşayeva M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialına rektor təyin olundu.

Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialı fəaliyyətə Azərbaycanın görkəmli maarifçilərindən biri – Firudin bəy Ağayevin adını daşıyan ünvanda başladı. Törənə yığışanları narın-narın yağan yağışın altında salamlayan, gələcəyin 75 filoloquna, kimyaçısına və riyaziyyatçısına xeyir-dua verən xanım Rektor: “Şərqdə yağış ruzi-bərəkət, əmin-amanlıq rəmizidir. Bizim məqsədimiz odur ki, nigaran və narahat dünyamıza sabitlik gətirəcək elmli, bilikli kadrlar yetişdirək. Məhz belələri dünyanı müharibələrdən, terrordan qoruyub insanları ədalətə, mərhəmətə, tərəqqiyə çağıra bilər!”

Akademik Nərgiz Paşayevanın birinci şəxs olaraq açılışa ana dilində başlaması, hər iki dildəki mükəmməl nitqi, bədii, fəlsəfi deyimləri ilə salonu ovsunlaması tarixi yaşamaqdan çox yaradan mütəfəkkir alimin, ictimai xadimin obrazını canlandırdı.

Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təməlini qoyduğu ilk teatr binasından 100 il sonra müstəqil teatrdan – ÜNS Yaradıcılıq Səhnəsindən, klassik musiqi ilə milli musiqinin sintezindən yaranan “İntizar” və “Qarabağnamə”  operalarından sonra, M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialını qurmaqla akademik Nərgiz Paşayeva növbəti bir əsərinə, daha bir ilkə imza atırdı!

Hacı Zeynalabdin Tağıyev “Qız Məktəbi”ni quranda atalar qızlarını məktəbə güclə buraxırdı, Hənifə xanım Məlikova-Abayeva, Həmidə xanım Cavanşiri kimi  qüdrətli qadınlar Həsən bəyə, Mirzə Cəlilə olan böyük sevgisinin eşqinə mətbəxi məktəbə dəyişərək elmin, maarifin çırağına pərvanə oldular. Yüz il sonra modern tədris mərkəzini qurmaqla  akademik Nərgiz Paşayeva əslində həm də, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları ilə soyuyan təhsilə, tədrisə Ana sığalı, Qadın hərarəti, Ustad ucalığı gətirdi.

2012-ci il sentayabrın 16-da yaşanan möhtəşəm hadisə ilə Rusiya-Azərbaycan münasibətlərində yeni mərhələnin əsası qoyuldu. M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının yeni tədris kompleksinin açılışı oldu. Təntənəli mərasimdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının vitse-prezidenti, Birinci xanım Mehriban Əliyeva, M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin rektoru Viktor Sadovniçi və bu ali təhsil ocağının Bakı filialının rektoru akademik  Nərgiz Paşayeva, ölkənin tanınmış ziyalıları, alim və ictimai xadimləri iştirak edirdi.

Şübhəsiz ki, Moskva Dövlət Universiteti Bakı filialının yeni korpusunun məhz Rusiya Federasiyasının “tarix ili” elan etdiyi 2012-ci ildə açılması rəmzi xarakter daşıyırdı. Rusiya üçün olduqca böyük məna daşıyan iki yubiley tarixi eyni vaxtda qeyd edilirdi: dövlətçiliyin 1150, Borodino döyüşü və 1812-ci il Vətən müharibəsinin 200 illiyi. Ölkədə bu münasibətlə bir sıra maraqlı və yaddaqalan tədbirlər təşkil olunaraq elmi konfranslar keçirildi. Bu da təbiidir, çünki heç bir ölkənin tarixi yalnız hərbi döyüşlərin, iqtisadi və siyasi qələbələrin salnaməsi deyil, daha çox qlobal elmi kəşf və qiymətli mədəni nailiyyətlərin tarixidir. 2008-ci ildə Bakıda  Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının açılması da Rusiya dövləti, Rusiya – Azərbaycan münasibətləri üçün əlamətdar hadisələrdən idi.

