Fariz Əhmədov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Naxçıvan təmsilçisi

    1969-cu ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi təyin edilən gündən öz azad fikirləri ilə seçilən Ümummilli Lider Heydər Əliyev sovet Azərbaycanına rəhbərliyi dövründə (1969-1982) ölkəmizin gələcək müstəqilliyi naminə misilsiz xidmətlər göstərib. O, reallığa dayanan faktlardan, “rüşvətxorluq kimi son dərəcə qorxulu vəzifə cinayətindən” açıq danışırdı. “Kölgə iqtisadiyyatı” dövlətin daxilində özünə elə yer etmişdi ki, sənaye və kənd təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələri xüsusi mülkiyyət kimi istismar olunurdu, inzibati orqanların bəzi rəhbərləri isə bu cür faktlara liberal münasibət göstərir, çox zaman bu və ya digər pozuntunu partiya prinsipiallığı ilə pisləmək əvəzinə “vəzifənin şərəfini qorumaq”, günahkar işçini təmizə çıxarmaq barədə düşünürdülər. Ayrı-ayrı partiya komitələri kadrların seçilməsi və yerləşdirilməsi prinsiplərinin kobudcasına pozulması hallarına göz yumur, bəzi rəhbər işçilərin şəxsi sədaqət, yerliçilik, qohumluq əlamətlərinə və ya dostluq münasibətlərinə görə adamları məsul vəzifələrə təyin etmək cəhdlərinin qarşısını almır, öz vəzifələrinin öhdəsindən gələ bilməyən işçilərin bir nomenklatura vəzifəsindən digərinə təyin edilməsi hallarına qarşı mübarizə aparmırdılar. Vəzifəli şəxslər tərəfindən elmi dərəcə almaqla öz vəzifə kürsülərində daha da möhkəmlənmək və irəli çəkilmək naminə dissertasiyaların yazılmasına nəzər yetirən dahi lider vurğulayırdı ki, bu işlərin çoxu nə elmi, nə də ki praktiki əhəmiyyət kəsb edir. Dissertasiyaların çoxu şəxsi maraq müqabilində yazılır və bütün bunlar elmin inkişafına, savadlı və layiqli kadr potensialının formalaşmasına mənfi təsir göstərir.    

    Sovet İKP MK-nın Baş Katibi L.İ. Brejnevdən fərqli olaraq dahi şəxsiyyət Heydər Əliyev 70-ci illərdə kadrları, ilk növbədə, iş keyfiyyətlərinə, istedad və qabiliyyətlərinə görə seçirdi. Onun üçün irəli çəkdiyi adamın hansı regiondan olmasının qətiyyən əhəmiyyəti yox idi. Əksinə, müasirlərinin dediyinə görə, Ulu Öndər onları müxtəlif partiya-təsərrüfat sahələrinə, respublikanın müxtəlif regionlarına “atmağa” üstünlük verirdi. Bu, 1970-ci il martın 20-də Sovet İKP MK-nın plenumunda zəhmətkeşlərin qayğılarına diqqətsizlik göstərildiyinə, partiya kadrlarının düzgün seçilib yerləşdirilmədiyinə, vəzifə mövqelərindən sui-istifadə edən, qeyri-qanuni varlanan, dövlət mülkiyyətini talan edən kommunistlərə liberal münasibətinə görə Bakı Sovet İcraiyyə Komitəsinin rəhbərlərini, rayon komitələrinin birinci katiblərini tənqidə məruz qoydu.

    1971-ci il fevralın 5-də 40-cı Bakı şəhər partiya konfransında çıxış edən dahi lider sənaye və nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, elm və mədəniyyət sahələrində dirçəlişdən söz açaraq bildirirdi ki, 1970-ci ildə sənayedə bütün müharibədən əvvəlki beşilliklərdən iki dəfə artıq məhsul istehsal edilib. Həmçinin SSRİ tarixində ən yüksək taxıl və pambıq məhsulu yetişdirilib. Mütəxəssislərin hazırlanmasında respublikanın nailiyyətləri xaricdə qiymətləndirilir, 36 ölkənin nümayəndəsi olan 840-dan artıq oğlan və qız Azərbaycanın ali məktəblərində təhsil almağa başlayırdı.    

1972-ci il kənd təsərrüfatı sahəsində məhsuldarlıq ilə yadda qalmışdır. Əvvəlki ilin planına nəzərən 322 min tona qarşı 380 min tondan çox pambıq, 130 min tona qarşı 168 min ton buğda təhvil verilmiş, tütün məhsuldarlığına görə respublika ölkədə birinci yerə çıxmışdır. Dahi rəhbər Bakını yaşıl şəhərə çevirməyə çalışmış və həmin il təməli qoyulan Xalqlar dostluğu parkının terraslarında 40 minə yaxın yaşılyarpaqlı və meyvə ağaclarının əkilməsinin təşəbbüskarı olmuşdur.

1973-cü ildə Azərbaycan Pedaqoji Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutu yaradıldı və ideoloji tərbiyə işinə həsr olunmuş bütün plenum və partiya aktivlərində görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev rus dilinin tədrisinin yaxşılaşdırılmasının vacibliyindən danışırdı. Dahi rəhbərin qarşısında duran ən böyük çətinlik həm də onda idi ki, partiya fəalları və bir çox üzvü liderin ideyalarının aktuallığını və gərəkliliyini dərk edib dəstəkləsələr də, onları mütəşəkkilliklə həll etmək iqtidarında deyildilər. Ona görə də yeni təfəkkürlü, yüksək məsuliyyətli, qətiyyətlə qayda-qanun yarada bilən kadrlara böyük ehtiyac var idi. 

1974-cü il iyul ayının 12-də Sovet İKP MK-nın Qurultayındakı çıxışı zamanı Ulu Öndər Heydər Əliyev deyirdi ki, problemi təkcə güc və repressiya tədbirləri ilə həll etmək mümkün deyil. Ona görə də O, Ticarət Nazirliyindən, Azərittifaqdan, Məişət Xidməti Nazirliyindən köhnə qaydada işləməyə son qoymağı, bazarın dəyişən konyukturası strukturunu günün tələblərinə uyğun qurmaq, paralellik və təkrarlamalara son qoymağı tələb edirdi. “Respublikada mütərəqqi ticarət forma və metodlarının tətbiq olunmasına dair” Qanun qəbul edildikdən sonra görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev, özünəxidmət mağazalarının sayının artırılmasına, çəkilib qablaşdırılan məhsulların çoxaldılmasına, yarımfabrikat satışın kifayət qədər genişləndirilməsinə və qabaqcadan edilmiş sifarişlə məhsulun evə çatdırılması xidmətinin təmin olunması tələblərini daha da ciddiləşdirdi.

1975-ci ildə respublikada milli gəlir 5,34 milyard manat olmuş və 1970-ci ildəkinə nisbətən 1,32 milyard manat, yaxud 39 faiz artmış, ortaaylıq əməkhaqqı 109,6 manatdan 125 manata qalxmışdır. Bu il ərzində 130 milyon manatdan çox kapital qoyuluşu mənimsənilmiş, istehsalat və digər obyektlər 155 min kvadratmetr sahəni əhatə etmişdir. 4 min vahid mürəkkəb texnoloji və mühəndis avadanlıqları quraşdırılmış, avtomatlaşdırılmış konveyer xətlərinin ümumi uzunluğu 9 kilometr təşkil etmiş, min kilometrə qədər boru və kabel xətti çəkilmişdir.

    Ulu Öndərimiz hələ o zaman Azərbaycan qadınının ictimai istehsala cəlb olunmasına xüsusi diqqət ayırırdı. O, partiya təşkilatlarını qadınları az irəli çəkdiklərinə görə tənqid edirdi. Həmin dövrdə qadınlar 18 kolxoza və 8 sovxoza rəhbərlik edirdilər, ümumilikdə isə onlar rəhbər kadrların 16,6 faizini təşkil edirdilər. Ancaq dahi şəxsiyyət Heydər Əliyev bu vəziyyətdən narazı idi.

1976-cı ildə ölkə tarixində ən yüksək taxıl məhsulu (1 milyon 184 min ton) əldə edilmişdir ki, bu da IX beşilliyin ortaillik səviyyəsindən 43 faiz çox idi. Müharibədən sonrakı dövrdə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda xalq təsərrüfatının inkişafına dair beşillik plan bütün əsas göstəricilər üzrə həm də vaxtından əvvəl yerinə yetirilmişdir. Respublikada maşınqayırmanın yeni, mütərəqqi sahələri – elektron, radio sənayesi sahələri, yüngül sənaye və yeyinti məhsulları sənayesi üçün maşınqayırma sahəsi və sair sahələr meydana gəlmişdir. Əmək məsrəfi və məhsulun maya dəyəri nəzərəçarpacaq dərəcədə azalmışdır ki, bu da təsərrüfatların rentabelliyini yüksəltməyə imkan vermişdir. Kolxozların xalis gəliri 81 faiz, sovxozların mənfəəti 82,7 faiz artmışdır. Zərərlə işləyən kolxoz və sovxozların sayı xeyli azalmışdır. Neft hesabı ilə üst-üstə neft və qaz çıxarılması 1975-ci ildə 27,1 milyon ton olmuşdur ki, bu da respublikada 1941-ci ildəki ən yüksək hasilatdan bir milyon ton çox idi.    1977-ci ildə ölkənin milli gəliri 380 milyard manat təşkil edirdi. Sənaye məhsulu satışının həcmi üzrə illik plan artıqlaması ilə yerinə yetirilirdi. Plandan əlavə 6 milyard manatdan çox məhsul satılmış, ölkə tarixində ən yüksək taxıl məhsulu əldə edilmiş (224 milyon), 250-yə yaxın yeni iri dövlət müəssisəsi işə düşmüş, 2 milyon 200 min mənzil və şəxsi ev tikilmiş, nəticədə, 11 milyon nəfərin yaşayış şəraiti yaxşılaşdırılmışdır.

Həmin illərdə ali təhsilin də inkişafı diqqətdə saxlanılmış, beş yeni ali məktəb yaradılmışdır. Pedaqoji institutun filialları bazası əsasında Naxçıvan və Xankəndi müstəqil pedaqoji institutları, Çingiz İldırım adına Politexnik İnstitutunun İnşaat və Memarlıq fakültələrinin bazasında İnşaat Mühəndisləri İnstitutu, Mirzə Fətəli Axundov adına Pedaqoji Rus Dili və Ədəbiyyatı İnstitutu və SSRİ-nin 50 illiyi adına Xarici Dillər İnstitutu fəaliyyət göstərir, yeni orta ixtisas məktəbləri açılırdı. Respublika sənayesinin strukturunda baş vermiş dəyişikliklərlə əlaqədar ali məktəblərdə 29 yeni fakültə, 76 kafedra, çoxlu müasir problem laboratoriyaları yaradılmışdır. 1977-ci ildə respublikada 526 kafedrası və 134 fakültəsi olan 16 ali məktəbdə 100 mindən çox oğlan və qız təhsil alırdı.

