Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzən həyatımı sorğulamaq pəriləri qapımı döyəndə, cavabları kitab səhifələrində deyil, insanlarda axtarıram. İnsanları müşahidə edərək özüm üçün kiçik fəlsəfi dərslər çıxarıram. Gözəllik haqqında eşitdiyim ən çox təkrarlanan söz isə budur: “Gözlərin nə gözəldir.” Bu söz qarşısında çox vaxt utanaram. Amma etiraf etməliyəm ki, gözlərimin gözəl olması məni içdən bir az da olsa sevindirir.

Bəziləri mənə "Kübra" yerinə "nəlbəki göz", "gilas göz", ya da "ceyran göz" deyə xitab edər. Əvvəllər göz təmasından çəkinərdim. Elə bilirdim ki, kiminsə gözlərinə baxmaq ayıb, uzun müddət göz təması qurmaq isə mədəniyyətsizlikdir. Zaman keçdikcə bu fikir dəyişmək əvəzinə mənim üçün qorxuya çevrildi. Hər kəsdən gözümü qaçıraraq danışmaq bir növ adət oldu. Hətta uzun söhbətlər zamanı da qarşımdakının üzünə baxmaz, gözlərini incələməzdim.

Amma son zamanlar, necə olduğunu anlamadan, göz təması qurmağı öyrənməyə başladım. İnsanları diqqətlə izləyir, bəzən gözümü belə qırpmadan onların gözlərinə baxıram. Bu sadə müşahidə tədricən məndə dərin bir marağa çevrildi. Artıq sadəcə izləmirdim – gözləri oxumağa, onların danışmadan dediklərini anlamağa çalışırdım.

Mavi, yaşıl, qonur, qəhvəyi və ya qara... Hər göz bir nağıl kimidir. Kədəri, sevinci, qorxunu, şübhəni, bəzən isə ümidi daşıyır. Bəzilərinin sıx və uzun kirpikləri var – elə bil hisslərini qorumaq üçün gözlərin üstünə pərdə çəkiblər.

Bilmədiyim çox şey var. Məsələn, mənim gözlərimdən nə oxunur? Yaxud mən bu baxışların düzgün oxucusuyammı? Amma bir şeyi bilirəm: hər kəsin üzündə qaçıb gizlənə bilmədiyi bir cüt göz, bir qığılcım var. Və bəzən ən güclü səs, heç bir söz deməyən bir baxışda gizlənir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.05.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun dünyaya gəldiyi Füzuli rayonunun Böyük Bəhmənli kəndi Araz çayının qolu olan Quruçayın sahilində, düzənlikdə yerləşir. Füzulinin ən qədim kəndlərindən sayılan Böyük Bəhmənlinin ərazisində miladın ilk yüzilliklərində Bəhmən şəhəri yerləşib. Bir sıra tarixi mənbələr bəhmənlilərin Mərkəzi Asiyadan gəldiyini qeyd edirlər və tarixi sənədlərdə qeyd olunur ki, Qarabağ xanlığının xanı Pənahəli xan da Bəhmənlidən olub.

Bəli, mən bu dəfə Pənahəli xanın həmkəndlisi, şair Vaqif Bəhmənlidən sizə söhbət açacam. Onun həyat anlayışına görə, bu dünyada ədəbiyyatdan başqa hər nə varsa, gəldi-gedərdi. Ədəbiyyat onun üçün hava, su, gün işığı, tarix, fəlsəfə, vətən, türklük kimidir...

 Deyir ki:- “Mən özümü ədəbiyyatla, söz sənəti ilə bağlı olmayan, onun dışındakı adam kimi göz önünə gətirə bilmirəm. Kökü və tarixi eyni olan möhtəşəm, imperator duruşlu, şahanə bir ədəbiyyatın övladlarıyıq. Bunu sizə qədim və çağdaş dünya ədəbiyyatını türk və rus dillərinin, eləcə də fərdi həvəsin verdiyi imkan daxilində nəzərdən keçirən həssas oxucu kimi deyirəm. Müqayisə edirəm və hər dəfə qürur hissi duyuram ki, biz bir millət kimi itib-batması heç mümkün olmayan belə bir varidata sahibik. Bəli, bu xəzinənin adı Türk xalqlarının ədəbiyyatıdır!..”

O, 1955-ci il may ayının 23-də Füzuli rayonunun Böyük Bəhmənli kəndində anadan olub. 1972-ci ildə doğulduğu kənddə orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirib. 1972-ci ildə Bakı şin zavodunda fəhlə işləyib. 1973-1978-ci illərdə indiki Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində təhsil alıb, jurnalist ixtisasına yiyələnib. Sonra “Sovet kəndi” qəzetində şöbə müdiri, “Kommunist” qəzetində şöbə müdiri, “Vətən” Cəmiyyətinin “Odlar yurdu” qəzetində baş redaktor, sonradan “Həyat” adlandırılan "Bərəkət" qəzetində baş redaktor, “Yazıçı” nəşriyyatında redaktor, Gənclər və İdman Nazirliyində şöbə rəisi, “Ədalət” qəzetində baş redaktorunun birinci müavini, “XXI-gənclik dərgisi”ndə redaktor, “XXI- Yeni Nəşrlər evi”nin baş redaktoru, “Mars” dərgisində baş redaktorun müavini, Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondunun departament rəhbəri, “Humanitar” qəzetində redaktor, "525-ci qəzet"də şöbə müdiri, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyində şöbə müdiri vəzifələrində çalışıb. Hazırda "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzinin direktor müavinidir. Əlliyə yaxın kitabın müəllifidir...

 Uşaq vaxtı rəsm çəkməyə çox böyük həvəsi olub, əsasən yazarların- Nizami Gəncəvinin, Molla Pənah Vaqifin, hətta Leninin də rəsmlərini çəkib. Bir müddət sonra bu həvəs yaxaş-yavaş onu tərk edib. Anlayıb ki, rəsm çəkmək üçün adam gərək hansısa peşəkar mühitdə yetişsin. Yaşadığı kənddə isə rəsm məktəbi olmayıb. 18 yaşına çatanda Bakıya üz tutub... 

“Yaradıcılıq prosesində janrlar, formalar şərtidir, onlar ədəbiyyatın tarixi-ənənəvi inkişafı ilə əlaqədar meydana çıxan şəkillərdir. Həqiqi yazarlar şeirdən tutmuş romana, publisistikadan tutmuş dram əsərlərinə qədər hər istiqamətdə qələmlərini sınamış və uğur əldə etmişlərdir. Mən özümü onlarla müqayisə etmirəm; poetik əsərlər həcmində, bəlkə ondan da çox nəsr əsərləri- sənədli roman və povestlər yazmışam, ruscadan tərcümələr etmişəm. Onların hər biri mənə görə şeirlərim qədər əhəmiyyətlidir. Daha doğrusu, əhəmiyyətli olub. Çünki istər şeir olsun, istərsə də nəsr, yazıb bitirdiklərim, oxucuların ixtiyarına verdiyim əsərlər yurddan qanadlanıb tamam başqa bir məkanda yuva qurmuş övladlarım kimidir, onlar öz həyatını yaşayır, məni yaşadan isə düşüncəmdə olan, amma hələ yazmadıqlarımdı.”- söyləyir...

Sakit təbiətli görünsə də, əslində coşqun adamdır. Çox danışmağı xoşlamır. Yazıb yaratmaqdan zövq alır. SÖZ onun üçün dünyanın ən qiymətli incisidir...

Deyir ki:- “Azərbaycan dilinin qrammatikasında ismin altı halı var, bunlar şəxsin və eləcə də əşyanın hal və hərəkət vəziyyətlərini bildirir. Məncə, yaradıcılığın heç bir məqamı bu altı hala sığmır. Yaradıcılıq ismin yeddinci halıdır. Bəli, yaradıcılıq təfəkkürün adi halı deyil. Bu, xüsusi bir bacarıqdır, biz onun adına istedad deyirik. Əvvəl də olduğu kimi, istedadın Allah vergisi olduğunu bir daha təsdiqləyirəm. Bunu da deyirəm ki, bəyənilən əsərlər yazmaq üçün yalnız istedad kifayət etmir. Çünki ən müxtəlif istiqamətlər üzrə istedad demək olar ki, insanların əksəriyyətində var. Əsas məsələ, necə ki, bir bulağın gözünü açarsan, yolunu təmizlərsən, həmin çeşmə daha gur axıb gedər, istedad da elədir. Ona bir başqası yox, sən özün yol açmalısan. Deməli, yaradıcılıq üçün ilahi başlanğıc, bilik və xeyirxah ürək lazımdı. Bunlar isə böyük zəhmət, sənətə sevgi, sözün və həyatın əzablarına qatlaşmaqla gerçəkləşir. Kamil olmayan insana necə yaxşı deyə bilərik? Nazim Hikmət söyləyir ki, əgər sən deyirsənsə, mən şairəm, deməli, sən deyirsən ki, mən yaxşı adamam! Nə yazırsan yaz, hansı işi görürsən gör, sənin yaratdığın o zaman gərəkli olur ki, başqalarının həyatına, ovqatına, düşüncəsinə işıq qatır...”

Onunla həmsöhbət olmaq çox çətindir. Söhbətlərinin hərəsi bir fəlsəfədir, bu onun həm filosof olmasından və həm də müdrikliyindən irəli gəlir. İti zəkalı, dərin təfəkkürlü, aydın düşüncəli adamdır...

Bəli, Əməkdar mədəniyyət işçisi, şair, tərcüməçi, publisist Vaqif Bəhmənli sıradan bir soydaşımız deyil. Mayın 23-ü onun 70 yaşı tamam olur, yubileyidir. Bu münasibətlə onu təbrik edir, möhkəm can sağlığı arzulayıram.

Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.05.2025)

Fərasət Babazadə,

NDU-nun Filologiya ixtisası üzrə II kurs tələbəsi, Gənc Yazarlar və Ədəbiyyatşünaslar klubunun üzvü

Mayın 25-i bazar gününə - qeyri-iş gününə düşür deyə mən yazımı sizlərə məhz bu gün – 2 gün öncə paylaşıram. Beləliklə, təqvimi vərəqləyirik, mayın 25-i günü görürük ki, ənənəvi, tanıdığımız əlamətdar günlərdən fərli bir günün təntənəsi duyulacaq. Filoloq gününün. Və əminliklə deyirəm ki, çox adam hələ də elə bilir ki, filoloq – nədirsə, fillə bağlı bir peşədir.

Filologiya, sözün ürəyi, dillərin yaddaşıdır. O, yalnız sözlərin arxasındakı mənanı deyil, insanlığın min illərdir yazdığı tarixcəni oxuyur. Bəzən bir şeirin içində, bəzən unudulmuş bir yazının kölgəsində, bəzən bir nənənin nağıl söyləyən səsində canlanır filoloqun baxışı. 25 may – bu tarix bəlkə də rəsmi bir gündür, amma əslində bu gün, ruhunu sözə tapşıranların günüdür. Kağızda canlanan cümlələrin, mübtəda ilə xəbər arasında qurulan görünməz körpülərin, kitabların içində böyüyən düşüncələrin günüdür bu.
Filologiya nədir, sualını cavablandırmaq istəyən biri qələm götürmədən öncə öz iç səsinə qulaq asmalıdır. Çünki filoloq olmaq yalnız kitab oxumaq deyil. Yalnız bir sözü başa düşmək yox, onu min illik zamanda yaşatmaqdır. Filologiya, sətirlərin arasında gizlənən kədəri, bir vergülün arxasındakı niyyəti anlamaq sənətidir.
Filoloq Günü 80-ci illərin sonu - 90-cı illərin əvvəllərində qeyd olunmağa başladı. Bu günün özü beynəlxalq xarakter daşıyır, lakin o, Moskva Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsi sayəsində ölkəmizə gəlib, bu tarix ilk dəfə məhz Moskvada qeyd olunub. Amma bu tarixdən öncə də sözə səcdə edənlər vardı. Antik Yunanıstandan gələn filologiya anlayışı sevgi ilə düşüncə arasında körpü qurdu: “philo” – sevgi, “logos” – söz. Yəni filologiya, sözə olan sevgidir.
Filologiyanın kökləri antik dövrlərə gedib çıxır. Qədim Yunanıstanda Homer əsərlərinin şərhi və Sanskrit filologiyası kimi ənənələr bu sahənin ilk nümunələrindəndir. Orta əsrlərdə yazılmış mətnlərin araşdırılması və İntibah dövrünədək kassik mətnlərin yenidən tədqiqi filologiyanın inkişafında mühüm rol oynayıb.

Bu sevgini öz canına hopduran insanlarsa adını tarixə yazdı: Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Firidun bəy Köçərli, Salman Mümtaz, onlar yalnız yazmadılar, həm də topladılar, qorudular, dilin canını arxivlərdən çıxarıb həyata qaytardılar. Bu gün Azadə Musayeva, Afad Qurbanov, Tofiq Hacıyev, Bəxtiyar Məmmədzadə kimi filoloqların axtarışları, Möhsün Nağısoylunun, Mahirə Nağıqızının və bir çox dəyərli filoloqlarımızın qələmi ilə yazılan qrammatik rəsmlər, hamısı bu sahənin əzəmətidir.
Bəziləri filologiyanı ölü dillərlə maraqlanan bir sahə zənn edir. Halbuki filoloq, unudulmuş sətirləri oyadan, köhnəlmiş sözlərə yeni nəfəs verəndir. Filoloq, yalnız bir lüğət yaradan deyil, həm də bir millətin mənəvi lüğətini tərtib edən şəxsdir. O, yalnız “nədir?” sualını deyil, “niyə belədir?” sualını da düşünür. Çünki filoloqun işi məna ilə başlar, fəlsəfə ilə dərinləşər, ədəbiyyatla can tapar.
Ədəbiyyat filologiyanın nəfəsidir. Bu nəfəsi yaşatmaq üçünsə sadəcə məlumat deyil, dərin duyum, diqqətli baxış, düşüncəli yanaşma gərəkdir. Ədəbiyyat hər zaman yazıçı ilə başlamır, oxucu ilə də bitmir. O, filoloqun qəlbində yaşayır, tənqidçinin ağlında yenidən doğulur, və ən əsası gələcək nəsillərin ruhuna doğru yol tapır. Sözlər unudula bilir, amma dahilərin yaratdığı əsərlər əbədi qalır.
Ədəbiyyat, insan ruhunun kağız üzərində əksidir. Əbu Turxan demişkən: “Ən gerçək portret dahilərin yazılarında üzə çıxır. Onlar heç kimin görmədiklərini üzə çıxara bilirlər.” Bu cümlə adi bir cümlə deyil, bütün ədəbiyyatın sirrini özündə daşıyan bir güzgüdür. Füzuli bir məhəbbət deyərkən, əslində, qürurun, hicranın və insan tənhalığının portretini çəkirdi. Anar, İlyas Əfəndiyev, Cəfər Cabbarlı sanki yazdığı hər sətrə bir vicdan, bir sual yerləşdirirdi.
Bu əsərləri oxumaq üçün isə yalnız göz deyil, fəlsəfə, duyum, anlayış lazımdır. Hər kəs oxuya bilər, amma hər kəs anlaya bilməz. Bu baxımdandır ki, tənqidçi yalnız oxuyan deyil, anlayan insandır. O, yazıçının bir cümləsində gizlənən əsrin səsini eşitməlidir. Əbu Turxanın fikrində bu həqiqət açıqca ifadə olunur: “Tənqidçi fəlsəfi hazırlıq səviyyəsinə görə yazıçıdan yüksəkdə durmasa, əsərin həqiqi qiymətini verə bilməz.” Bu, sözə deyil, sözün arxasındakı düşüncəyə baxmağı tələb edir. Yazıçı yaradır, tənqidçi anlayır. Onlar yazarkən, əslində fikri sözə çevirirlər.
Filoloq, sanki bir arxeoloq kimidir, amma torpaqdan deyil, sətirlərdən tapar xəzinəni. Onun tapdığı xəzinə isə qızıldan deyil, elmin özündəndir.
Ulu Öndər deyirdi: “Hər bir xalq öz dili ilə yaranır. Ancaq xalqın dilini yaşatmaq, inkişaf etdirmək və dünya mədəniyyəti səviyyəsinə qaldırmaq xalqın qabaqcıl adamlarının, elm, bilik xadimlərinin fəaliyyəti nəticəsində mümkün olur. Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir."
Dil ünsiyyət vasitəsindən ziyadə, xalqın göz yaşının, gülüşünün, inamının, müqavimətinin səssiz şəklidir.
Mən inanıram ki, dilin içində millət yatır.  Hər araşdırdığımız kəlmə, hər öyrəndiyimiz dialekt, hər təhlil etdiyimiz şeir bu millətin qəlbində bir səsə çevrilir. Əgər bir xalq öz dilini sevə bilirsə, o xalq hər zaman ayaqda qalacaq. Və biz bu sevginin qoruyucularıyıq.

"Dəhşətli dərəcədə qəribə də olsa, indi mənə aydındır ki, bizim əsl, həqiqi marağımız mümkün qədər çox pul almaq, təriflənmək olub. Bu məqsədə çatmaq üçün isə yalnız kitab-qəzet çıxartmağı bilirdik. Elə onu da edirdik. Ancaq bu qədər faydasız işlə məşğul olub çox vacib insanlar olduğumuza inanmağımız üçün bu fəaliyyətimizə haqq qazandıran başqa bir düşüncə də olmalı idi. Elə buna görə də belə bir fikir ortaya atmışdıq: "Var olan hər şey şüurludur və var olan hər şey inkişaf edir. İnkişaf isə maarifçilik vasitəsilə olur. Maarifçilik də öz növbəsində kitabların, qəzetlərin yayılması ilə ölçülür. Bizə ona görə pul ödəyir, ona görə hörmət bəsləyirlər ki, kitab yazırıq, qəzet buraxırıq. Bax elə bu səbəbdən biz ən faydalı, ən yaxşı insanlarıq". Əlbəttə, hamımız həmrəy olsaydıq, bu fikir çox gözəl fikir olardı, ancaq birinin irəli sürdüyü ideyaya başqası bu ideyaya tam əks olan bir fikir ilə qarşı çıxdığından, biz yenidən düşünüb götür-qoy etməyə məcbur olurduq. Lakin biz bütün bunları görmürdük. Bizə yaxşı pul verir, tərəfdarlarımız bizi öyüb göylərə qaldırırdılar. Ona görə də hər birimiz özünü haqlı sayırdı.
İndi mənə aydındır ki, dəlixanadakı dəlilərlə bizim aramızda heç bir fərq olmayıb. Ancaq o vaxtlar yalnız azacıq şübhələnir və digər dəlilər kimi, mən də özümdən savayı hamını dəli adlandırırdım."