Akademik Nərgiz Paşayeva hansı məsələdən, istər ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, elmi-mədəni, ədəbi-bədii mövzulardan, istər də ümumbəşəri problemlərdən danışırsa danışsın, o həmişə mütəfəkkir, böyük fikir və düşüncə sahibi, milli və bəşəri dəyərlərə ehtiram bəsləyən, ədalətli mövqe nümayiş etdirən müdrik bir şəxsiyyət kimi görünür. Çünki onun duyğularına, ruhuna Şərq müdrikliyi ilə yanaşı, rus maarifçiliyi, Qərbin həyat tərzindən doğan analitik təfəkkür, yerində qərar vermək, nəticə çıxarmaq kimi hər kəsə, hər alimə, ictimi xadimə xas olmayan hiss hakimdir. Heç şübhəsiz ki, bu da onun intelektual potensialından, genetikasından, tərbiyə alıb yetişdiyi mühitin ona bəxş etdiyi müqəddəsliklərdən boy alır. Gerçək olan budur ki, bir şəxsiyyətin formalaşması, özünü dərki, cəmiyyətə təsir imkanına malik olması üçün məkanı, zamanı, mühiti və bunların fövqünə qalxan ustadlarından aldığı dərs xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Akademik Nərgiz Paşayeva  bəşəriyyəti insanlığa, ədalətə, haqqa, səviyyə axtarışına çağıran Mircəlalın, milli mətbuatın “dəqiq, qərəzsiz, vicdanlı” üzü olan professor Nəsir İmanquliyevin müdrikliyinə, “harada ki, sülh var, xeyir var, məhəbbət var, orada Allahın özü var.” - deyib dünyanı gözəliyə, sevgiyə, məhəbbətə, sülhə və əmin-amanlığa səsləyən professor Aida İmanquliyevanın, Milli Aviasiya Akademiyasının querucu rektoru  akademik Arif Paşayevin genetik kodlarına bağlı idi. Ata tərəfdən sindikatlarının, toxuculuq fabriklərinin, xurma, badam və tut bağlarının izi hələ də Savalanın, Səhəndin, Təbrizin ətəklərindən, Vətənin o tayından boy verən Paşa bəyin, imam Zeynalabdinin, Milli Firqənin və hökumətin qurucusu Seyid Cəfər Pişəvərinin, ana tərəfdən Şirvanşahlar, Səfəvilər və Osmanlı sultanlarına bağlı olan Mahmud ağanın, Zəngəzura maarif işığı gətirən Teymur bəy Sultanzadənin soyunun daşıyıcısı olan akademik Nərgiz Paşayevanın müəllim, alim, ictimai xadim kimi çoxşaxəli fəaliyyətində  əldə etdiyi nailiyyətlər əslində Azərbaycan elminin, ədəbi, fəlsəfi, ictimai fikrinin formalaşmasına, elmi potensialının inkişafına təkan verib.

 “Sabirin novatorluğu”, “Müasr Azərbaycan ədəbiyyatında insanın bədii-estetik dərki”, “İnsan bədii tədqiq obyekti kimi”, “Yeniləşən ədəbiyyatın yeni insanı” monoqrafiyaları, iki hissədən ibarət Qədim Yunan və Qədim Roma ədəbiyyatını əks etdirən “Antik ədəbiyyat tarixi”, elmin, publisistikanın vəhdətindən, ilahi sevgidən, övlad məhəbbətindən yaranan “Dünya deyilən sənmişsən” kitabları ilə ədəbiyyatşünaslıq elminə töhfələr verib.  Onun rəhbərliyi ilə hazırlanan Şərq-Qərb dəyərlərinə, sivilizasiyaların dialoquna, Azərbaycan ədəbiyyatının, tarixinin, incəsənətinin müxtəlif dövrlərini əhatə edən kitab, monoqrafiya, biblioqrafiya və kataloqlara nəinki ölkəmizin, eyni zamanda dünyanın tanınmış elmi mərkəzləri tərəfindən yüksək qiymət verilib. 

Akademik  Nərgiz Paşayevanın təşkilatçılığı, rəhbərliyi və iştirakı ilə ölkəmizdə, Bakı Dövlət Universitetində, Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialında, Rusiyada, İngiltərə və Fransada, Avropanın müxtəlif şəhərlərində gerçəkləşən beynəlxalq elmi konfrans, simpozium və forumlar, o cümlədən “Müqayisəli ədəbiyyat” adlı I Beynəlxalq konfrans, “Əsatir. Millət. Ədəbiyyat” adlı Beynəlxalq simpozium, görkəmli jurnalist, alim və ictimai xadim Nəsir İmanquliyevə həsr edilmiş “Nəsir İmanquliyev-100” adlı konfrans, görkəmli alim, yazıçı və pedaqoq Mircəlalın 100 illik yubileyinə həsr edilmiş “Mircəlal-100” adlı Beynəlxalq elmi konfrans, “Milli geyim və müasir modada ümumilik” adlı Beynəlxalq simpozium, MDB ölkələri tələbə təşkilatları liderlərinin IV Forumu, görkəmli alim-şərqşünas Aida İmanquliyevanın 70 illik yubileyinə həsr edilmiş “Şərq və Qərb: ortaq mənəvi dəyərlər, elmi mədəni əlaqələr” adlı Beynəlxalq İbn Ərəbi simpoziumu, “Qloballaşma dövründə mədəniyyətlərin dialoqu” adlı filosofların Beynəlxalq elmi konfrans, “Əl-Fərabi və Avropa İntibahı” adlı Beynəlxalq elmi konfrans, Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumu, “Rusiya dövlətçilik tarixi: qədim rus dövlətindən Rusiya Federasiyasınadək” Beynəlxalq elmi konfrans onun bəşəri dəyərlərə, sivilizasiyaların, mədəniyyətlərin dialoquna, dəyişən dünyanın maddi-mədəni irsinə etiram hissini özündə ehtiva edir.