 Dahi rəhbər Heydər Əliyev azərbaycanlı gənclər sırasından zabit kadrların hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirir, məhz ona görə də Cəmşid Naxçıvanski adına ixtisaslaşdırılmış internat məktəbinə xüsusi önəm verirdi. 1972-1977-ci illərdə ali hərbi təhsil müəssisələrinə daxil olan azərbaycanlıların sayı bütün əvvəlki illərdən üç dəfə çox olmuş və yalnız 1977-ci ildə bu ali hərbi məktəblərə 150 azərbaycanlı qəbul olunmuşdur. Görkəmli dövlət xadimi 1978-ci ildə ümumxalq müzakirəsində verilmiş təklifləri nəzərə alaraq “Azərbaycan SSR-in milli dövlət və inzibati-ərazi quruluşu” bölməsinə dil haqqında xüsusi maddə əlavə edərək, yəni 73-cü maddəni aşağıdakı şəkildə redaktə etməyi təklif edirdi: “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir”. 1978-ci ildə kənd təsərrüfatı məhsulunun ümumi həcmi, təxminən, 2 milyard manat təşkil edirdi ki, bu da 1980-ci il üçün planlaşdırılmış səviyyə idi. 1 milyon 169 min ton buğda, 598 min ton çiyidli pambıq, 932 min ton üzüm, 872 min ton tərəvəz, 234 min ton meyvə yığıldı.   

Dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin rəhbərliyi dövründə iqtisadiyyatda uzun sürən geriliyin qarşısı alınır, artım tempi sürətləndirilir, ictimai əməyin səmərəliliyi yüksəldilir, adambaşına düşən milli gəlirə görə respublikada ittifaq səviyyəsində gerilik azaldılırdı. 1979-cu ildə respublikanın milli gəliri tapşırıq üzrə olan 22 faizə qarşı artaraq 32,5 faiz – 1,7 milyard manat təşkil edirdi.

    Təcrübə göstərir ki, aşkarlıq idarəetmə orqanlarının işinin məhsuldar olması, tərbiyənin səmərəliliyinin, demokratiyanın təkmilləşdirilməsinin, köhnəliyin qalıqları ilə mübarizənin ən təsirli vasitələrindən biridir. Kütlələr partiya təşkilatının prinsipial xətti ilə tanış olduqda, onun xalqdan heç nəyi gizlətmədiyini görəndə bu onların sosial fəallığının artmasına kömək edir. Dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin də “parlaq və miqyaslı”, “təsirli”, “yaxşı düşünülmüş və əsaslandırılmış”, “fikir etibarilə və problemi işıqlandırmaq baxımından yeni” çıxışları bütün xalq arasında sevilir və rəğbətlə qarşılanırdı.

1980-ci ildə kənd əməkçiləri məhsul istehsalı və tədarükündə Azərbaycan tarixində ən yüksək göstəricilərə nail oldular. Respublikanın dərc olunmuş raportunda öz əksini tapmış rəqəmlər fantastik görünsə də, real gerçəklik idi. 1961-1971-ci illər ərzində respublikada adambaşına düşən milli gəlir 130 manat – ölkə üzrə ümumi göstəricidən üç dəfə az idi. 1971-1978-ci illərdə hər il bu göstərici 7,1 faiz, orta ölkə göstəricisindən 1,6 vahid çox olurdu. Onuncu beşilliyin 4 ili ərzində bu göstərici planda nəzərdə tutulan 22 faiz əvəzinə 32,5 faiz artdı. 1980-ci il planının yerinə yetirilməsi nəzərə alınmaqla adambaşına düşən milli gəlir 1200 manat təşkil edirdi. Bu da 1960-1970-ci illərdə olduğundan 3,5 dəfə çox idi.

    Ümummilli Liderimizin dahiliyi ölkəmizin gələcək müstəqil dövlət kimi iqtisadi bazasını hələ ötən əsrin 70-80-ci illərində formalaşdırmaqla tamamlanmır. Bu böyük şəxsiyyətin dahiliyi həm də gələcək müstəqilliyimizin siyasi-ideoloji əsaslarını yaratmaq, müstəqil milli siyasət formalaşdırmaq olub. Görkəmli siyasi xadim Heydər Əliyev 1981-ci ildə Azərbaycan yazıçılarının VII Qurultayında çıxış edərək bildirirdi ki, Nizami və Füzulinin, Xaqani və Nəsiminin, Mirzə Fətəli Axundov və Cəlil Məmmədquluzadənin, Üzeyir Hacıbəyov və Məmməd Səid Ordubadinin, Mirzə Şəfi Vazehin Vətəni öz müasir yazıçı və şairlərindən parlaq tarixi əsərlər, Azərbaycan tarixi, mədəniyyəti və elminin böyük xadimlərinin qalereyasının yaradılmasını gözləyir. Yazıçı sənəti salnaməçi missiyasına yaxındır. Dahi şəxsiyyət şair və yazıçılarımıza müraciətdə onları ilhamlandıraraq deyirdi ki, qoy bu yolda hər bir qələm sahibimizi özünün ölməz “Vaqif” dramında böyük Azərbaycan şairinin tarixi obrazını yaratmış, o dövrün sosial-siyasi həyatının mənzərəsini heyrətamiz dəqiqliklə göstərmiş Səməd Vurğunun yaradıcılıq nümunəsi ilhamlandırsın.

    Ümummilli Lider Heydər Əliyevin həmin qurultaydakı nitqində Cənubi Azərbaycan mövzusu xüsusi yer tuturdu. O bildirirdi: “Respublika Yazıçılar İttifaqının tərkibində Cənubi Azərbaycandan olan ədəbiyyatçılar da məhsuldar işləyir. Yaradıcılıq ittifaqının rəhbərliyi onlara daim diqqət yetirməli, onların əsərlərini respublikada və respublikanın hüdudlarından kənarda geniş təbliğ etməlidir. Ümumiyyətlə, Cənubi Azərbaycanla ədəbi əlaqələri möhkəmlətmək, mədəniyyətin, mənəvi yaradıcılığın bütün sahələrində geniş əlaqələri inkişaf etdirmək, toplanmış zəngin bədii-estetik təcrübəni qələm yoldaşlarına vermək barədə düşünmək lazımdır”.

 1981-ci ildə Ulu Öndər Heydər Əliyev dünyaşöhrətli Norveç alimi və səyyahı Tur Heyerdalı qəbul edərkən o demişdi ki, müxtəlif ölkələrdə olub, lakin heç də hər yerdə Azərbaycandakı kimi dövlətin elmin inkişafında bu qədər maraqlı olmasını görməyib. O, yüksək inkişaf etmiş qədim sivilizasiyanın izləri saxlanılmış Qobustan qayaüstü yazılarının qorunması, dərin, yüksəkixtisaslı tədqiqat obyektinə çevrilməsi üçün necə böyük işlər görüldüyünü müşahidə etdiyini məmnunluqla vurğulayıb. 1982-ci il yanvarın 15-də dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin ədəbiyyat və incəsənət xadimlərindən ibarət böyük bir heyətlə Şuşada, böyük Azərbaycan şairi Vaqifin abidəsinin açılışında iştirak etməsi faktı da dünyaca məşhur alim və səyyahın da qeyd etdiyi kimi, hələ sovetlər dövründə ölkəmizdə Ümummilli Liderin böyük siyasi uzaqgörənliklə milli mədəni irsimizə dövlət səviyyəsində yüksək qayğı göstərilməsinin daha bir təsdiqidir. 

    Ulu Öndər Heydər Əliyev gələcəkdə müstəqil Azərbaycanın yerli kadr potensialına, hərtərəfli, peşəkar mütəxəssislərə yaranacaq tələbatı da əvvəlcədən görür, buna görə də hələ ötən əsrin 70-80-ci illərində təhsillə ciddi maraqlanır, ali təhsil ocaqlarının rektor və prorektorlarını vəzifələrindən sui-istifadə etdikləri, proteksionizmə və rüşvətxorluğa yol verdikləri üçün ciddi tənqid edirdi. Dahi rəhbər işçinin mühüm mənəvi keyfiyyətlərini sadalayaraq deyirdi: “Təkcə başqalarını düzgün və obyektiv tənqid etmək yox, eyni zamanda qüvvə və cəsarət tapıb öz işini və hərəkətlərini də tənqidi təhlil edib qiymətləndirmək, ümumiyyətlə, öz işinə tənqidi yanaşmaq vacibdir. Tutduğu vəzifə nə qədər yüksəkdirsə, vəzifəli şəxs öz fəaliyyətinə, iş yerində məişətdə davranışına bir o qədər məsuliyyətlə yanaşmalı, qazandığı nailiyyətlərdən arxayınlaşmamalıdır. Vəzifəli şəxslərin öz vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə faktlarına qarşı amansız mübarizə də işin mühüm amilidir. Yalnız bu yolla insanlara rəhbərlik etmək, onları tərbiyə etmək, bu və ya digər sahəyə başçılıq etmək üçün mənəvi ixtiyar qazanılır”.

    Ümumiyyətlə, xalqımızın Ümummilli Lideri, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin 1969-1982-ci illərdə KP MK-nın birinci katibi olduğu dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatının, elm və mədəniyyətinin sürətli inkişafı, ölkəmizin nüfuz və şöhrətinin yüksəlişi ilə səciyyələnən tarixi mərhələdir. Dahi şəxsiyyət Sovet İKP MK-nın Siyasi Bürosunun üzvü, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini kimi də siyasi fəaliyyətini ölkəmizin gələcək tərəqqi və rifahına, müstəqilliyə hazırlanma prosesinə həsr edib. Xalqımız 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyi bərpa edilərkən və sonrakı mərhələdə – bu müstəqilliyin bünövrəsi əbədi olaraq möhkəmləndirilərkən Ulu Öndərimizin bu misilsiz xidmətlərinin bəhrəsini görmüş və bu gün də görməkdədir. Azərbaycan Heydər Əliyev siyasi ideyalarını rəhbər tutaraq inamla gələcəyə doğru inkişaf yolu ilə irəliləyərkən müstəqilliyin sütununun əziz xatirəsini hər zaman böyük ehtiram və minnətdarlıqla anacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik qiraətdə sizlərlə yenidən Əlizadə Nuridir. 