Tolstoy “Etiraf” əsərində bu həqiqəti sadə, eyni zamanda sarsıdıcı şəkildə göstərir. O yazır: “Əlbəttə, hamımız həmrəy olsaydıq, bu fikir çox gözəl fikir olardı.” Həqiqətən də, bütün böyük ideyaların gözəlliyi onların içindəki birlik ehtimalıdır. Amma fikir parçalandıqda, ideya şəxsi marağa çevrildikdə, sözdəki işıq artıq yanmır.
Maarifçilik dediyimiz anlayış bir zamanlar insanı azad edən, cəmiyyətləri oyadan, qaranlığı işıqlandıran bir məşəl idi. Amma zaman keçdikcə bu məşəl bir çox əllərdə yalnız şəxsiyyət nümayişinə, tərif və qazanc vasitəsinə çevrildi. Fikir vasitə oldu, məqsəd isə görünmədən dəyişdi. “Maarifləndiririk” deyə-deyə kitablar yazdılar, qəzetləri çıxardılar, lakin sözün özü bizdən uzaqlaşdı.  Və nəticədə Tolstoyun dediyi kimi, hər kəs öz ideyasına aşiq, başqasının düşüncəsinə isə düşmən kəsildi.
Amma o bir cümlə yenə də bütün bu xaosun içində açar kimi dayanır: “Əlbəttə, hamımız həmrəy olsaydıq, bu fikir çox gözəl fikir olardı.” Həmrəylik – təkəbbürdən, eqodan, mənəm-mənəmlikdən imtina edərək, bir ümumi bizin yaranmasıdır. Filologiya, ədəbiyyat, maarifçilik, bunların hər biri məhz bu biz məvhumuna möhtacdır. Əgər filoloqlar bir-birini boğmağa yox, anlamağa çalışsa, əgər yazıçılar bir-birinə qarşı deyil, bir ideyanın fərqli səsləri kimi yanaşsa, əgər oxucu da sadəcə tərif üçün deyil, gerçək anlam üçün kitaba yaxınlaşsa, onda bəli, Tolstoyun dediyi fikir həqiqətən gözəl olardı.
Deməli, ideyaların özündən daha çox, ona yanaşma tərzimiz dəyərlidir. Və bəzən ən doğru fikirlər belə yalnız həmrəylik olmadıqda məhv olur, içi boşalır. Əsl maarifçilik isə birlikdə baş verir. Fikirin yeganə müdafiəçisi səmimiyyət və birgə əməkdir.
Biz keçmişdən gəlirik, amma gələcəyə gedirik, sözlə, sədaqətlə, səssiz, amma əbədi bir səslə. Zaman dəyişir, texnologiya inkişaf edir. Amma söz hələ də insanın ilk və son sığınacağı olaraq qalır. Gələcəyin filoloqları bəlkə də dil modelləri ilə müqayisələr aparacaq, amma yenə də onların qəlbində bir köhnə dəftərin iyini sevən ürək döyünəcək. Onlar yenə də bir şeirin ritmini, bir romanın ideyasını, bir hekayənin sirrini oxumağa çalışacaqlar.
Filologiya, bir az keçmiş, bir az gələcək, amma tam mənası ilə bu gündür. Bu gün, çünki söz bu andadır. Dünən, çünki dil kökə bağlıdır. Sabah, çünki söz yaşadıqca insan yaşayacaq. Filoloq isə bu zamanların hamısını öz qəlbində daşıyan şəxsdir. Bəzən bir lüğətin səhifəsində, bəzən unudulmuş bir əlyazmada, bəzən bir uşaq şeirində gizlənir onun izi.
Bu gün, 25 mayda, əgər sənin qəlbində sözə qarşı bir sevgi varsa, əgər sətirlərin içində itməkdən qorxmursansa, əgər bir dili sevirsənsə, deməli, sən də bir filoloqsan. Sən də bu böyük düşüncə yolunun yolçususan.

Və unutma: sözə xidmət etmək heç zaman köhnəlməyəcək bir məbəddə ibadət etməkdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.05.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün Azərbaycan Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi Nailə Mirməmmədlinin doğum günüdür. Bu kəlmələri söyləyirəm, amma dilim gəlmir deyəm ki, “mərhum” Nailə Mirməmmədlinin. Hələ də, çoxumuz onun yoxluğu ilə barışa bilmirik.

Nailə Mirməmmədli 1961-ci ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur.1968–1979-cu illərdə Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbində Fortepiano ixtisası üzrə təhsil almışdır. O, 1981–1985-ci illərdə Tusi adına Pedaqoji Universitetində Musiqişünas, Dirijor, Xormeyster, Vokal, Aranjiman, Orkestrovka ixtisasları üzrə təhsil almış, təhsilini Fərqlənmə Diplomu ilə başa vurmuşdur.

Təhsilini davam etdirmək məqsədilə Nailə Mirməmmədli 1994–1997-ci illərdə Üzeyir Hacıbəyov adına Bakı Musiqi Akademiyasında Musiqişünaslıq və Tofiq Quliyevin sinfində (Tofiq Quliyevin ilk və son tələbələrindən biri) Bəstəkarlıq ixtisasları üzrə təhsil almış, təhsilini Fərqlənmə Diplomu dərəcəsi ilə başa vurmuşdur. 

1994–2004-cü illərdə Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbində müəllim,"Bənövşə" xorunda Xormeyster və Ansambl rəhbəri vəzifələrində çalışmışdır. 2003-cü ildən həyatın sonuna kimi Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Musiqi fakültəsində dosent, baş müəllim vəzifəsində çalışıb.

2020-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Şurasının qərarı ilə yeni yaradılan Mədəniyyət-yaradıcılıq Mərkəzinin direktoru təyin edilib.

Mükafatları 

- Azərbaycan Respublikası Müdafiə nazirliyi- Fəxri Fərman

- Bakı Şəhər İcra hakimiyyəti Mədəniyyət İdarəsi- Fəxri Fərman

- Bakı Şəhər İcra hakimiyyəti Mədəniyyət İdarəsi- Diplom

- Bakı Şəhər İcra hakimiyyəti Mədəniyyət İdarəsi- Fəxri Diplom

- Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyi- Diplom

- Azərbaycan Güləş Federasiyası- Fəxri Fərman

- Bakı Şəhəri Gənclər və İdman Baş İdarəsi- Fəxri Fərman

- Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti- Fəxri Fərman

- İdeal Sülhün Təbliği Fondu- Diplom

Yaradıcılığı 

- "Azərbaycan" — Xor əsəri

- "Azərbaycan səs salacaq" — Xor əsəri

- "İstiqlal günü" — Simfonik orkestr və xor üçün əsər

- "Sülh" — Simfonik orkestr, xor, solist üçün oda

- "Xocalı" — Simfonik orkestr, xor, solist üçün oda

- "Laçın intizarda, Şuşam dardadır" — Simfonik orkestr, xor, solist üçün oda

- "Azərbaycan bayrağı" — Nəfəs alətləri orkestri, xor, solist üçün marş

- "Çağırış" — Nəfəs alətləri orkestri, xor, solist üçün marş

-Və çoxlu-şoxlu mahnısı…

Bəstəkar, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi Nailə Mirməmmədli 4 yanvar 2021-ci ildə ürək tutmasından vəfat edib. "Qurd qapısı" məzarlığında dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının uşaq ədəbiyyatı barədəki silsilə yazıları davam edir. Tanınmış uşaq yazıçısı Sevinc Nuruqızıdır bu gün təqdimatda. Sevinc xanım Sem Makbratninin “Bilirsən, səni necə sevirəm...” adlı çox məşhur uşaq hekayəsini balaca oxucuların diqqətinə çatdırır. Eləcə də öz maraqlı fikirlərini ortaya qoyur.

Mən hər zaman böyük sevginin tərəfdarı olmuşam. “Sevgi varsa, hər şey var!”, – deyə düşünmüşəm. Elə mənim kimi düşünənlərin sayəsində, yəqin ki, Yer üzü bütün pisliklərə baxmayaraq, gülümsəyib, yaz gələndə çiçəklərə bürünüb, yay başlayanda uçuşan kə pənək lərlə qanadlanıb, payızda sarı-qırmızı yarpaq yağışında yuyunub, qışın bəmbəyaz qarına bürünüb. Bütün baş verənlərə rəğmən, gözlərini yumub və sakit-səssiz yuxuya gedib. Məncə, bütün bunlar məhz SEVGİnin varlığından doğan bəxtiyarlıqdır.

Uşaq ədəbiyyatı hər zaman böyük-kiçik sevgilərin etiraf meydanı olub. Bəlkə də, yanılıram. Kiçik sevgi olmur. Bütün böyük sevgilərin, desəm... Amma sevgi ölçüyə gəlməz ki... Onun çəkisi də yoxdur. Bir damcı kimin ürəyinə düşsə, bir ümmana dönər, bitməz-tükənməz... Cəmi iki hekayəsi ilə tanıdığım Sem Makbratni, bəlkə də, dünyanın ən gözəl sevgi hekayətlərini yaradan uşaq yazıçısıdır... “Bilirsən, səni necə sevirəm...”

Yəqin ki, Yer üzündə bundan gözəl sevgi etirafı olmayıb.

Sem Makbratni - “Bilirsən, səni necə sevirəm...”

“ Yatmaq vaxtı idi... Dovşan balası anasının uzun qulaqlarından bərk-bərk yapışıb üzünü onun yanağına sürtdü. Sonra gözlərinin içinə baxdı. Anasının onu dinlədiyinə əmin olmaq istəyirdi:

– Ana, bilirsən, səni nə qədər sevirəm?

– Körpə balam, əlbəttə, bilmirəm. Haradan bilim?

– Mən səni bax bu boyda sevirəmmmm!– və bala dovşan pəncələrini gücü gəldikcə

yanlara doğru açdı.

Amma ana dovşanın pəncələri daha böyük idi.

– Mənsə səni bax bu boyda.

“Ux, çox böyükdür”, – bala dovşan həyəcanlandı.

– Onda mən səni belə – bax bu boyda, – deyə, o, barmaqlarının ucunda dayanıb var

gücü ilə dartındı.

– Mən də səni – bax belə, – ana dovşan da barmaqlarının ucunda dayanıb dartındı.

“Ay aman, nə hündürdür, mən də belə edə bilsəydim!”

Birdən bala dovşanın ağlına maraqlı bir fikir gəldi. Qabaq pəncələri üstə qalxıb arxa pəncələrini ağacın gövdəsinə dirədi:

– Anacannnnn, mən səni arxa pəncələrimin dırnaqlarının ucuna qədər sevirəm.

– Elə mən də səni sənin arxa pəncələrinin dırnaqlarının ucuna qədər sevirəm, – deyib, ana dovşan pəncələrindən tutub balasını yuxarı qaldırdı.

– Hə, onda... Onda... Mən də səni... Bilirsən, necə sevirəm? Bax belə, – bunu deyib, bala dovşan talada hoppandı, diyirləndi.