Bir alim, təşkilatçı rəhbər kimi xanım Paşayevanın yaxından tanıyanlar, ünsiyyətdə olanlar bilir ki, o, milli, elmi və dünyəvi dəyərlər naminə istənilən insanla, tərəflə dialoqa açıq olan, mütəfəkkir ziyalı, müdrik şəxsiyyət, tanınmış ictimai xadim, sözün geniş mənasında babaları Mircəlal Paşayev, Nəsir İmanquliyev kimi Xalq Müəllimidir!

Məhz bu səbəbdən də ona öz vətənində olduğu kimi, dünyanın müxtəlif guşələrində də hörmət göstərilir, təltiflər edilir, mükafatlar verilir.

 ÜNS bədii yaradıcılıq səhnəsini qurmaqla öz dəsti-xətti, orijinal iş üslubu ilə Mirzə Fətəli Axundzadənin, Həsən bəy Zərdabinin, Həbib bəy Mahmudbəyovun, Nəcəf bəy Vəzirovun, Əsgər ağa Goraninin, Üzeyir bəyin, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Hüseynqulu Sarabskinin sinif otaqlarına, auditoriyalara sığmayan səsini mətbuata, teatra, sənətə və səhnəyə  gətirən maarifçilərin, onların himayədarı Hacı Zeynalabdin Tağıyevin səsinə səs vermişdi.

Kənardan baxanda zahirən daha çox qərbli, Avropalı təsiri bağışlayan akademik Nərgiz Paşayeva əslində daha çox millidir, əsl Azərbaycanlıdır! Onun üçün ailə, ocaq ruhu, soy-kökdən, nəsil-nəcabətdən gələn dəyərlər mühüm şərtdir. O, əksər tədbirlərə, mərasimlərə, müsamirələrə, sənət, incəsənət və ziyafət salonlarına ailə üzvləri, sevimli övladları ilə gəlir. Onların varlığı ilə qürur duyur. Dünən babalarının, nənələrinin, valideynlərinin, Mircəlalın, Püstəxanımın, Nəsir İmanquliyevin, Gövhər xanım Sultanzadənin, Arif Paşayevin, Aida İmanquliyevanın getdiyi yolla yaradıcı və istedadlı övladları ilə birlikdə şəstlə addımlayır.

Nəsir müəllimi tanıyanlar bilir ki, aforizmə çevrilən kəlamlarının içərisində onun üçün biri daha qiymətli idi: “Mənim iki evim, ailəm var. Biri iş yerim, biri də ailəmdir. Hər ikisi mənə doğma, əzizdir”. Mircəlal müəllimlə bağlı xatirələrdə isə belə bir məqam var. Görüşlərin birində ona sual verirlər: ”Ən böyük nailiyyətiniz, ən qiymətli əsəriniz  hansıdır? Mircəlal müəllim tərəddüd etmədən deyir: “Ən böyük nailiyyətim ailəm, ən qiymətli əsərim övladlarımdır!” - deyə cavab verir. Bu bir yazıçını böyüklüyü, müdrük insanın qənaəti, həyatın isə ən  böyük həqiqəti idi!

 İndi həmin alim, müəllim, ictimai-siyasi xadim övladlar, nəvələr ən yeni Azərbaycanın uğurlarına imza atır, sivillizasiyaların, mədəniyyətlərin, dinlərin dialoquna töhfələr verirlər. Bəşəri dəyərlərin, humanist prinsiplərin qorunması üçün əllərindən gələni əsirgəmirlər. Onların sırasında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti,  M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin  Bakı filialının rektoru, akademik Nərgiz Paşayevanın öz yeri, öz imzası var!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)