Ömür-qatar kimidi

Sonda depoya gedir..

-deyən şair sözdən ilmə toxuyur. 

Həqiqətən, gözəldir.

Xoş mütaliələr!

Nəfəsdərmə...

Günəşi gizlədiblər,

Buludun arxasında.

Kimi özgə toyunda

Kimi də öz yasında.

Silkələnir göy üzü,

Buludlar divar-divar.

Ulduzlar elə gəmgin...

Ayın da ay dərdi var.

...Tanrı insan yaradıb,

Hər yan haydı-haraydı.

Yoxsa tək darıxdı O?-

Gərək darıxmayaydı...

Yağış da yuya bilmir, 

Bu dünyadan hüzünü.

Baxıb yaratdığına 

Tanrı tutub üzünü...

...Yüz il ömür istəyir,

Əlli il bəs eləmir?

Allaha  bir ev tikib

Göyü günbəz eləmir...

Hər yan saxta parıltı-

Yox, ora girmirəm mən.

Qaranlıqdan qorxmuram,

İşıqda görmürəm mən...

Onun iştahına bax,

İstəmir tacı düşsün.

Göydən də üç alma yox,

Alma ağacı düşsün...

Nəfəs alıb verincə,

Öz nəfsinə qul oldu.

Hamını uddu... ancaq

Özünə məğlub oldu...

...Yanında qəm qardaşı,

Bu adam toya gedir.

Ömür-qatar kimidi

Sonda depoya gedir..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12. 2024)

“Məşhurlarla üzbəüz” rubrikasında bu dəfə “Ədəbiyyat və incəsənət” sizlərə  Azərbaycanın əməkdar artisti, Opera və Balet teatrının və Milli Konservatoriyanın solisti Gülüstan Əliyevanın fikirlərini təqdim edəcək. Fikirləri ondan Aysel Kərim alıb.

Gülüstan Əliyeva 8 aprel 1967-ci ildə Yevlaxda doğulub. Kiçik yaşlarından musiqi ilə məşğuldur. Yevlaxda orta məktəbdə oxuyanda atası onu və bacılarını musiqiyə cəlb etmişdir, Pionerlər evində musiqi ilə məğul olmağa başlamış, musiqi məktəbində bunu davam etdirmişdir. 1982-ci ildə Ulu Öndər Heydər Əliyevin sərəncamı ilə keçirilən Gənc İstedadların Respublika Müsabiqəsində iştirak etmiş və üç turun üçündən də əla qiymət alaraq müsabiqənin qalibi olmuşdur.

Elə həmin ildə Bakı Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinə qəbul olmuşdur. Burada Xalq artisti İslam Rzayevin sinfində muğamın sirlərini öyrənmişdir. 1985-ci ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirərək həmin il Üzeyir Hacıbəyli adına Dövlət Konservatoriyasının tarixində ilk dəfə açılan muğam sinfinin ilk tələbəsi olaraq, 1990-cı ildə həmən sinfin ilk məzunu olmuşdur. Müəllimi Xalq artisti, professor Arif Babayevdir. Hələ tələbəlik illərində (1986) Gürcüstanda keçirilən beynəlxalq tələbə gənclər festivalının iştirakçısı və qalibi də olmuşdur.

1992-ci ildə Beylaqan royonu Günəşli qəsəbə inməktəbdə musiqi müəllimi kimi fəaliyyətə başlamışdır. 1993-cü ildə ailə həyatı quraraq yaşadığı Cəbrayıl rayonu  işğal olunduqdan sonra məcburi köçkün kimi Bakiya qəlmişdir. 1994-cü ildə Sabunçu rayonunun 170 saylı orta məktəbdə müəllim kimi işləmişdir. 1994–1995 illərdə eyni zamanda Muğam Teatrında işləmişdir. 1995-ci ildən isə Opera müğənnisi kimi Opera və Balet Teatrında işə başlamışdır və bu günə qədər Opera və Balet Teatrında yüksək dərəcəli solist kimi çalışır.

2003-cü ildən Azərbaycan Milli Konservatoriyanın muğam kafedrasının müəllimi, 2015-ci ildən baş müəllimi, 2017-ci ildən kafedranın dosenti, 2022-ci ildən isə sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktorudur. Dissertasiyası "Azərbaycan Bəstəkarların opera yaradıcılıqında qadın obrazlarının musiqili drammaturji həlli" adlanır.

Gülüstan Əliyeva konsert fəaliyyəti ilə olduqca ciddi və səmərəli məşğul olur. Müxtəlif televiziya kanallarında xalq və bətəkar mahnılarını, muğamları böyük ustalığla ifa edir. Müğənni həmçinin dövlət konsertlərində, tədbirlərdə də müvəffəqiyyətlə çıxış edərək ona göstərilən etimadı daim doğruldur. 

Azərbaycan Milli musiqisini və muğam sənətini dünyanın bir sıra ölkələrində — Türkiyə, İran, Moldova, Rusiya, Avstriya, İsveç və s. ləyaqətlə təmsil edib. 1997-ci ildə Ulu Öndər Heydər Əliyev rəhbərlik etdiyi Neft Konsorsiumu çərçivəsində keçirilən tədbirdə iştirak edib.

2005-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Əməkdar artisti fəxri adına layiq görülüb. 1 may 2017-ci ildə, 9 may 2018-ci ildəvə 10 may 2019-cu ildəPrezident Mükafatına layiq görülüb.

2021-ci ildə Xarı Bülbül Best Awards mükafatına layıq görülüb. 

Səsi – sopranodur.

Sevgi sizin üçün nəyi ifadə edir? Sevgisiz yaşamağın fəsadları nədir?

Sevgi mənim üçün hər şeydir, geniş məfhumdur. Onu hər şeydə və hər yerdə görürəm. Bir qadının bir kişiyə olan sevgisindən də daha çox mənanı bildirir. Həyata sevgiylə sarılmaq səni insan edir və sevgiylə baxmaq zövqünü formalaşdırır. Həyatı sevgiylə öyrənmək səni daha bilikli edir. Hər şeyin kökündə sevgi dayanır. Ola bilər ki həyatın hansısa bir zaman kəsiyində sənin həyatında sevdiyin biri olmasın. Səni sevən kişi yaxud qadın olmasın. Ama sən  dünyaya normal açıq gözlə baxan kamil bir insansansa sevgini başqa bir şeylərdən də başqa bir formada da ala biləcəksən.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

Tehranda nəşr olunan «Xudafərin» dərgisinin təsisçisi və baş redaktoru Dr. Hüseyn  Şərqidərəcəkin (Soytürk) redaksiyamıza ünvanladığı məktubunda “Adımız-soyadımız” yazısı yer alır. Yazı soyadlarından bəhs edir. Hansını işlətmək düzgündür, hansını yox?

Düşünürük ki, yazı marağınıza səbəb olacaq.

ADIMIZ – SOYADIMIZ

İnsanoğlu şüurlu həyata başladığı gündən bəri həmişə ad-san qazanmağa çalışmışdı. Bu üzdən də insanlar arasında fərqliliklər ortaya çıxmışdır. İnsanlar arasında öncə yer-yurd, sonra isə tayfa adları yaranmağa başlamışdır. İş bölgüsü ortaya çıxdıqda bu səbəbdən bir çox titullar əmələ gəlmişdir. Siyasi quruluşların yaranmışı ilə bir çox adlar, o cümlədən «xan», «xanım», «bəy», «xaqan», «əmir», «seyid», «şah» və s. yaranmışdır. İnanc və dini düşüncələr əsasında da xeyli adlar və soyadlar ortaya çıxmışdır. Demək olar ki, günümüzdə də hələ bu türlü adlar ən yayqın adlar hesab edilir.

Sevgi və məhəbbətin ortaya çıxardığı bir çox isimlər də vardır. Bunlardan əlavə texnologiyanın da özü ilə gətirdiyi ad və adlandırmalar vardır. Bu dediklərimiz adların ortaya çıxmasında önəmli amil hesab edirsə də tam da ad və adqoyulmanın fəlsəfəsini əhatə etmir. İnsanoğlu hər zaman kim olduğunun və yaxud hardan gəldiyinin və nə olduğunun axtarışında olmuşdur. Bu əlavəyə uyğun müxtəlif dillərdə çeşidli terminlər yaradılmışdır ki, bu terminlər Qərbdə familiya, Şərqdə ailə adı və s. kimi səslənmişdir. Biz türklərdə isə bu əlavəyə soyadı deyilmişdir. Əsas məsələ də buradan irəli gəlmişdir. Bunu ifadə etmək üçün adlara çeşidli əlavələr edilmişdir: «zadə», «pür», «li», «qızı», «oğlu», «çı», «çi», «çu», «ov», «ova», «yeva», «gil» və s.

Bu kimi ifadələri familiya, soyad, ailəvi ad, kökə bağlı terminlər kimi işlətmişlər. Hal-hazırda bu önəmli kimlik göstəricisi  türklər arasında soyadı göstəricisi kimi istifadə olunmaqdadı.

Soyadı bağlarını təxminən belə izah etmək mümkündür:

Zadə – bu söz türk ruhuna və ədəbiyyatına zidd bir soyad əlavəsidir. Ona görə ki, onun yaranma səbəbləri bizim mentalitetimizə ziddir. «Zadə» doğulmuş deməkdir. Halbuki insan atadan doğulmur. Ona görə bu soyad kökündən yanlış olmaqla bərabər, həm də yanlış bir soyun göstəricisi idi. Bu istilah zərdüştlərdən qalmadı və qədim farsların həyat tərzi ilə əlaqədardır. Farslarla ailədaxili evlənmələr yayqın olduğundan belə bir soyaddan istifadə edilmişdir.  Halbuki, tüklərdə heç zaman ailədaxili izdivaclar (bacı və qardaş kimi yaxınlar) olmamışdır. Xüsusilə də islamı qəbul etdikdən sonra haram məsələsi çox önəm daşıdığından «zadə» kimi soyadları tamamilə yanlış və uyğunsuz hesab edilmişdir. Onun yerinə taxma hesab edilmişdir. Onun yerinə taxma adlar və ləqəblər yayqın hal almışdır.