Ana dovşan gülümsündü: -Bax mən də səni belə, – o elə hoppandı ki, qulaqları ağacların budaqlarına dəydi.

“Gör bir necə tullanır. Başı ağaclara dəyir. Mən belə bacarmıram!”

– Ana, səni uzun-uzun, çox uzun – bu tala uzunluqda, ya da bizim yanımızdan çaya

qədər sevirəm!

– Mən də səni çaydan da o yana, bax o təpələrin o üzünə qədər...

“Çooox uzaqdır”, – yuxulu bala dovşan düşündü. Əsnədi. İşə bir bax, ağlına daha heç nə gəlmirdi. Birdən yuxarıda, kolluqların arasından boylanan ayı və ulduzlarla dolu böyük qapqara səmanı gördü. Tapdım...

Səmadan uzaq heç nə yoxdur!

– Mən səni səmadakı aya qədər sevirəm, – dedi və gözlərini yumdu.

Ay səni, gör bir gedib hara çıxdı, – ana dovşan onu qucağına götürdü, qolları üstə alıb yarpaq döşənmiş yatağına qoydu. Yanına uzanıb onu sinəsinə sıxdı. Yanağından öpüb pıçıldadı. – Balam, mən də səni aya qədər sevirəm... Aya və aydan yerə qədər... “

-----

Mən sevginin gücünü və gözəlliyini anlatmağa Sem Makbratninin “Bilirsən, səni necə sevirəm...” hekayəsi ilə başladım... Körpə ürəklərdəki böyük sevgini nə ilə anladacağımı düşünəndə bundan ilıq və isti bir nümünə ağlıma gəlmədi. Sadəcə, düşündüm ki, bu hekayə SEVGİnin ƏLİFBAsı ola bilər. Amma məqsədim tamam başqa bir əsər haqqında müfəssəl məlumat verməkdir. Bu, Sergey Kozlovun “Kirpi dumanda” əsəridir.

(Əziz balaca oxucularımız. Əsərlə bazar ertəsi tanış edəcəyik)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.05.2025)

Şərəf Cəlilli, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Təbabətdən siyasətə yol gələn, adı milli-mənəvi dəyərlər və milli dövlətçilik tariximizə həkk olunan, müəllim, həkim, yazıçı, publisist, ictimai-siyasi xadim kimi tarix yaradan Nəriman Nərimanov 1870-ci il aprel ayının 14-də Tiflisdə dünyaya gəldi. O bir qarapapaq türkü idi. Soyu, soy-kökü, şəcərə dəftəri ilə həm də Şərqin ilk Demokratik Cümhuriyyəti ilə eyni zamanda Borçalıda qurulan Qarapapaq Türk Cümhuriyyətinin qurucusu, Naxçıvanda təməli qoyulan Araz Türk Cümhuriyyətinin təsisçilərindən biri Emin Ağa Acalova bağlı idi.

         Dövlət qurmaq, milli mücahid ömrü sürmək, əbədi istiqlal naminə şəhidlər vermək, paşa şərəfini, əsilzadə ucalığını, zadəgan müqəddəsliyini qorumaq, millətə, məmləkətə doğru, düz olan yolu göstərmək, cəhalətdən qurtuluşa körpü olmaq, elmi-irfan bulağına dönmək bu soyun Tanrıdan tale payı, alın yazısı idi.

Ana tərəfdən Bolus bəylərinə, Qarapapaq türklərinə, ata tərəfdən Qacarlara, Urmiya sultanlarına bağlı olan Nəriman Nərimanovun ulu babası Nəriman bəy XVII yüz ildə Kartli valisi I İraklinin sarayında “eşik ağası” – xarici işlər vəziri vəzifəsini tutub, xidmətlərinə görə Kaxeti valisi tərəfindən dəfələrlə mükafatlandırılıb. Tiflisin, Borçalının İpək yolu boyunda yerləşməsi, iri-iri karvansaralara sahib olması bu torpaqlarda ticarətin inkişafına təsir göstərib. Nəriman Nərimanovun atası Kərbəlayi Nəcəf də ticarətlə məşğul olub. Tiflisdən Yaxın və Orta Şərqə işləyən karvanlarla xalça-palaz, cecim-kilim aparıb gətirib. Tiflisin elmi-mədəni mühitinə bələd olan, iqtisadi-sosial dirçəlişinə töhfələr verən Nəriman bəydən qalan miras sayəsində mülkədar kimi nüfuz qazanan dövrünün məşhur mesenatları ilə birlikdə Borçalıda, Tiflisdə mədəni inkişafa töhfələr verən Kərbəlayi Nəcəfin törəmələri də bir mesenat kimi ölkənin dirçəlişi üçün əllərindən gələni əsirgəməyiblər. Tiflisin elmi-mədəni mühitində xüsusi nüfuz sahibi olan Allahverdi bəy təkcə Tiflisdə deyil, bütün Qafqazda məşhur olub, əvəzsiz musiqiçi kimi şöhrət qazanıb. XIX yüz il boyu Allahverdi bəyin malikanəsində sənət-mədəniyyət himayə olunub. Sarayının məşhur ziyarətçilərinin sırasında Şamaxıdan Əhməd Sultan Ağa, onun oğlu Mahmud Ağa, Qarabağdan Mir Mövsüm Nəvvab, Xurşudbanu Natəvan kimi dahi qələm sahibləri, ictimai-siyasi xadimlər, mesenatlar, sənət-mədəniyyət xiridarları yer alıb.

Sərvətinin böyük bir qismini Tiflisdən Bolusa, Qaraçöpə yol saldırmağa, saxsı borularla bulaqlar çəkdirməyə sərf edən Hacı Allahverdi bəy deyilənə görə zilxan səsə malik olmaqla yanaşı, gözəl şeirlər yazır, həm də tar çalırmış. Dövrünün nüfuzlu mesenatlarından biri Mahmud Ağanın Şamaxıda təşkil etdiyi  “Muğam müsabiqələri”ndə Sadıxcanla birlikdə münsiflər heyətində yer alırmış.

Hacı Allahverdi bəy oğlu Kərbəlayi Nəcəfi Tiflisin nüfuzlu ağalarından biri – Hacı Məmmədqasım Zamanovun qızı Həlimə xanımla evləndirmiş, onların yeddi gün, yeddi gecə davam edən toylarında Mirzə Kərim Fəna, Sadıxcan, Şahnaz Abbas, Mahmud Ağa, Hacı İbrahimxəlil bəy, Didə, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Fətəli Axundzadə, İsmayıl bəy Qutqaşınlı kimi məşhur simalar iştirak edibmiş. Bu toyun və toyun sahibinin nüfuzunu təyin etmək üçün isə uzaqlara getməyə ehtiyac yoxdur. Mahmud Ağanın, Mirzə Fətəli Axundzadənin, İsmayıl bəy Qutqaşınlının adını çəkmək kifayət edir ki, Nəriman Nərimanovun soyu, soykökü, şəcərə dəftəri ilə qənaətini ifadə edəsən. Nəriman Nərimanov sıradan bir dövlət xadimi deyildi. Onun əsilzadə ucalığı, bəy titulu, müqəddəsliyi vardı. Babası Allaverdi bəyin yerli əhaliyə, xüsusən də türklərə qarşı qeyri-etik davranışına görə Çarın Qafqaz canişinliyi ilə münasibətlərinin korlanması onun əmlakının əlindən alınması ilə nəticələnsə də, o, həqiqətin yanında olmuş, mülklərindən məhrum edilən mülkədarları müdafiə etmişdir ki, bu da Allahverdi bəyi hədəfə gətirmişdi. Rusiya-Türkiyə müharibəsi zamanı Osmanlıya yardımlar etməsi də, onu Vorontsov-Daşkovun, Çar Rusiyasının, Qafqaz Canişinin gözündən salmışdır.

Qeyd etdiyimiz kimi Allahverdi bəy oğlu Nəcəfi Tiflisin məşhur ağalarından, mesenatlarından biri Hacı Məhəmmədqasım Zamanovun qızı ilə evləndirmişdi. Kərbəlayi Nəcəflə Həlimə xanımın nigahından doqquz övlad dünyaya gəlmişdi.

Gələcəyin məşhur pedaqoqu, yazıçı-publisisti, məşhur həkimi, qüdrətli dövlət xadimlərindən biri, komissar Nəriman Nərimanov onların səkkizincisi idi.

***

Çar Rusiyasının Qafqazı fəth etməsi, Tiflisin mədəni-siyasi mərkəzə çevrilməsi həm də Qori Müəllimlər Seminariyasının yaranması ilə nəticələndi. Yerli əhalinin maariflənməsi, daha doğrusu onun arzuladığı təəbənin yetişdirilməsi üçün əlindən gələni əsirgəməyən, bütün imkanlarını səfərbər edən Çar Rusiyası bu dövrdə həm də, qəza məktəblərinin təməlini qoyur. Naxçıvanda Məmməd Tağı Sidqinin, Şamaxıda Seyid Əzim Şirvaninin, Lənkəranda Mirzə İsmayıl Qasirin, İrəvanda Mirzə Cabbar Məmmədzadənin, Şuşada Mirzə Kərim İsmayılın və digər nüfuzlu maarifpərvər ziyalıların, pedaqoqların tarixi xidmətləri sayəsində sonralar, həm də real məktəblər açılırdı. Borçalıda, tarixi dədə-baba torpaqlarında yaşayan türklərin diyarında təməli qoyulan qəza məktəbi məhz Nəriman ağanın nəticəsi, Allahverdi bəyin nəvəsi, Kərbəlayi Nəcəfin oğlu Nəriman Nərimanovun adı ilə bağlıdı. O, 1890-cu ildə Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirmişdi. Tarixi mənbələr də sübut edir ki, Tiflis quberniyası qəzalarda ictimai məktəblər açmaq üçün 22 noyabr 1873-cü ildə xüsusi nizamnamə qəbul edir. “Nərimanov 1875-ci ildə Borçalı qəzasında yaşayan azərbaycanlılar üçün icma yolu ilə bir ibtidai məktəb təşkil etmək məqsədilə bölgəni gəzir. Qızılhacılı kəndi maarif orqanlarına müraciət edərək icma məktəbinin onlara verilməsini xahiş edirlər. İcma məktəblərin saxlamaq üçün əhalidən xüsusi vergi toplanırdı”.