«Zadə» sözü qədim farsların həyat tərzinə uyğun olaraq ortaya çıxmış və yayqınlaşmış, həm də ailəiçi izdivacların gətirdiyi bir soyaddır. Əgər bir türk bu soyaddan istifadə edərsə, onda kişi yerinə qadın  adı qoyaraq qadından doğulduğunu göstərməlidi. Məsələn, Hüseynzadə yerinə anasının adı – Şamamazadə daha uyğundur. Bu soyad türklərin heç bir ənənəsinə uyğun deyil və onun duru ruhuna yaddır. Həm də dini inancla bağdaşlaşmayan farslardan gəlmə arxaik  soyaddır.

«Pür» - Bu soyad Azərbaycanın güneyində də çox yayqındır. Onun da səbəbi də Pəhləvi rejimi dönəmində türkləri öz kök və varlığından qoparmaq üçün bu soyadlardan istifadə edilməsidir. «Pür» sözü əslində hind mənşəlidir və «oğlu» deməkdir. Bunun da soyadı kimi istifadəsi türklərə uyğun deyil. Ona görə ki, türklərdə oğul və qız sözləri varkən bir qızın və ya oğlanın adına «pur» əlavəsi yanlışdır və  arzuedilməzdir.

«Oğlu» - Bu tamamilə türk mənşəli soyaddır, ancaq cinsi fərq nəzərə alınmalıdır.  Sadəcə kişi cinsinin soyad əlavəsi kimi istifadəsi mümkün sayıla bilər.

«Qızı» - Bu soyad şəkilçisi dilimizə uyğundur. Yalnız qadın cinslərinə əlavə edilməsi uyğundur. Məsələn, Əliqızı, Anarqızı və s.

«li»,  «lı», «lu» – Bu soyad şəkilçisi doğru görünsə də onun lu şəkili yad kimi səslənmişdir. Doğru şəkili li–lı kimidir. Soyada əlavə edilən bu şəkilçi yalnız tayfa və yer ilə bağlı mənsubiyyəti göstərə bilir. Ancaq bizim soyadlarımıza uyğundur, çünki soyadlarımızın göstəricisi kimi görünür.

«Y» - Bu soyad şəkilçisi ərəbcədən alınmış mənsubiyyət şəkilçisidir.  lı şəkilçisini əvəz edir. Məsələn, «Şərqi» «Şərqli» kimi istifadə anlamı vardır.

Heç nədən istifadə etməmək: Bu bir çox hallarda xüsusilə də əsil türk sözlü soyadlarında keçərlidi. Məsələn, - Yaşar Qaraxan, ancaq bu cür soyadı alınma adlarda keçərsizdir. Məsələn,  Məhəmməd Məhəmməd. Belə soyadları ərəb mənşəlidir və türk dil və varlığına uyğun deyildir.

 «Çi», «Çı», «Çu», «Çü» - Bu soy şəkilçiləri insanın peşə bağlılığından törəmişdir. Azərbaycan soyadına uyğundur. Məsələn, Torul Dəmirçi, Həsən Kömürçü və s.

Bütün bunlarla yanaşı bir çox saxta və qondarma əcnəbi soyad şəkilçiləri ilə də qarşı-qarşıyayıq.

«Ov», «Ova», «yev», «yeva» -  Bu soyad şəkilçisi Azərbaycanda, yəni Şimali Azərbaycanda rus işğalının nəticəsində yaranmışdı. 1813-cü ildə Şimali Azərbaycan çarlıq Rusiyasına ilhaq edildikdən sonra burada yaşayan azərbaycanlıların soyadına edilən rus kökenli şəkilçidir. Bu yad soyad şəkilçisi 70 illik sovet rejimi illərində də davam etmişdir və  türklüyün ruhuna və varlığına yabançı və zidd soyadını ifadə edir. Günümüzdə bu soyad şəkilçisi mövqeyini itirməkdədir.

Soyadlarını araşdırdıqca ulusumuzun nə kimi əcnəbi işğallarına məruz qaldığı aydın görürük. Adlarımız və soyadlarımız milli varlığımızın göstəricisidir. Türklüyümüzü qorumaq üçün əcnəbi və qondarma, həm də aşılamıyan hədəfli soyadlardan imtina məqsədyönlüdür. Bunlara «yox» deyək və ən azı adımızı və soyadımızı milli mentalitetimizə uyğun olaraq seçib qoruyaq. Çünki səni başqalarından fərqləndirən ilk öncə sənin adın və soyadındı.

Milli mentalitetimizə uyğun soyadımız, həm də boy adımızdır. Biz təbiətə bağlı bir varlıq olduğumuzdan bizdə təbiət bağlılığı çox güclüdür. Gəlin dağlarımızdan, çaylırımızdan, oba və yerləşim yerlərimizdən aldığımız adları «zadə», «y», «ov», «ova», «pür» və s. yerinə istifaə edək. Məsələn, «Qoşadağlı», «Qoşqarlı», «Qaradağlı», «Uludərəli».

«Gil», «gillər» - kimi soyadlardan da yerində istifadə etmək olar. Həsəngil/Məmmədgillərvə s.

El-obailə bağlı olanminlərlə soyadımızvar. tayfavə nəsilsoyadlarımızhamıdanzəngindir. Məsələn, Bəşirovyaovayerinə, Elbəyli, Elcanlı, Bakılı, Gəncəlivə s. istifadə edək.

Oxucularımızatəqdimetdiyimizvə tövsiyyə etdiyimizbuyazı özünə dönüşününbir əlamətidir. Əsasodurki, özümüz özvarlığımızı dərindənbaşadüşək. İşğalçı adlarındanvə soyadlarındanuzaqduraq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Dünyada məşhur olan “Codex Gigas”, diğər mənası “İblis bibliyası” adlanan bu kitab orta əsrlərin ən böyük tarixi əlyazmasıdır.   

Deyildiyinə görə, kitabın ağırlığı 75 kq, qalınlığı 22 sm, eni 50 sm, uzunluğu 92 sm-dir. 640 səhifəsindən dövrümüzə cəmi 624 səhifəsi qalmışdır. Cildlənməsi üçün 160 heyvanın dərisindən istifadə edilmişdir. Məzmunu barədə, demək olar ki, ətraflı bilgi yoxdur.

Kitabın necə yazıldığı da bilinmir. Hər halda belə bir kitabın yazılması üçün uzun illər tələb olunur. Mütəxəssislərin fikrincə, təkcə vərəqləri yazmaq üçün təxminən 5 il, vərəqləri gümüş, qızılı ornamentlər və parlaq miniatürlərlə bəzəmək üçün isə daha 20 il vaxt lazım idi. Kitabın Karolinq məktəbində Latın dilində  yazıldığı göstərilir.  

Kitabda ən çox gözə dəyən və diqqəti cəlb edən onun səhifəsində bütün xristianlar üçün müqəddəs olan mətnlərin İblisin şəkili ilə müşayiət olunmasıdır. Əlyazmanın ikinci adı da buna görədir.

Bu nagümanlıqlar da müxtəlif əfsanələrin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.

Məsələn, əfsanələrin birində deyilir ki, monastrda yaşayan bir rahib günah etdiyinə görə divara hörülməklə ölüm cəzasına məhkum olunur. Rahib ölüm cəzasından xilas olmaq üçün bir gecəyə bəşəriyyətin əldə etdiyi bütün bilikləri özündə cəmləşdirən və monastırı vəsf edən bir kitab yaza biləcəyini bildirir. Xristian dünyasının görəcəyi ən böyük əl yazmasını –İncili bir günə yaza biləcəyini söyləyir.  O, həm də Kitabda Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid, Seviliyalı İsidorun "Etimologiya"sı, İosif Flavinin "Yəhudi savaşları", "Günahkarın aynası", Kosma xronikasının siyahısı, müxtəlif dualar və xristianlaarın ən önməli bayramlarından olan paskalya bayramının necə hesablanmasını, müqəddəslərin bayramları göstərilmiş təqvimi də kitaba yazacağını söyləyir. Monastr gələcək adı-sanı xatirinə bu təklifi qəbul edir.  Rahibə monastrın kitabxanasında yer ayrılır, qarşısına mürəkkəb və yazmaq üçün eşşək dəriləri sərilir və qapılar qapanır, o, yalnız buraxılır.

Kitabı bitirə bilməyəcəyini görən rahib şeytandan kömək istəyir. Şeytan razılaşır. Amma iki şərt qoyur: birinci, rahib ruhunu ona satmalı; ikinci, kitabda  İblisin şəklini də verilməlidir. Ölüm cəzasından xilas olmaq istəyən rahib onun şərtləri ilə razılaşır. Beləcə, İncil ortaya çıxır. Digər bütün rahiblər kitaba heyran qalırlar. Lakin kitabdakı şeytan şəkli onları məyus edir.

 Sonralar yanğın nəticəsində kitaba ciddi zərər dəymişdir. Yanğın zamanı əlyazma pəncərədən çölə atılaraq xilas edilmişdir. Nəticədə kitabın vərəqləri ətrafa səpələnmişdir və onların bəziləri tapılmamışdır. Buna görə də əlyazmanın bəzi səhifələri əksikdir.

Belə də ehtimal olunur ki, kitaab XII-XIII əsrlərdə güya İblisin yardımı ilə Çexiyanın paytaxtı Praqadan 100 km aralıdakı Podlajitsa şəhərindəki Benediktin monastırının rahibi tərəfindən 12 ilə yazıb. Monastır 15-ci əsrdə Qusçular hərəkatı zamanı dağıdılması ilə Sistersiyanların Sedlek monasırına bağışlanılan kitab daha sonra Brevnovskidəki Benediktin monastırı tərəfindən alınmışdır. 1477-ci ildən 1593-cü ilədək Braumovda bir monastırın kitabxanasında saxlanılmış, 1594-cü ildə isə İmperator II Rudolfun kolleksiyasına qatılmaq üçün yenidən Praqaya aparılmışdır.

1648-ci ildə 30 illlik müharibənin sonunda kolleksiya İsveç ordusu tərəfindən qənimət kimi götürülmüşdür. 1649-cu ildən 2007-ci ilə qədər əlyazma Stokholmda saxlanılmışdır.

2007-ci ilin sentyabr ayında, 369 ildən sonra kitab İsveçrədən 2008-ci ilin yanvarına qədər müvəqqəti şəkildə Praqaya qaytarılmış və Çex Milli Kitabxanasında nümayiş etdirilmişdir.

Hazırda kitab Stokholmda İsveç Kral Kitanxanasında saxlanılır. Kitab isveş xalqı üçün cəmi iki dəfə sərgilənmişdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız. Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.                           

Ta qədimdən filosoflar, yazıçılar, dövlət xadimləri uğur barədə, məqsəd və hədəfə çatma yolları barədə fikirlər söyləmiş, rəy bildirmişlər. Bu söylənilənlərdən ən qiymətliləri aforizim halını almış, tarixin sınağından çıxaraq bu günə qədər gəlib çıxmışdır.

Bu aformzmləri elə bircə dəfə oxumaq insana bəs edir ki, fikir təlatümlərindən qopub müəyyən qərarları qəbul etsin, özünə lazımi keyfiyyətlər aşılasın, uğura, məqsədə doğru gedən düz yolu tapıb inamla, qətiyyətlə irəliləməyə nail olsun. Bu cür kəlamlardan bəziləri, düşünürəm ki, uğura doğru yolunuza işıq tuta bilər. Odur ki, məşğələlərin başlanğıcında uğur barədə aforizmlər seçməsi verməyi məqsədyönlü hesab edirəm.

Beləliklə, növbəti 10 aforizm:

Təbiətə qalib gəlmək üçün əvvəlcə ona itaət etmək lazımdır.

M.Sksiro

Yüksəyə qalxmaq istəyirsənsə, lap aşağıdan başlamalısan.

Y.Simonis

İnsan həyatına müdriklik deyil, uğurlar yön verir.

Siseron

Kiçik uğurlarınızla qürrələnməyin.

Sokrat

Layiq olmadan qazanılan uğurlar narahatlıq doğurur.

H.Spenser

Dünyanın böyük adamları öz istəklərinə böyük zəhmət və əziyyət sayəsində çatmışlar.

C.Teylor

Rahat yaşamaq və uğur qazanmaq üçün səy göstərmək lazımdır.

A.Tomas

İnsan uğur qazana bilməsə də, əgər o, uğur üçün əlindən gələni edibsə, heç vaxt onu qınamaq fikrinə düşməyin.

C.Vaşinqton

Kürək çəkməyi bacarana qayıqda həmişə yer tapılar.

Afrika xalqları atalar sözü

Uğur qazanmaq üçün bir az da laqeyd olmaq lazımdır.

Alman atalar sözü

Şəkildə: Siseron

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsi bu dəfə Məhəmməd Füzuliyə həsr edilib.

Füzuli irsinin öyrәnilmәsi tarix etibarilә çox qәdimdir. Bu dahi söz ustasının ağılları vә ürәklәri heyrәtә salan zәngin yaradıcılığının, sәnәtkarlıq qüdrәtinin tәdqiqinә istәr Qәrbdә, istәrsә də Şәrqdә yüzlәrlә әsәr hәsr edilmişdir. Yüzlәrlә zәka sahibi bu böyük sәnәtkarın qәlәmindәki şeiriyyәtin sirlәrini açmaq üçün düşünmüşdür. Yüzlәrlә ürәk bu könülaçan şeir lalәzarından vәcdә gәlmişdir.

Füzulinin şeir xәzinәsi tükәnmәzdir. Öz xalqının qәlbinә, ruhuna vә varlığına ürәkdәn bağlı olan Füzuli bizim dövrümüzdә özünün hәqiqi vә yüksәk qiymәtini almışdır.

Xalqımızın milli iftixarı olan bu dahi şairin әsәrlәri … dәfәlәrlә vә böyük tirajla nәşr edilmişdir. Füzulini oxucu kütlәsinә tanıtdırmaq, onun şairlik şöhrәtini geniş ölçüdә yaymaq, Füzuli sәnәtinin incәliklәrini izah etmәk işindә Azәrbaycan әdәbiyyatşünaslarının da әmәyi vardır... Başqa klassiklәrimizlә birlikdә, Füzuli yaradıcılığının tәdqiqi xüsusi elmi mәktәb halına düşmüşdür. Onun haqqında dissertasiyalar, monoqrafik kitabçalar vә mәqalәlәr yazılmışdır. Әlbәttә, bu әsәrlәr nәhәng bir sәnәtkarın çoxcәhәtli, rәngarәng yaradıcılığını hәlәlik tamamilә әhatә etmir.

Müasir әdәbiyyatşünaslıqda Füzulinin öyrәnilmәsi, tәdqiqi vә izahı iki istiqamәtdә olmuşdur. Birincisi, onun elmi-tarixi tәdqiqi, digәri isә yaradıcılığının, sәnәtkarlıq xüsusiyyәtlәrinin, poetik görüşlәrinin şәrhi vә izahıdır.

Füzuli irsini ciddi elmi tәdqiqat әsasında öyrәnmәk işindә iki әdәbiyyatşünasın – professor Hәmid Araslı vә professor Mir Cәlalın әmәyini qeyd etmәk lazımdır.

H.Araslının 1939-cu ildә çap olunmuş “Füzuli” kitabçası, “Azәrbaycan әdәbiyyatı tarixi”ndәki (I cild, 1943) “Füzuli” oçerki, Azәrbaycan dilindә ilk “Leyli vә Mәcnun” әsәri, “Yeddi gözәl” vә “Yeddi cam” әsәrinin müqayisәsi, “Füzulinin müәmmaları”, “Füzuli vә vәtәn” vә sair mәqalәlәri Füzulinin әdәbiyyatımızdakı mövqeyini göstәrir, onun tәdqiq tarixinә dair әtraflı mәlumat verir. Bu әsәrlәrdә şairin tәrcümeyi-halı geniş işıqlandırılır, әsәrlәri yığcam halda tәhlil edilir. H.Araslının tәdqiqat әsәrlәri vә mәqalәlәri sovet dövründә Füzuli haqqında düzgün vә әtraflı mәlumat verәn ilk mәxәzdir. Bir istedadlı әdәbiyyatşünas olaraq H.Araslının tәdqiqat üsulunda özünü göstәrәn әsas cәhәt faktları, tarixi hadisәlәri hәqiqәtә uyğun tәrzdә, dürüst vә dәqiq vermәkdir. H.Araslı Füzuli yaradıcılığını tәhlil etmәzdәn әvvәl şairin yaşayıb-yaratdığı dövrü vә bu dövrün mürәkkәb siyasi, tarixi hadisәlәrini elmi dәlillәr әsasında tәhlil edir. Mәlumdur ki, bu, elmdә dәfәlәrlә özünü doğrultmuş әsl tәdqiqat üsuludur. Şairin yaradıcılığını vә hәyata baxışını onun yaşadığı konkret hәyat şәraitindәn, dövrün mühüm ictimai-siyasi faktlarından tәcrid etmәdәn izah etmәk vә bu siyasi-tarixi hadisәlәrә әsaslanıb qiymәtlәndirmәk yeganә vә düzgün üsuldur. Müәllif dә öz tәdqiqatında bu prinsipi әsas götürmüş vә Füzulinin yaşadığı orta әsrin әn mürәkkәb tarixi, siyasi hadisәlәrini izaha çalışmışdır. Daha sonra H.Araslı Füzulini tәdqiq edәn Qәrb vә Şәrq alimlәri üzәrindә dayanır, onların әsәrlәrindә şairә verilәn müxtәlif qiymәtlәrә öz münasibәtini bildirir.

Füzuli poeziyasındakı dәrin lirizmi, fәlsәfi ümumilәşdirmә qüvvәsini vә zәngin forma xüsusiyyәtlәrini düzgün qiymәtlәndirәn görkәmli alim vә şәrqşünaslardan misal gәtirmәklә müәllif, şairin dünya әdәbiyyatı şeirindәki mövqeyini tәyin etmәyә çalışır. Xüsusilә onun ingilis alimi Gibbdәn gәtirdiyi misal Füzuli sәnәtinin ümümdünya әhәmiyyәtini düzgün müәyyәn edir. Gibb yazır: “Füzuli ilhamını bir türk vә ya fars şairinin әsәrlәrindәn deyil, öz könlündәn alırdı. Öz dühasının işığı, izi ilә gedәn Füzuli!.. Sәləflәrin heç birinin aça bilmәdiyi yeni bir yol tapmışdır. O, könül şairi kimi tәk qalmışdır”.

H.Araslı tәdqiqat әsәrlәrindә tarixi-әdәbi faktları tәkrar etmir, eyni zamanda bu faktları elmi bir dillә, bәzәn dә publisistik tәrzdә ifadә edir. O, Füzulinin dil vә üslub xüsusiyyәtlәrindәn danışarkәn, hәr şeydәn әvvәl, bunu nәzәrdә tuturdu: “Öz doğma dilini, bәxtiyar anasının qucağında öyrәnәn Füzuli böyüdükcә o dilin xüsusiyyәtlәrini dәrindәn tәdqiqә başladı. O, tәhsilini artırmağa çalışdı, әrәb vә fars dillәrini incәdәn-incәyә öyrәndi”.

H.Araslının Füzuli haqqındakı bu tәdqiqatında diqqәti cәlb edәn xüsusiyyәtlәrdәn biri dә şairin ayrı-ayrı әsәrlәrinin düzgün elmi tәhlilidir. Müәllif sadәcә olaraq, şairin әsәrlәrinin mövzu, süjet vә ideyasını, sәnәtkarlıq xüsusiyyәtlərini, dil vә üslubunu tәhlil etmәklә kifayәtlәnmir. İlk növbәdә, bu әsәrlәrin yaranması tarixini, özündәn әvvәlki klassik şeirlә әlaqәsini izaha çalışır. Şairin әsәrlәrindә dövrlә, mövcud tarixi şәraitlә bağlı olan cәhәtlәri elmi dәlillәrlә әsaslandırır. Füzuli sәnәtinә qida verәn amillәri; onun konkret hәyat hadisәlәri әsasında yazdığı әsәrlәrindәki fәlsәfi-ictimai mәsәlәlәri, xalq rәvayәtindәn vә hәyatdan gәlәn motivlәri işıqlandırır. Bu cәhәtdәn onun “Azәrbaycan dilindә ilk “Leyli vә Mәcnun” әsәri daha sәciyyәvidir”.