Bütün həyatını milli maarifçilik məsələlərinə, milli dövlətçilik ideologiyasının inkişafına həsr edən Nəriman Nərimanov Tiflisdən Qoriyə gedişi, Qoridən Qızılhaıcılıya gəlişi ilə Borçalıda ilk yeni tipli məktəbin təməlini qoydu. Ayrı-ayrı imkanlı şəxslərin mülklərində, malikanələrində mövcud olan molla məktəblərinin əsasında Qızılhacılı qəza məktəbini qurdu. Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin dili ilə desək, “elmi-irfan bulağını qaynatdı”. Dərs dediyi şagirdlərin beyinlərinin şırımlarına cəhalətdən qurtuluşun toxumlarını səpib rüşeymlərini cücərtdi. Təkcə Qızılhacılıda deyil, bütün Borçalıda, Güney Qafqazda yaşayan türklərin, azərbaycanlıların gözünün önündən cəhalətin pərdəsini qaldırdı. Min illər boyu bəşəri dəyərlər xəzinəsini zənginləşdirən, milli dövlətçilik tariximizdə mühüm yer tutan Qarapapaq türklərinin mənəvi əzəmətini nümayiş etdirdi.

Qızılhacılının məşhur bəylərinin, ağalarının, maarifpərvər insanlarının dəstəyi ilə 1876-cı ildə məktəb üçün yeni tipli üç sinifli daş bina tikildi. 1877-ci il sentyabrın 1-də fəaliyyətə başlayan bu ilk dünyəvi təhsil verən məktəbdən sonra Borçalı qəzasında, Qaraçöpdə yeni tipli, müasir standartlara, dövrün tələblərinə uyğun məktəblər quruldu. Amma hamı, hər kəs Qızılhacılı məktəbini dünyəvi təhsilin təməldaşı kimi qəbul etdi. İbtidai təhsillə fəaliyyətə başlayan məktəb yerli əhalinin xüsusi istəyi ilə hələ Nəriman Nərimanovun sağlığında “Nərimaniyyə məktəbi” adlandırılırdı. İsmayıl bəy Qaspıralının, Mirzə İsmayıl Qasirin, Məmmədtağı Sidqinin, Mirzə Kərim İsmayılın, Mirzə Cabbar Məmmədzadənin, Seyid Əzim Şirvaninin məktəbləri ilə eyni sırada dayanan “Nərimaniyyə məktəbi” də millətin cəhalətdən qurtuluşu, milli məfkurədən milli dövlətçiliyə gəlişi üçün körpü oldu.

Nəriman Nərimanov bir müəllim kimi pedaqoji fəaliyyətə 20 yaşında, Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirəndən sonra Qızılhacılıda, rus dili müəllimi kimi başladı. Dövrünün bütün mütəfəkkirləri Həsən bəy Zərdabi, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Həbib bəy Mahmudbəyov, Mirzə Cəlil kimi sinif otaqlarına sığmayan səsini milli mətbuata, daha geniş auditoriyalara gətirdi. Yazıçı, publisist, ictimai xadim kimi tarix yaratdı. “Bəşəriyyətin geridə qalmış hissəsinə qüvvəsi çatdığı qədər kömək etmək” məqsədi ilə Qələmini Süngüyə çevirdi. Məktəbi, teatrı, mətbuatı, kitabxana və qiraətxana işini, maarifçiliyi milli məfkurədən milli dövlətçiliyə yol hesab etdi.

***

Nərimanov Tiflisin kübarlar və əsilzadələr mühitində doğulub böyümüşdü. Qori Müəllimlər Seminariyasında püxtələşib yetişmişdi. Borçalının məşhur mesenatlarının, elmi-irfana millətin nicatı kimi baxan imkanlı şəxslərin, səxavətli insanların yurd yerində Qızılhacılıda müəllim ucalığı, ustad-şəyird müqəddəsliyi yaşamışdı. Borçalıdan Bakıya gəlişi müəllim, ictimai-siyasi xadim, yazıçı-publisist kimi xəyallarının gerçəyə çevrilməsi üçün ali və uca məqam, münbit mühit deməkdi.

O, Borçalıdan Bakıya gələndə Bakıda da məktəb qurmaq, imkansız ailələrin övladlarına təhsil vermək, onların inkişafı, irəli getməsi üçün kitabxana, qiraətxana açmaq istəyirdi.

Qəzalardan, bölgələrdən fərqli olaraq iri şəhərlərin də iri-iri problemləri olur. Nərimanovun ilk cəhdi alınmır. Rəsmi dövlət qurumlarının qapısını dəfələrlə döysə də, istəyinə nail ola bilmir. Onun ən böyük yardımçısı, dəstək yeri, adı milli-mənəvi dəyərlər və pedaqoji fikir tariximizə həkk olunan, 1918-ci ildə Şərqdə qurulan ilk Demokratik Cümhuriyyətin “İstiqlal Bəyannaməsi”nə qol çəkən, Bakıda, ümumiyyətlə Azərbaycanda ilk Rus-tatar məktəbinin qurucusu Həbib bəy Mahmudbəyovla birlikdə məktəblər şəbəkəsini yaradan Sultan Məcid Qənizadə olur.

Nərimanov məhz bu böyük tarixi şəxsiyyətin dəstəyi ilə Aleksandr Pobedonstsevin 6 sinifli progimnaziyasının hazırlıq sinfinin aşağı şöbəsinə müəllim qəbul edilir.

Ömrünün sonuna qədər “Həyatımın ən böyük müəllimi Həbib bəy Mahmudbəyovdur” deyib, ehtiram bəslədiyi Ustadı, ruhunun Atası ilə də, məhz burada tanış olur. Bakıda, ümumiyyətlə Azərbaycanda ilk Rus-tatar məktəbinin  ilk kitabxanasının, qiraətxanasının, teatr truppasının qurucusu Həbib bəy Mahmudbəyovla tanışlıq iki məsləkdaşın əbədi dostluğuna, qardaşlığına çevrilir. Nərimanov onun simasında ən böyük arxa-dayağını tapır. Bakının zadəgan, əsilzadə mühitinə, onun dəstəyi, təqdimatı ilə qədəm qoyur. Həsən bəy Zərdabi, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, İsa bəy Aşurbəyovla dostluğu yaranır. Millətin cəhalətdən qurtuluşu, ideyalarının gerçəkləşməsi üçün müəllim Nərimana üfüqlər açılır. Yazıçı, publisist, ictimai-siyasi xadim Nəriman Nərimanov Bakı əsilzadələrinin dəstəyi, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin xüsusi qayğısı, Həbib bəy Mahmudbəyovun iradəsi ilə bir ideoloq kimi yetişir. Həbib bəy Mahmudbəyov həm də, onun analitik təfəkkürünün inkişafı, intellektual potensialının üzə çıxması, bir pedaqoq, ictimai-siyasi xadim kimi nüfuzunun möhkəmlənməsi üçün əlindən gələni əsirgəmir. Onun təkcə Bakıda deyil, Türkiyədə, Güney Azərbaycanda, eyni zamanda Türküstanda, Ümumrusiyada tanınması üçün imkanlarını səfərbər edir. Dövrünün məşhur siyasi xadimləri, pedaqoq və publisistləri, Həsən bəy Zərdabi, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Kərim bəy Mehmandarov, Xudadat bəy Rəfibəyov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Fətəli Xan Xoyski, Əhməd bəy Pepinov, İsa bəy Hacınsk, Mirzə Nəsrulla bəy Əmirov, Nəriman bəy Nərimanbəyov, Mirzə Cabbar Məmmədzadə kimi məşhur simaları ilə o, məhz Həbib bəy Mahmudbəyovun vasitəsilə ilə tanış olur.

Nərimanov qüdrəti pedaqoq, ictimai-siyasi xadim, eyni zamanda məşhur publisist, yazıçı və həkim idi.

O, irəlilədikcə, uğurlara, nailiyyətlərə imza atdıqca, ona ən çətin zamanlarda əl tutan, arxa-dayaq duran, böyük qardaş kimi həyan olan, doğru, düz olan yolu göstərən Həbib bəy Mahmudbəyovu nəinki unudur, “həyatımı dəyişən adam, ən böyük müəllimim” deyib, hörmətlə xatırlayır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Qızıl Ordunun qırmızı terroruna qurban getdikdən, iflasa uğradıqan sonra Cümhuriyyət qurucuları hücumlara, təzyiqlərə məruz qalarkən artıq Azərbaycanın Birinci şəxsinə çevrilən komissar Nəriman Nərimanov mənəvi terrorla üz-üzə olan Şamil bəy Həbib bəy oğlu Mahmudbəyovu himayəsinə alır. Firudin bəy Köçərlini, Əhməd bəy Ağayevi, Fətəli Xan Xoyskini ölümün ağuşundan ala bilməsə də, Musavat Partiyasının Kiyev şəhər təşkilatını Yusif Vəzir Çəmənzəminli ilə birlikdə quran, Cümhuriyyət zamanı, Cəbrayılın polis rəisi, Qarabağın hərb valisi Xosrov bəy Sultanovun baş müşaviri vəzifələrini tutan Şamil bəyi öncə Şuşa Qəzası İcraiyyə Komitəsinin sədri, sonra Naxçıvan Muxtar Respublikasının Daxili İşlər Komissarı, daha sonra isə İcraiyyə Komitəsinin sədri vəzifələrinə təyin edir. Bununla Nəriman Nərimanov təkcə bir məmurun önündə yaşıl ışıqları yandırmır,  1901-ci ildə Tiflisdən Bakıya qədəm qoyarkən, iş axtararkən onun əlindən tutan, onu himayəsinə alan böyük qardaş qayğısını, əsl ziyalı, münasibətini ondan əsirgəməyən Həbib bəy İbrahim Xəlil bəy oğlu Mahmudbəyovun mənəvi borcundan çıxır. Baxmayaraq ki, Qazi Mustafa Kamal Paşa Osmanlıya, Türkiyənin Qurtuluş Savaşına Azərbaycan dövləti adından verdiyi dəstəyə, göstərdiyi yardıma görə ona təşəkkür edib borclu olduğunu dilə gətirən zaman, O : “Paşam, qardaşın qardaşa borcu olmaz!”-deyib onu heyrətləndirmişdi. Bu Nərimanov idi. Onun bir əsilzadə ucalığı, zadəgan kübarlığı, Qarapapaq ləyaqəti, cəsarəti, azərbaycanlı qeyrəti, alicənablığı var idi.