Hәmin mәqalәdә müәllif Şәrqdә vә Şәrq şeirindә geniş yayılmış “Leyli vә Mәcnun” mövzusu üzәrindә dayanır. Bu mövzunun hansı әsaslara görә istәr xalqlar arasında, istәrsә dә klassik Şәrq poeziyasında bu qәdәr geniş yayılmasının sәbәblәrini şәrh edir. Müәllif “Leyli vә Mәcnun” mövzusunda dәyәrli әsәrlәr yaradan Cami, Hatifi, Nәvai, Nizami kimi klassik Şәrq şairlәrinin sәnәtkarlıq mәharәtini, üslub xüsusiyyәtlәrini göstәrir. O, bu mövzunun ilk dәfә әrәb әfsanәsindәn alındığını, daha sonralar yazılı әdәbiyyata keçәrәk yuxarıda adları çәkilәn sәnәtkarlar tәrәfindәn mükәmmәl surәtdә işlәndiyini qeyd edir. Mәqalәdә diqqәti cәlb edәn cәhәt “Leyli vә Mәcnun” mövzusunda әsәr yazan iki şairin – Nizaminin vә Füzulinin sәnәtindәki yaxınlığı, incә bağlılığı izah etmәkdәn ibarәtdir.

Hәqiqәtәn dә, Nizaminin mәşhur “Leyli vә Mәcnun” poemasından sonra bu mövzuda әn qüvvәtlisini yaradan Füzuli olmuşdur. Bu iki böyük Azәrbaycan şairini әsrlәr ayırsa da, onları ruh, fikir vә poetik ustalıq baxımından bir-birinә yaxınlaşdıran vә bağlayan cәhәtlәr daha qüvvәtlidir.

Nizami әnәnәlәri ilә Füzuli şeirinin әlaqәsini, hәr şeydәn әvvәl, bu iki Azәrbaycan şairinin hәyata bağlılığında görәn müәllif, hәr iki sәnәtkarın başqa әsәrlәrindә dә meydana çıxan oxşar cәhәtlәri elmi şәkildә sübut edir. Әlbәttә, müәllifin qeyd etdiyi kimi, hәmin oxşar cәhәtlәr zahiri bәnzәyişlәrdәn ibarәt deyildir. Nizami sәnәti ilә Füzuli yaradıcılığı arasındakı incә yaxınlıq vә bağlılıq qüdrәtli söz demәkdәn, dәrin fikir söylәmәkdәn, şairlik dühasının gücündәn irәli gәlәn müsbәt bir cәhәtdir.

H.Araslı Nizaminin “Yeddi gözәl” poeması ilә Füzulinin “Hәft cam” әsәrlәrindәki fikir, forma vә ideya baxımından bir-birinә yaxın cәhәtlәri araşdırarkәn dә hәmin tәlәbә uyğun olaraq hәrәkәt etmişdir. Hәmin әsәrlәri müqayisә edәrkәn müәllif daha çox bu iki şairin hәyata, cәmiyyәtә, ictimai hadisәlәrә baxışı üzәrindә dayanır, onları fәrqlәndirәn vә birlәşdirәn fәlsәfi nәticәlәri şәrh edir. Bundan başqa, istәr Nizami, istәrsә dә Füzulinin elmi-әdәbi görüşlәrindәki bәnzәyişlәri dә izah edir.

Hәr iki әsәri ayrı-ayrılıqda tәhlil etdikdәn sonra müәllif onları bir-birinә yaxın edәn cәhәtlәri: fәlsәfi istiqamәt, fikir, şeirin quruluşu vә s. izah edir vә bu nәticәyә gәlir ki, “Hәft cam” әsәri kompozisiya etibarilә Nizami tәsirindә olduğu kimi, elmi әsası ilә dә onunla bağlıdır. Lakin Nizaminin poeması çox geniş, xalq nağılları vә tәbiәt tәsviri ilә zәnginlәşdirilmiş, mәrdlik, qәhrәmanlıq, fantaziya genişliyi, hәyat tәsvirlәri ilә böyük bir alәmi әhatә etdiyi halda, Füzulinin әsәri, әsasәn, muğam, saqi vә musiqi mәclislәrindәn qırağa çıxmır. Şairin qoyduğu mütәrәqqi ideyalar ancaq musiqi vә şәrab mәclislәri çәrçivәsindә hәll olunur.

Yalnız “Leyli vә Mәcnun”da yox, ümumiyyәtlә, Füzulinin başqa әsәrlәrinin tәhlilinә hәsr edilmiş mәqalәlәrindә dә H.Araslı böyük şairin yaradıcılığını, görüşlәrini müәyyәn bir sistem halında götürür vә izah edir. “Füzulinin müәmmaları” adlı tәdqiqatı da belә bir elmi axtarışın nәticәsidir.

Mәqalә Füzuli yaradıcılığının incәliklәrinә dәrindәn bәlәd olan, bu yaradıcılığın fәlsәfi köklәrini, parlaq poetik formasını duyan vә dәrk edәn bir alimin istedad vә zәhmәtini nümayiş etdirir.

***

Füzuli sәnәtinin elmi-bәdii şәrhini verәn vә şairin poeziyasını düzgün qiymәtlәndirәn alimlәrimizdәn biri dә Mir Cәlaldır. Әgәr füzulişünas alim kimi H.Araslını daha çox şairin yaradıcılığının elmi-tarixi tәdqiqi maraqlandırmışsa, Mir Cәlal Füzuliyә yaradıcı sәnәtkar kimi yanaşmışdır. Onun “Füzulinin poetik xüsusiyyәtlәri” adlı elmi әsәri dә daxil olmaqla “Füzulinin lirikası”, “Nizami vә Füzuli şeirindә bәzi müqayisәlәr”, ““Rind vә Zahid”dә köhnәliklә yeniliyin mübarizәsi”, “Mәhәbbәt vә sәnәt”, “İnsanlıq fәlsәfәsi” vә sair mәqalәlәri Füzulini düşünәn, duyan vә sevәn hәrarәtli bir yazıçı – alim әmәyinin qiymәtli mәhsullarıdır.

Mir Cәlal bir filoloq kimi ömrünün xeyli hissәsini Azәrbaycan şeirinin, xüsusilә dә Füzuli poeziyasının tәdqiqinә vә tәhlilinә hәsr etmişdir. Bu da tәsadüfi deyildir. Mir Cәlalı hәmişә xalqın mәnәvi lәyaqәtini yüksәkliyә qaldıran, yaradıcılığı vә әdәbi mövqeyi etibarilә şeirimizin klassik mәktәbinә mәnsub olan nümayәndәlәri daha çox maraqlandırmışdır.

Müәllif Füzuli sәnәtinin ecazkar mәnasını, poetik ustalığını vә kamil forma xüsusiyyәtlәrini böyük diqqәt vә sәylә araşdırmış, şairin poeziya alәminә gәtirdiyi yeniliklәri sәlis, yığcam vә aydın bir dillә şәrh edә bilmişdir. Mir Cәlal daha çox Füzulinin hiss vә hәyәcanlarını, arzu vә meyillәrini, fәlsәfi-әxlaqi görüşlәrini ifadә edәn lirikasını, qәzәllәrini tәhlil edib qiymәtlәndirmişdir.

Müәllif, Füzulinin lirikasından danışarkәn onu mәzmun vә ideya istiqamәtinә görә dörd yerә ayırır vә mövzudan asılı olaraq hәmin qәzәllәrin tәhlili üzәrindә әtraflı bәhs açır. Füzulidә aşiqanә qәzәllәr, mәhәbbәt lirikası qüvvәtli olub mühüm yer tutduğuna görә müәllif dә şairin yaradıcılığının ümumi istiqamәtinә uyğun olaraq saf eşqi tәrәnnüm edәn qәzәllәri daha dәqiq vә әtraflı şәkildә tәhlil edir.

Füzulinin mәhәbbәt lirikası könüllәri ovlayan, gözәlliyi vә hәyatı parlaq, bәdii boyalarla rәsm edәn şәffaf bir bulağa bәnzәyir. Böyük şair insanı mәftun edәn, insan qәlbinin әn dәrin guşәlәrindәn qopub gәlәn hisslәri duyur, böyük bәşәri meyillәri yanıqlı bir dillә vәsf edir.

Füzulidәki hiss vә fikirlәr doğma Azәrbaycan dağlarından qopub gәlәn nәhәng şәlalәlәr kimi güclü, ildırım qәdәr parlaq, sәma qәdәr geniş, әngin bir dәrya qәdәr dәrindir. Bununla belә, şair bu rәngarәng hisslәri hәcmcә kiçik qәzәllәrindә böyük ustalıqla, yığcam ifadәlәrlә tәrәnnüm edә bilmişdir. Mir Cәlal Füzuli lirikasının başlıca xüsusiyyәtlәrindәn danışarkәn birinci növbәdә, onun aşiqanә ruhla yazılmış qәzәllәrini nәzәrdә tutur. Çünki qәzәl bir şeir şәkli olaraq Füzuli yaradıcılığının әsasında durur.

Müәllif Füzuliyә qәdәr vә Füzulidәn sonra gәlәn şәrq şairlәrinin yaradıcılığında qәzәl janrının nә kimi mühüm rol oynadığını vә necә inkişaf etdirildiyini maraqlı elmi dәlillәrlә sübut edir. O yazır: “Qәzәl janrı Azәrbaycan әdәbiyyatında Füzuliyә qәdәr uzun bir inkişaf yolu keçmişdir. Böyük Nizaminin, Xәqaninin, Nәsiminin, Xәtainin qәzәllәri bu sahәdә görkәmli nümunәlәrdir. Lakin Hafiz fars әdәbiyyatında, Nәvai özbәk әdәbiyyatında olduğu kimi, Füzuli dә Azәrbaycan әdәbiyyatında qәzәl şeirinin әvәzsiz, dahi sәnәtkarıdır. Füzuliyә qәdәrki şairlәrimizdәn; ondan sonra gәlәn Vaqiflәr, Vidadilәr, Zakirlәr, Seyid Әzimlәr, Bahar Şirvanilәrdәn heç biri Füzuli sәviyyәsindә, Füzuli kimi incә, zәrif, kamil qәzәl yarada bilmәmişdir”.

Qәzәl janrını inkişaf etdirib bu janrda klassik nümunәlәr yaradan Füzuli hәr şeydәn әvvәl, geniş oxucu kütlәlәrini, xalqı düşünmüşdür. Çünki qәzәl vasitәsilә söylәnәn fikirlәr xalq arasında istәr musiqi ilә, istәrsә dә musiqisiz daha tez yayılırdı.

Füzuli qәzәllәrindәki aşiqanә lirik motivlәr, fәlsәfi fikirlәr, nәsihәtamiz әxlaqi görüşlәr dövrün vә hәyatın әn qabaqcıl, mütәrәqqi meyillәri idi. Mәhәbbәt mövzusunda yazılmış parçalarda isә biz insanpәrvәr, nәcib bir şairin zәngin fikir alәmini, hәyatı sevәn vә insan lәyaqәtini hәr şeydәn yüksәk tutan bir şairin könül çırpıntılarını yaxından duyuruq.

Füzuli ürәyinin bütün tellәri ilә varlığa, hәyata bağlı şairdir. Boş, mücәrrәd xәyallar alәmindә üzәn, ayağı torpaqdan üzülәn, yalnız “gözәllik, gözәllik” deyәn romantik şairlәrdәn fәrqli olaraq, mübariz, mәğrur şairdir. Qürur hissi onun aşiqanә ruhlu qәzәllәrindә dә aydın hiss olunur.

Füzulinin tәsvir etdiyi aşiqin kәdәr vә iztirabı sezilsә dә, bu, ruhi zәiflik, düşkünlük әlamәti deyildir. Әksinә, bu, insanı düşündürәn müqәddәs kәdәrdir. Hәm dә bu aşiq yaşamağa, dünyanın gözәlliklәrindәn vә mәnasından zövq almağa çağıran, nikbin, sağlam bir әhval-ruhiyyәli aşiqdir. Belә әhval-ruhiyyә isә Füzuli şeirindәki realizmdәn, hәyata bağlılıqdan irәli gәlir.

Mir Cәlal Füzuli lirikasındakı mәhәbbәtin dәrinliyi vә genişliyini izah edәrkәn, әn çox şairin real insan hisslәrinә vә münasibәtlәrinә әsaslandığını göstәrir. O, Şәrq şeirindә Füzuli qәzәllәrinin tutduğu mövqeyi, bu qәzәllәrin әhәmiyyәtini belә qiymәtlәndirir: “Bütün Yaxın Şәrqdә dastan dedikdә Firdovsi, rübai dedikdә Xәyyam, әxlaqi-didaktik şeir dedikdә Sәdi xatırlandığı kimi, qәzәl dedikdә dә hәr kәsdәn әvvәl Füzuli yada düşür. Eşq, mәhәbbәt mövzusunda hәcmcә xırda, mәnaca böyük әsәrlәr yazan böyük şairin şirin, mәlahәtli sözlәri yalnız Azәrbaycan dilini bilәnlәri deyil, söz sәnәtini başa düşәn bütün oxucuları heyran qoyur”.

Füzulinin sevgisi hәyati olduğu qәdәr dә fәlsәfi mündәricә daşıyır. Onun “aşiq vә mәşuq”, “bülbül vә gül”, “pәrvanә vә şam” obrazları altında irәli sürdüyü fikirlәr, tәrәnnüm etdiyi hisslәr dә mәhdud-intim münasibәtlәrdәn uzaqdır. Böyük şair mәhәbbәtin real mәnası ilә yanaşı, fәlsәfi mәzmununu da açıb göstәrir. Müәllifin çox haqlı olaraq dediyi kimi: “Füzulinin vәsf etdiyi sevgi mәna vә mәzmunca çox yüksәk bir sevgidir. Bu sevgi sәdaqәt, etibar, sәmimiyyәt kimi hәqiqi insani hisslәrlә zәngindir. Bu, qәlbin, insan mәnәviyyatının geniş fәzasında doğan vә insanı yaşamağa, yaratmağa çağıran bir sevgidir”. Ürәk vә ağıl Füzuli sәnәtindә ecazkar bir ustalıqla birlәşdirilmişdir. Ağıl eşqin fәlsәfi-ictimai әsaslarını nümayiş etdirirsә, qәlb bu eşqin tәbiәtindәki qüvvәti, canlılığı büruzә verir.

Mir Cәlal, Füzulinin lirikasını tәhlil edәrkәn şairin ictimai-siyasi fikirlәri üzәrindә dә geniş dayanır vә bu fikirlәrin dövrün, ictimai quruluşun qanunları ilә necә üz-üzә gәlib toqquşduğunu söylәyir. Hәqiqәtәn dә, Füzuli haqsızlığa qarşı cәsarәtli çıxışlar etmişdir. Bu mәnada, Füzuli sәnәti lirik, incә xüsusiyyәtlәri ilә yanaşı, hәm dә qәzәb vә nifrәt poeziyası olmuşdur. Şair öz dövrünün hakim tәbәqәlәrinin rәzil işlәrindәn tәngә gәlmiş, dövlәt mәmurlarının özbaşınalığını, rüşvәtxorluğunu nifrәtlә damğalamış, şahların vә sultanların saraylarında yaşamağı, onlara boyun әymәyi şәninә sığışdırmamışdır.

Füzulinin tәbiәtindәki mәğrurluq onun şeirlәrindә dә aşkar görünür. Qürur motivi Füzuli lirikasında sәciyyәvi bir hal olmuşdur. Çünki “bütün haqsızlıqlara qarşı Füzuli öz qürurunu saxlayır, öz cәbhәsindәn dönmür. O, әsrinin dövlәt adamlarından – qaragüruhdan uzaq durmağı, kәnar gәzmәyi mәslәhәt bilir. Lakin bu, güşәnişinlik, tәrki-dünyalıq deyildir. Bu öz arzu vә ideallarının sәviyyәsindә durmağı, heç bir qüvvәnin tәsirinә alçalmamağı bacarmaqdır”.

“Füzulinin lirikası” mәqalәsindә müәllif şairin lirik şeirlәrinin formasından vә bәdii xüsusiyyәtlәrindәn dә bәhs etmiş, bu şeirin qәlbi vә ruhu oxşayan cәhәtlәri, şairin söz ehtiyatı haqqında maraqlı fikirlәr söylәmişdir.

Füzuli şeirinin dәrin tәhlilini verәn elmi әsәrlәri içәrisindә әn görkәmli yeri “Füzulinin poetik xüsusiyyәtlәri” adlı kitab tutur. Bu әsәr şairin yaradıcılığını, xüsusilә qәzәllәrini elmi şәkildә, bütün incәlik vә xüsusiyyәtlәri ilә tәhlil edәn qiymәtli tәdqiqat işidir. Müәllif hәr şeydәn әvvәl, şairin şeirә baxışını, estetik görüşlәrini dәrindәn izah edir. Kitab beş fәslә bölünmüşdür. Fәsillәrdә şairin lirikası, şeir mәktәbi, bәdii dili, peyzajları vә s. tәhlil olunur. Tәdqiqatçı, Füzuli şeirlәrindәki forma xüsusiyyәtlәrini, bu şeirin mәfkurәvi-ictimai mәnasını, fәlsәfi köklәrini, söz ehtiyatını, tәsvirlәrini, bәdii dilindәki obrazlılığı sәlis, yığcam vә yüksәk elmi bir dillә şәrh etmişdir.

Füzulinin poetikası dedikdә müәllif şairin özündәn әvvәlki klassik irsә münasibәtini, şeirә gәtirdiyi yeniliklәr, lirikasındakı bәdii qüvvәti vә mәntiqi inandırıcılığı nәzәrdә tutur vә tәhlilini dә hәmin istiqamәtdә aparır.

Bütün görkәmli klassiklәrimiz kimi, Füzuli dә öz әsәrlәrindә yeri gәldikcә bәdii yaradıcılığının bir sıra mühüm nәzәri mәsәlәlәrinә toxunmuşdur. Әlbәttә, müәllifin qeyd etdiyi kimi, Füzuli bu xüsusda ayrıca bir elmi әsәr yazmamışdır. Lakin şairin söz sәnәti haqqında, sözün tәsir gücünә dair, elmlә şeirin, bәdii yaradıcılığın vәhdәti, şairin cәmiyyәtdәki mövqeyi, özündәn әvvәl yazıb-yaradan ustadlarına münasibәti vә sair mәsәlәlәrә dair çoxlu qiymәtli, orijinal mülahizәlәri var ki, hәmin mülahizәlәri öyrәnmәk bugünkü әdәbiyyatşünaslıq elmi üçün çox faydalıdır.

Füzuli sözә böyük qiymәt verirdi. Yerindә deyilәn sәrrast vә mәnalı sözü incidәn qiymәtli sayırdı. Şair söz dedikdә obrazlı ifadәni, sәnәti, bәdii fikri nәzәrdә tuturdu. Bu haqda yazdığı “Söz” rәdifli qәzәli xüsusilә maraqlıdır. Füzuli söz sәnәtinә yiyәlәnmәyi böyük mәharәt sayırdı. Yeni, tәsirli vә mәnalı söz deyәn şairi kamil, ağıllı, fәrasәt sahibi kimi yüksәk qiymәtlәndirirdi.

Füzulinin şeir, sәnәt qarşısında qoyduğu mühüm tәlәblәrdәn biri dә elmә, biliyә hәrtәrәfli yiyәlәnmәk idi. Çünki “elmsiz şeir, әsassız divar kimi bir şeydir”. Şairdә istedadla yanaşı, gözәl bәdii zövq, dәrin ağıl, mәntiq vә bilik olmalıdır. Mir Cәlal, Füzuli sәnәtindәn çıxış edәrәk, şairin sәnәtә, elmә vә biliyә verdiyi әhәmiyyәti izah edәrәk deyir: “Füzulinin şeirdә söz sәnәtindәn etdiyi ilk әsas tәlәblәrdәn biri elmdir, bilikdir. Şair gәrәk bilik versin, әsәr gәrәk oxucunu vә dinlәyicini mәlumatlandırsın, onun sәviyyәsini artırsın, onu yüksәltsin. Belәliklә, şeir gәrәk oxucu kütlәlәrini silahlandırsın, tәrbiyәlәndirib hәyata, mübarizәyә hazırlaşdırsın”.

Füzuli öz dövrünün böyük şairi olması ilә yanaşı, hәm dә hәrtәrәfli dünyagörüşünә malik alim – mütәfәkkir idi. Buna görә dә o, şeiri, sәnәti dәrin tәsir gücünә malik, hәyatın vә cәmiyyәtin qarşısında duran vacib mәsәlәlәrә cavab verәn bir mәfkurә silahı kimi yüksәk qiymәtlәndirirdi. Şair hәr bir sәnәt xadimini ilk növbәdә cәmiyyәtә, xalqa arxalanan, hakim tәbәqәlәrlә üz-üzә dayanan vә onlardan qorxmayan mәğrur tәbiәtli görmәk istәyirdi. O, eyni zamanda sәnәtkarın tәvazökar olmasını, öz qәlәm yoldaşlarının sәnәtinә ehtiram bәslәmәsini dә tövsiyә edirdi.

Müәllif Füzulinin sәnәti ilә әdәbi görüşlәrinin eyni bir mәnbәdәn qidalandığını dәqiq vә inandırıcı faktlarla sübut edir.