***

Nərimanov Bakının elmi-mədəni mühitində nə az, nə çox düz 11 il fəaliyyət göstərdi. Həbib bəy Mahmudbəyovun, Həsən bəy Zərdabinin, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin himayəsi ilə bir çox layihələrə imza atdı. Bakı realnı məktəbdə müəllimlik hüququ qazanana qədər düz 5 il cüzi maaşla dolandı. Dövlət məmuru statusunu elə burada realnı məktəbdə alsa da, Həbib bəylə birlikdə gecə kursları təşkil etdi. Yaşlı insanların kurslara cəlb olunmasına nail oldu. Onunla birlikdə dərsliklər, dərs vəsaitləri yazdı.

Bu illər ərzində Bakı şəhər pedaqoji ictimaiyyətinin və əhalinin dərin hörmətini qazanan Nərimanov 1896-cı ilin əvvəlindən məktəbin direktorunun istəyi ilə həm də, realnı məktəbdə Azərbaycan dili müəllimi və sinif mürəbbilərinin köməkçisi kimi fəaliyyət göstərdi. Az sonra, 1896-cı il sentyabrın 1-də Bakı Şəhər Dumasının qərarı ilə Probedonostsevin progimnaziyasının bazasında Bakı oğlan klassik gimnaziyası təşkil edilən zaman Nərimanov dövlət qulluqçusu vəzifəsinə təsdiq edilərək gimnaziyada fəaliyyətini davam etdirir. O, burada fasiləsiz olaraq 1902-ci ilədək çalışır və özünü işgüzar, nümunəvi müəllim kimi göstərir. Yüksəksəviyyəli pedaqoji xidmətlərinə görə əvvəlcə medala, daha sonra üçüncü dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeninə layiq görülür”. Bu bir pedaqoq kimi onun arxada qoyduğu illərə verilən dəyər idi.

Nəriman Nərimanov qüdrətli pedaqoq olmaqla yanaşı, həm də nüfuzlu ictimai-siyasi xadim, yazıçı-publisist idi. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yanaşı, rus və Avropa ədəbiyyatını da gözəl bilirdi. Millətin maariflənməsi, məmləkətin tərəqqisi üçün ədəbiyyatı, mədəniyyəti, teatr və incəsənəti, kitabxana və qiraətxana işini ən ciddi təşviqat vasitəsi hesab edirdi. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi Nərimanovun Həbib bəy Mahmudbəyov, Həsən bəy Zərdabi ilə birlikdə bu istiqamətdə gördüyü mühüm işlər nəticə etibarı ilə Şərqdə ilk Demokratik Cümhuriyyətin qurulmasına zəmin oldu. “Nərimanovun pedaqoji fəaliyyəti təkcə müəllimliklə məhdudlaşmırdı. O həm də ictimai xadim kimi Azərbaycanda maarif və mədəniyyətin yayılmasına ciddi təsir göstərirdi. Həmin dövrdə Nərimanov müxtəlif tədris müəssisələri nəzdində fəaliyyət göstərən bazar günü məktəbləri və axşam kurslarında da pulsuz olaraq dərs deyir, dövrünün digər mütərəqqi ziyalıları ilə birlikdə yaşlı əhaliyə savad öyrədir, mütərəqqi fikirlər yayır, bu məktəb və kursların xeyrinə teatr tamaşalarının göstərilməsində iştirak edirdi”. Həbib bəy Mahmudbəyovun, Sultan Məcid Qənizadənin rəhbərliyi, dövrünün məşhur pedaqoqları, Abbas bəy Minasazov, Mehdi bəy Hacıbababəyov, Əliisgəndər Cəfərzadə, Süleyman bəy Əbdürrəhmanzadə, Məmmədtağı Atakişiyev, Daşdəmir Eldarxanov, Əli Terequlov, Səməd bəy Acalov (Hacı Əlizadə), Pənah Qasımov, Yakov Keylixis, Əbdülhəmid Qorçubaşov kimi milli məfkurədən milli dövlətçiliyə ustad-şəyird müqəddəsliyi ilə yol gələn ziyalılarla zamanın, quruluşun üstünə yeriyir, millətin cəhalətdən qurtuluşu üçün sinif otaqlarını elmi-irfanın baş köşəsinə çevirir, mənsub olduğu məmləkətin haqq səsinə dönür, “şovinizmə” üsyan edir, ruspərəst mövqeyi ilə xalqını aşağılayanlara, dilini, mədəniyyətini, tarixini, ədəbiyyatını ondan yüksəklərdə tutanlara dərs verirdi: “Türk uşaqları təkcə Puşkini deyil, həm də Şekspiri, Şilleri bilməlidir. Ancaq türk uşağı özünə doğma olan əsl proletar şairi Sabirin odlu-alovlu şeirlərini bilməlidir”. Nərimanovun tövsiyyəsi bu idi ki, Türk dilinin tədrisini azaltmaq təklifini irəli sürənlər özləri bu dili öyrənsinlər ki, Sabiri anlasınlar”.

Sərt çıxışları ilə millətinin haqq səsinə dönəndə, ictimai-siyasi xadim, nüfuzlu pedaqoq kimi çəkinmədən problemləri dilə gətirəndə Nərimanovun cəmi 26 yaşı var idi. O zaman Çar Rusiyasının Tiflisdə və Bakıda olan millətçi-şovinist nümayəndələrinin üstünə yeriyən Nərimanov illər ötəndən sonra, Şura hökuməti illərində Azərbaycanın Birinci şəxsi, Komissar Nəriman Nərimanov kimi Mərkəzi Komitədə, Moskvada, yuxarı eşalonda oturanlara yerini göstərirdi. Tarixi mənbələr, arxiv materialları da sübut edir ki, Nəriman Nərimanov Azərbaycan dilini sıxışdıran kommunistlərin mövqeyinin çar Nikolayın mövqeyi ilə üst-üstə düşdüyünü vurğulayaraq onları çəkinmədən şovinist adlandırırdı...

1924-cü il martın 20-də Moskvada partiyanın siyasi bürosunda Nəriman Nərimanovun təklifi ilə məsələ müzakirə olunmuşdu. Feliks Dzerjinskinin fikrinin əleyhinə gedərək neftdən gələn gəlirin böyük hissəsinin Azərbaycanda maarifin və səhiyyənin inkişafında xərclənməsi məsələsini qoymuşdu. Buna nail olmaqla o, öz tövsiyyələrini Xalq Komissarları Sovetinin sədri Qəzənfər Musabəyova ünvanlamışdı”.

Hələ gənclik illərində, fəaliyyətinin Bakı dövründə Həbib bəy Mahmudbəyov kimi Bakı Quberatoruna məktub ünvanlayan, onun 18 aprel 1897-ci il tarixli qərarı ilə Qiraətxana açmağa nail olan Nərimanov bu mütərəqqi addımı ilə ölkədə milli maarifçilik hərəkatına, ana dilinin təbliği məsələlərinə töhfə vermiş, mənəvi müəlliminin, ustadının ana dili ilə bağlı gerçəkləşdirdiyi layihələri inkişaf etdirmişdi.

Bakıda ilk Rus-tatar məktəbini quran, dərslik və dərs vəsaitlərini qələmə alan, kitabxana və qiraətxananın, teatr truppasının təməlini qoyan Həbib bəy Mahmudbəyov deyirdi: “Bütün Rusiyada bizim məktəblər müdhiş bir vəziyyətdə idi... Ana dili hər yerdə gözdən düşmüşdü. Onu öyrənmirdilər. Bir dənə də olsun türkcə dərslik yox idi... Biz şüurlu gənc müəllimlər necə olursa olsun öz ana dilimizi dirçəltməli, rus-tatar məktəblərində dilimizi dirçəltməli, onun məcburi bir fənn kimi keçirilməsinə nail olmalı, dərsliklər tərtib etməli, ruscadan türkcəyə uşaq hekayələri tərcümə etməli, qiraətxana və kitabxanalar açmalı, uşaq jurnalları nəşr etməli idik”.

Nəriman Nərimanov bununla həm də Firudin bəy Köçərlinin: “Bir millətin malını, varını, dövlətini əlindən alarsan məhv olmaz, dilini alarsan tərk olub gedər!” - nidasını gerçəyə çevirmiş, Qori Müəllimlər Seminariyasını Qazaxa köçürməklə Mirzə Kazım bəyin, Mirzə Fətəli Axundzadənin, Abbasqulu Ağa Bakıxanovun, Mirzə Şəfi Vazehin, Həsən bəy Zərdabinin, Həbib bəy Mahmudbəyovun ənənələrini yaşatmış, davam etdirmişdir. Bununla yanaşı o, həm də Şərqdə ilk Qız Məktəbini quran, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin böyük arzularının gerçəkləşməsi üçün cəsarətli addım atmışdır ki, nəticə etibarı ilə bu həm də, Bakıda, daha doğrusu Qafqazda, Şərqdə, türk dünyasında Müəllimlərin I Qurultayının çağırılması ilə nəticələnmişdir. Onun bu dövrdə qələmə aldığı publisistik yazılarının, elmi məqalələrinin, bədii əsərlərinin əksəriyyəti xalqın cəhalətdən qurtuluşuna, maarifçilik məsələlərinin təbliğinə həsr olunmuşdu ki, bu sırada “Nadanlıq”, “Bahadır və Sona”, “Nadir Şah” kimi bu gündə Azərbaycan ədəbiyyatının şah əsərlərindən hesab olunan kitabları vardı.