Füzuli söz sәnәtinә dair söylәdiyi fikirlәrini әyani surәtdә yaradıcılığına tәtbiq edәn sәnәtkar idi. O, qәzәlin geniş yayılmasının sәbәblәrini izah edәrkәn bu formada yazmağın şәrәf vә mәsuliyyәtindәn danışır, qәzәli “hünәr bağının gülü” adlandırır. Çünki qәzәl yazmaq, lirik şeir yazmaq, insan qәlbinin daxili alәminә vaqif olmaq vә onun incәliklәrini duyub ifadә etmәk çox çәtindir. “Qәzalü-qәzәl seydi asan deyildir”. Şairin şairliyi dә, Füzulinin dediyi kimi, insanın ancaq hiss vә hәyәcanlarını nә dәrәcәdә düzgün ifadә elәmәsindә bilinәr.

Bu mәharәtә malik olmayanlar, Füzulinin fikrincә, şeir sәnәtindәn uzaqlaşmalıdırlar. Füzulinin 400 il qabaq dediyi bu fikirlәr bu gün belә doğrudur. Mir Cәlal әsәrindә Füzuli poeziyasının mayasındakı hәyat eşqini – lirika xüsusiyyәtlәrini, şairin bәdii dilindәki incәlik vә obrazlılığı, fikirlәrindәki dәrinlik vә genişliyi, qәzәllәrin şәkli xüsusiyyәtlәrini inandırıcı tәhlil edir.

Mənbə: Məsud Əlioğlu. “Darıxan adamlar”. 

Bakı, 2009, səh.266–275

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)

 Aynur İsmayılova, BSU-nun məzunu, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Hər şey bir səyahət  zamanı  təyyarədə baş verdi. Gənc oğlan biletdə göstərilən yerini axtarmağa başladı. Təyyarənin qalxmasına az qalmışdı. Sərnişinlər demək olar ki yerini almışdı. Hələ də ortalıqda gəzişən adamlar vardı.

Əli çətinliklə də olsa sonunda öz oturacağını taparaq yerinə əyləşdi. Onun yanında yaşlı bir şəxs əyləşmişdi. Əli qocaya salam verdi, lakin deyəsən, qoca esitmədi. Sanki dərin düşüncələrə dalmışdı. Əli düşündü ki, qoca ya özündən razıdır, ya da ağır eşidir. Qocaya fikir vermədən öz  işiylə məşğul olmağa başladı. Bu yolculuğun sıxıcı keçəcəyini düşünərək yol boyu hansı musiqiləri dinləyəcəyini düşündü. Bir yandan da qocanın bu səssizliyi onda qəribə hisslər oyadırdı. Elə bil hansısa qüvvə onu qocayla danışmağa, söhbət etməyə cəzb edirdi.

Yenə də bunun mənasız olacağını düşünərək musiqi dinləməyə qərar verdi. Təyyarə yavaş-yavaş qalxmağa başladı. Səkkiz saatlıq uçuş Əli üçün çox darıxdırıcı gəlirdi. Bu müddət onun üçün mahnı dinləmək, ətrafa göz gəzdirmək və yanında oturduğu yoldaşla söhbət etməkdən başqa heç nə ifadə etmirdi. Bu dəfə şansı gətirməmişdi. Yanında oturan qocayla nə söhbət edə bilərdi? Gördüyü anda itici gəlmişdi qocanın səssizliyi. Ətrafda da baxılacaq bir şey yox idi.

Yan oturacaqdan ağlayan uşaq səsləri eşidilirdi. Bu, Əlini daha da səbirsizləşdirirdi. Musiqi  dinləməkdən başqa şansı yox idi. Təyyarə qalxandan ancaq musiqiyə qulaq asırdı.

Bir az keçəndən sonra Əli mahnı dinləməkdən də sıxıldı. Yan oturacağına baxdıqda qocanın hələ də nə isə düşündüyünü gördü. Öz-özünü fikirləşdi: “Bu yaşlılar çox qəribədirlər. Bir buna bax. Bu qədər vaxtda nə danışır, nə dinir. Görəsən, nə düşünür? Bir insan da bu qədər düşünər? Sanki dünyanın dərdini çəkmək bu qocaya qalıb. Yaşlılıq əlamətidir hər halda.”

Qocanın səssizliyi Əlini daha da qıcıqlandırırdı. Bir tərəfdən də bu hal onda qəribə bir maraq oyadırdı. Əli səssizliyi pozmaq qərarına gəldi.

-Çox dərin düşünürsüz, cənab.

Qoca duruşunu pozmadan  sualın ona verildiyini hiss edərək dilləndi:

-Zamanında çox yalnız qalmışlığım var, ondan olsa gərək.

Bu cavab Əli üçün gözlənilməz oldu. Demək, bu qoca ömrünü yalnız qalmaqla yaşayıb? Söhbətə davam etmək istədi.

-Yalnızlıq nə qazandırdı sizə?

-Düşünməyi.

-Maraqlıdır. Bəs nə düşünürsüz?

-Özümü.

-Çox qapalı danışırsız. Özümü deyəndə tam olaraq nə demək istədiz? Düşünürəm ki, bu sözün mənası dərindir.

-Düşüncələrinizə qatılıram. İnsan dərya kimidir. Mənəvi dünyası arzuları, xəyalları, düşüncələri ən önəmlisi qəlbinin dərinliklərindəki həyatının əsl mənasıdır. Özümü deyəndə nə demək istədiyimi yəqin ki, başa düşdüz. Yalnız qalaraq düşünməyi öyrəndim. Düşünməyi bacarmaq həyatını, özünü tanımağı bacarmaq deməkdir. Hər düşüncə bir həyatdır. Yer üzündə nə qədər insan varsa o qədər düşüncə, o qədər həyat var deməkdir.

-Maraqlıdır. Bu zamana qədər belə düşündüyüm heç olmamışdı.

-Bu təəccüblü deyil axı, bu mənim düşüncəmdi. Dediyim kimi, hər düşüncə bir həyatdır. Kimi qurur, kimi yıxır.

Qocanın danışığında sirli bir aləm vardı və bu, Əli üçün yad idi. İlk dəfə idi belə sözlər eşidirdi. Əli bu söhbətdən zövq almağa başladı. Artıq  qoca haqqında  əvvəlki düşüncələrini unutmuşdu. İndi sadəcə yanında əyləşən bu qocayla söhbət etmək istəyirdi.

-Doğru deyirsiz, ancaq mən bir şeyə diqqət etdim. Siz insanı təsvir edərkən yalnız mənəvi dünyasını həyatın əsl mənası adlandırdız. Bəs yaşadığımız həyat? Sizcə bu dünyada yaşadıqlarımız həyatı əks etdirmir?

-Bəli. Yaşadığımız həyat seçmişlərin seçimidir. Mənəvi həyat isə seçdiyin həyatdır. Seçimin ya qarşına çıxan, ya da qarşına çıxardılandır. Seçdiyin isə yaratdığın və seçməyə çox az şansın olduğudur.

-Demək  istəyirsiz ki, insanın mənəvi dünyası etmək istəyib də edə bilmədiyi və ya çox azını etməyi bacardığı bir həyatmı?

-Demək istədiyim əsl həqiqət səni sən edən, sən edəcək qəlbinin dərinliklərində yaşatdıqlarındır. Qurumasın deyə dibini suladığın, ancaq çiçək açmağa imkan vermədiyin həqiqətlərindir.

-Aydındır, cənab. Artıq nə demək istədiyinizi çox yaxşı başa düşürəm.

-Çox gözəl. Hər insan düşünməyi öyrənərsə həyatında fərqli pəncərələr açılacaq. Fərqli pəncərələrdən baxmaq lazım həyata. İnsan düşünən varlıqdır. Çox təəssüf kı, bunu indi çox az insan dərk edir. İnsan elektriklə işləyən hər hansı bir qurğu və ya robot deyil. Gənclik indi fərqli yaşanır. Texnologiyanın düşüncənizi əlinizdən almasına imkan verməyin.

-Ümid edirəm ki, sizi tanımaq mənə çox şey qazandıracaq. Düşüncələriniz təsirlidir. Hər gəncin qarşısına sizin kimi insanlar çıxarsa bəlkə də dünyamız çox daha gözəl olar.

-Bir insanın həyata fərqli baxmasına təsir edə bilmək sevindirici haldır mənim üçün.

-İnsan düşüncələrini ifadə edərək yaşarsa nə baş verər?

-İnsan heç zaman düşündüklərini olduğu kimi söyləməz. Düşündüyünü ya dəyişdirər, ya ona bənzərini söylər, ya da ki susar.

-Düşüncələr yaşadığımız ötəsindədirmi?

-Düşüncələr dünyanın əsiridir. Çox azı bir hissəsi bu əsirlikdən qaça bilir. Bəlkə bir gün bu əsirlikdən çox düşüncələr azad olarsa, dünyamız çox gözəl bir hala gələr. Hər şeyin təməli düşüncədir. Düşüncəni dəyiş, dünyan dəyişsin!

-Düşüncəmizi necə dəyişək? Məsləhət görəcəyiniz bir şeylər olmalı deyə düşünürəm.

-Heç bir  məsləhət yoxdur. Sadəcə məhv olmağa qoymadığın iç dünyanın çiçək açmasına icazə ver. Səni sən kimi tanıyan sadəcə sənsən! Özünü kəşf et.

-Çox doğru deyirsiz, cənab!  Bu tanışlıq mənə  çox şey qazandıracaq. İlk öncə düşünməyi, özümü tanımağı, həyata fərqli pəcərələrdən baxaraq öz pəncərəmi tapmağı, ən önəmlisi, qəlbimin dərinliklərindəki həqiqətləri kəşf etməyi.

-Ümid edirəm ki, bunu bacaracaqsan, gənc oğlan! Həyat hələ qabaqdadır. Məsafələr uzun, xəyallar böyük, ümidlər sonsuz... İndi isə bir az yatmaq vaxtıdır. Təyyarə bir neçə saata enəcək. Qocalıq dincəlmədən hərəkət etməyə imkan vermir artıq. Gənclik enerjisi bir başqadır. Dəyərini bil.

-Sizinlə tanış olduğuma çox məmnun oldum, cənab!  Dəyərli zamanınızı mənə ayırdığnız üçün minnətdaram. Gecəniz xeyrə.

Gənc oğlan təyyarədən enəndə artıq hara gedəcəyini, nə etməli olduğunu çox yaxşı bilirdi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.12.2024)