İnsanların ruhunun hakimi kimi qələm çalan Nəriman Nərimanov mənsub olduğu milləti düşdüyü cəhalət və səfalət girdabından xilas etmək üçün, həm də onun sağlamlığı barədə düşünür. Onu Tiflisdən Bakıya gətirən qatar, Bakıdan uzaqlara, lap uzaqlara, Ukraynaya, Odessaya aparır. Müəllim, ictimai xadim, yazıçı, publisist Nərimanovdan həkim, alim, siyasi xadim Nərimana yollar görünür.

***

Bütün həyatını mənsub olduğu millətin tərəqqisinə həsr edən Nəriman Nərimanov hansı vəzifəni tutmasından asılı olmayaraq “Doktor Nəriman” deyə sevildi, hörmətə layiq oldu.

Tiflisdən, Borçalıdan Bakıya qədəm qoyanda onu iki ciddi məsələ düşündürmüşdü: “Sağlam bədəndə sağlam ruh olar və ruhu sağlam olmayanın bədəninin sağlam olmasından fayda olmaz”. Bu səbəbdən də, o bir pedaqoq, ictimai xadim kimi çox böyük hörmət və nüfuz qazandığı Bakıdan ayrılmaq, müəllim Nərimandan doktor Nərimana körpü salmaq qərarına gəlir. Düz 11 il Sultan Məcid Qənizadənin, Həbib bəy Mahmudbəyovun, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin sayəsində tanıdığı, sevdiyi Bakıya, Vətənə daha faydalı, gərəkli xidmət üçün Odessaya yollanmaq qərarına gəlir. Millətin atasına – Hacı Zeynalabdin Tağıyevə rəsmi məktubla müraciət edərək onun “Kontorundan” yardım alır. Azərbaycan Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivində 609-cu Fondda mühafizə olunan 1902-ci il yanvarın 27-də və 1913-cü il aprelin 16-da imzalanan müraciət və təşəkkür məktubları Tağıyevin bir mesenat kimi xeyirxahlığının, Nərimanovun milli mücadilə naminə hər şeyə - hətta borc almaq kimi bir kişi üçün ağır olan məsələyə də qol qoyduğunu sübut edir. 1902-ci ildə 32 yaşında Novorosiyski İmperator Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur. O, burada təkcə təbabətin sirlərinə yiyələnmir, dövrünün məşhur təbib-filosof alimləri ilə tanış olur. Hələ dördüncü kursda təhsil alarkən “Tibb və İslam” əsərini qələmə alır. Bu onun bir türk, müsəlman olaraq İslam elm tarixinə verdiyi ən qiymətli töhfələrdən idi. Tarixə İbn Sina, İbn Rüst, İbn Ərəbi, Bəhmənyar, Şeyx Barik kimi məşhur təbib-filosoflar bəxş edən Şərqin əzəmətini sübut edir. Odessaya, Novorossiyski İmperator Universitetinə tələbə kimi qədəm qoyan Nəriman Nərimanov hələ dördüncü kursdan nüfuzlu pedaqoq kimi ona mühazirə oxuyan müəllimlərin sırasında yer alır. AMEA-nın 15 təsisçisindən biri, ilk prezidenti akademik Mirəsədulla Mirqasımov bu barədə öz xatirələrində qeyd edir: “Mən Novorosiyski İmperator Universitetinə daxil olanda Nərimanov artıq nüfuzlu müəllim, həkim kimi çox böyük hörmət qazanmışdı. Bu bir azərbaycanlı kimi bizi qürurlandırırdı. Müəllimlərimiz bizə onun “Tibb və İslam” kitabından mühazirə oxuyurdu”.

Nəriman Nərimanov Novorosiyski İmperator Universitetində təkcə bir həkim, alim deyil, həm də ictimai-siyasi xadim kimi yetişirdi. Universitetin elmi-ictimai mühiti Çar Rusiyasındakı rejimi qamçılayır, sosial ədalətin bərpası uğrunda mübarizlər yetişdirirdi. Bu səbəbədən də, Nərimanovun irsinin ciddi tədqiqatçıları haqlı olaraq Odessa mühitinin onun siyasi fəaliyyətində mühüm mərhələ olduğunu qeyd edirlər.

Bütün həyatını milli maarifçilik və əbədi istiqlal, milli dövlətçilik məsələlərinə həsr edən Nəriman Nərimanov taleyin sərt üzündə özü öz tarixi torpaqları ilə həmsərhəd olmaq məcburiyyətində qalan, xanlıqlara parçalanan, “Kürəkçay”, “Gülüstan”, “Türkmənçay” dəhşətlərini yaşayan Vətənin birliyi, bütövlüyü üçün qılınc sıyırıb bu taya, Təbrizdən Dərbəndə, Borçalıya, İrəvana, Qarabağa, Naxçıvana qədər gələn Nadir şah Əfşardan, Ağa Məhəmməd şah Qacardan sonra ayağa duran ilk liderimiz idi ki, “Mücahid” Partiyasının qurulması, Təbrizin oyanışı üçün nəinki əlindən gələni əsirgəməmiş, bu yolda açıq mübarizəyə atılmışdır. 1906-cı ildə Bakıda keçirilən Qafqaz Müsəlman Müəllimlərinin Birinci Qurultayının təşkilində Həbib bəy Mahmudbəyov, Həsən bəy Zərdabi ilə birlikdə mühüm xidmətləri olan Nəriman Nərimanov tarixi nitqi, “Müəllimi olmayan millətin keçmiş və gələcəyi olmaz!” nidası ilə cəhalətdən qurtuluşun Müəllim və Məktəb adına bağlı olduğunu sübut etmişdir.

Elə həmin il Novorosiyskidən ona ünvanlanan teleqram yenidən Nərimanovu Odessaya aparmışdır. Universitetin tədrisi müvəqqəti dayandırması ilə bağlı təhsilini yarımçıq qoymaq məcburiyyətində qalan Nərimanov 1908-ci ildə təhsilini başa vurub yenidən Bakıya, taleyinin şəhərinə dönmüşdür. Həkim kimi fəaliyyətə başlamışdır.

Qısa fasilələri, Həştərxanda keçən sürgün illərini nəzərə almasaq deyə bilərik ki, Nəriman Nərimanov ömrünün, hətta yuxusuz gecələrini üst-üstə yığsaq gecəli-gündüzlü ömrünün böyük bir qismini məhz doktor Nəriman olaraq keçirib. 1909-cu ildən 1918-ci ilə qədər “Xolera-vəba”, “Şaxotka-vərəm”, “Traxoma”, “Qadınlar aləmi”, “Tibb və İslam”, “Əyyaşlıq” və başqa bu kimi faydalı elmi-publisistik mövzularda mühazirələr oxumuş, məqalələr və kitabçalar çap etdirmiş, “Tibb və islam” kitabçasını yoxsul fəhlələr arasında pulsuz paylamışdı. Vəba, çiçək, traxoma, malyariya, revmatizm, mədə-bağırsaq xəstəliklərinə qarşı mübarizəyə həsr olunan elmi-kütləvi məqalələri ilə infeksion xəstəliklərə qarşı mübarizə aparmış, “Burhani-tərəqqi”, “İdel”, “Astraxanskiy kray”, “Baku”, “Sədayi-həqq” kimi  dövrünün mətbu orqanlarına məqalələr yazmış, 1914-cü ildə Qara şəhər xəstəxanasında fəhlələrə təmənnasız xidmət göstərmiş, neft mədənlərində çalışan fəhlələrin pulsuz, öz hesabına müalicəsinə nail olmuş, onların dava-dərmanını almış, Bakı kəndlərinin əhalisinə yardımda bulunmuş xəstələrin böyük bir qismini evində qəbul etmişdir. 1918-ci ildə Bakı Şəhər Təsərrüfat Komissarı kimi şəhərin sanitariya, əhalinin gigiyena ilə bağlı problemlərinin gündəmə gətirilməsində, həll edilməsində mühüm rol oynayan doktor Nəriman Nərimanov bu illər ərzində fasiləsiz xidməti ilə şəhərin müalicə-profilaktika məsələlərinin böyük bir qismini öz üzərinə almışdır.

1914-cü ilin altı ayı ərzində Nərimanov 11765 xəstə qəbul etmiş, 2441 nəfərə cərrahi yardım göstərmiş, 9418 resept yazmışdır ki, bu da müasir dillə desək dünya rekordunu təzələmiş, Beynəlxalq Tibb Təqviminin təşkilat komitəsi  onun reseptlərindən birini təqviminə əlavə edərək nəşr etdirmişdir.

Nəriman Nərimanov qüdrətli pedaqoq, Hippokrat andına sadiq qalan peşəkar həkim, istedadlı yazıçı, publisist olsa da, nüfuzlu ictimai-siyasi xadimdi. Bütün həyatı mücadilələrdə keçən bu dahi şəxsiyyət 1909-cu ildə Tiflisə hicrət etmək məcburiyyətində qalır, onun Bakıdan Tiflisə dönüşü siyasi təqiblərlə bağlı olmaqla yanaşı, təbabətdən siyasətə yol gələn doktor Nərimanın həbsxana həyatını, sürgün illərini özündə ehtiva edir.

***

Metex qalası özünün dəhşətli zindan qanunları ilə Çar Rusiyasının ən dözülməz həbsxanalarından biri idi. Ora daha çox siyasi dustaqlar, imperiyanın üstünə yeriyən tarixi şəxsiyyətlər salınırdı.

1908-ci ilin sonralarından Güney Azərbaycan məsələləri ilə bağlı hədəfə alınan Nəriman Nərimanov Bakıda təqib olunmağa başlayır. Onun, o tayda qurulan “Mücahid” Partiyasının fəaliyyətindəki mövqeyi siyasi çevrilişə cəhd kimi qiymətləndirilir. Çar Rusiyasını bu məsələyə həm də İran rejimi təhrik edir. Düzünə qalsa məsələnin bu yönü həqiqət idi. Hacı Zeynalabdin Tağıyev Nərimanovun, Rəsulzadənin əli ilə Təbriz üsyanlarına yardım edir, əhalinin oyanışı, qurtuluşu, birliyi, bütövlüyü uğrunda mübarizəsi üçün ayağa qalxmasını arzulayırdı. Bu dövrdə Çar Rusiyasında cərəyan edən hadisələr, imperiyanın əyalətlərindəki Tağıyev kimi müdrik adamları ayağa qaldırmışdı. Nə Çar, nə də İran şahı bu məsələni həzm etmək istəmirdi. Nərimanovla Rəsulzadə isə hədəfdə idi. Onun Bakıdan çıxmasını, doğulduğu torpaqlara – Tiflisə hicrət etməsini tövsiyə edənlər də Tağıyev başda olmaqla Bakı əsilzadələri idi. Nərimanovun Tiflisə 1909-cu il martın 1-də gəlişi ilə Metex qalasına salınması bir olur. Onu “Mücahid” Partiyası qurmaqda, İran inqilabçılarına dəstək verməkdə ittiham edirlər. Altı ay həbsxanada qaldıqdan sonra onu Həştərxana sürgün edirlər. Bu müddət ərzində Hacı Zeynalabdin Tağıyev onun hüquqlarını müdafiəsi üçün vəkil tutur. Çar Rusiyasının Qafqaz canişini İllarion İvanoviç Vorantsov-Daşkovla şəxsən danışıqlara gedir, malikanəsində onu qəbul etməklə kifayətlənmir, Bakı buxtasında neft quyuları olan Canişinə dörd vaqonlu qatar “hədiyyə” edir. Bu o dövr üçün bir ovuc brilianta, 5 min çevron qızıl zayoma bərabər idi. Vorantsov-Daşkovun icazəsi ilə Nərimanovun doğmaları Rizvan Nərimanovun, Səkinə Zamanovanın, Mərziyyə Zeynalovanın adından Çar Rusiyasının Qafqaz Canişinliyinə məktub ünvanlanır. Qaldırılan məsələ, təqdim olunan diləkçə ilə bağlı Nərimanov zindandan azad edilərək Həştərxana sürgünə göndərilir. 1909-cu ildən 1913-cü ilə qədər ictimai-siyasi fəaliyyətinin Həştərxan dövrünü yaşayan Nəriman Nərimanov Həştərxan Xalq Universitetləri Cəmiyyətini təsis etməklə yanaşı onun maliyyə yükünü də öz üzərinə almış, həkim kimi əldə etdiyi gəlirlə Cəmiyyətin inkişafına, regionun elmi-mədəni dirçəlişinə töhfə vermişdir. Səhhəti, daha doğrusu, həm də siyasi fəaliyyəti ilə bağlı 1918-ci ildə yenidən Həştərxana gələn Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının Həştərxan Təşkilati müsəlman bölməsinin komitə üzvü, “Hümmət” Qafqaz Müsəlman Kommunist Partiyası Mərkəzi Bürosunun rəhbəri, Həştərxan İcraiyyə Komitəsi maarif şöbəsinin müdiri, 1919-cu ilin yanvarından Həştərxanda Zaqafqaziya müsəlmanlarının işləri üzrə komissarlığın sədri kimi tarix yaradan, ən çətin zamanlarda, dar məqamlarda onlarla birlikdə olan liderlərini unutmurlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.05.2025)

Cahangir Namazov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə Türk mədəniyyəti xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq layihəsində büdəfəki müsahibimiz Özbəkistan Yazıçılar Birliyinin sədr müavini, "Dostluq" ordeni laureatı, tanınmış şairə, yazıçı dramaturq və tərcüməçi Farida Afruzdur.

— Sizcə, indiki dövrdə özbək yaradıcılarının əsas problemləri, çatışmazlıqları və imkanları nələrdir?

— İndiki dövr yaradıcılarının əsas problemləri, çatışmazlıqları və imkanları barədə danışsam — bu, çox geniş sualdır. Ümumiləşdirmək çətindir, çünki bu gün yaradıcıları təhdid edən, onların yaradıcılığına mane olan böyük ümumi təhlükələr yoxdur! Yaradıcı ürəyi alovlanan şəxslər üçün demək olar ki, hər cür şərait mövcuddur. Məsələn, Özbəkistan Yazıçılar Birliyi yaradıcılar üçün böyük imkanlar və sərbəst yaradıcılıq üçün əlverişli şərait yaradıb. Mən qətiyyətlə deyə bilərəm ki, "Dörmon" yaradıcılıq evi buna misaldır; burada gecə-gündüz, münasib qiymətlərlə, rahat şəraitdə yaradıcılar üçün təmiz və rahat otaqlar mövcuddur və yüksək səviyyəli xidmət göstərilir. Qonşu Qazaxıstan və Tacikistandan gələn yaradıcıların sözlərinə qulaq asanda, onların yalnız Özbəkistanda belə şəraitin olduğunu eşidib sevindiklərini görmüşəm.

 Qazax və Tacik yaradıcı dostlarımız: "Bizdə də belə yaradıcılıq evləri olsaydı," — deyə bizə həqiqətən heyran qaldıqlarını çox görmüşəm. Bundan əlavə, 2022-ci ildə Parkent rayonunun gözəl "Zarkent" kəndində tikilərək istifadəyə verilmiş "Parkent" yaradıcılıq evi və "Çorvoq" dağlarındakı böyük ədəbiyyatşünas Ozod Şarafuddinov adına "Çorvoq" yaradıcılıq evləri kimi yerlər də yaradıcıları ilhamlandırmaq üçün çox yaxşı şəraitdir.

İndi isə problemlər və çatışmazlıqlar məsələsinə gəlincə, bu, hər kəsin şəxsi vəziyyətindən asılıdır. Çünki xalq deyir: "Axtaran imkanını tapar," yəni əgər yaradıcı həqiqətən yaradıcıq istəyirsə, hər şəraitdə yaradıcılıq etmək imkanını tapar.

Problemlərə və çatışmazlıqlara baxmayaraq, əsl yazıçı qələmini səbir və istəklə işlədərək, ruhunu alovlandıraraq yaradıcılıq etməyə davam edər.

Bu gün ölkə rəhbərliyinin yaradıcılar, mənəviyyat, incəsənət və mədəniyyətə göstərdiyi diqqət isə həqiqətən heyrətamizdir.

— Yazıçı və şairlər üçün bu gün ən ağrılı nöqtələr nədir, sizcə?

— İndiki dövr yaradıcıları — yazıçı və şairlər, ümumiyyətlə ruhani dünyada yaşayan insanlar üçün ən ağrılı, ən sarsıdıcı nöqtə dəyərlərin çökməsidir. Uzun əsrlər boyu insanlığı mənəvi işıqlandıran yaxşılıq, ruhani köklər, müqəddəs duyğular bugünkü qlobal informasiya axını və istehlakçılıq təzyiqi altında yavaş-yavaş unudulur. "İnsanın könlü, əgər mənəviyyatdan kəsilərsə, qurumuş bədənə bənzəyir; xarici gözəllik olsa da, daxili həyat söndürülür."

Bu gün biz məhz belə vəziyyəti görürük.

İnsan müasirlik maskası altında özünü zəngin sayır, amma ruhən kasıbdır. İnformasiya çoxdur, amma anlayış yetərsizdir.

Azadlıq var, amma mənəvi yük ağırdır.

Xarici dünya gözəldir, amma daxili dünya boşdur.

Şairin qəlbi bu prosesə laqeyd qala bilməz — o sözlə ağrını ifadə edir, tonla qəlbi oyandırır, fikir ilə ruhu xəbərdar edir.

Yazıçı və şair — bu zamana ruhi həkim, ağrılı dövrə sözlə dərman vuran müqəddəs şəxslərdir.

Onlar unudulan dəyərləri xatırladır, mənəviyyatı yüksəldir, nur istəyən qəlblərə işıq saçırlar.

Beləliklə, yaradıcılar həmişə ruhən ayıq olmalıdır.

— Bu günkü özbək ədəbiyyatında sizin fikrinizcə dünya ədəbiyyatı səviyyəsində əsərlər yaradılırmı?

— Özbək ədəbiyyatı — qədim və fasiləsiz inkişaf edən mənəvi zənginlik mənbəyidir. Onun kökləri "Orxon-Yenisey" yazılı abidələrinə gedib çıxır.

Bu mənbələr yalnız türk xalqları üçün deyil, bütün insanlıq mənəviyyatı üçün böyük önəm daşıyır.

Özbək ədəbiyyatı əsrlər boyunca İslam mədəniyyəti, Turan sivilizasiyası və yerli xalqın şifahi ədəbiyyatı ilə bağlı olaraq formalaşıb və təkmilləşib.

Bu gün də bu ədəbiyyat canlıdır: milli ruh, tarixi yaddaş və müasir dünya görüşü ilə birləşərək gözəl şeirlər, hikmətli əsərlər yaradılır. Onlar dünya ədəbiyyatı səviyyəsində öz yerini tapır.

Müasir özbək yazıçı və şairləri yalnız keçmiş mirasa söykənmir, onu tənqidi şəkildə təhlil edir və yeni bədii ton və üslublarla zənginləşdirirlər. Bu — ədəbiyyatımızın davamlı inkişafı və potensialını göstərir.

— Əvvəllər şair və yazıçıların çap olunmuş kitabları müzakirə olunub, təhlil edilirdi, səhvlər açılırdı, uğurlar tanınırdı. Məncə ədəbi tənqid zəifləyib...

— Hal-hazırda mən Özbəkistan Yazıçılar Birliyində yaradıcı və təşkilati fəaliyyətimdə əsas diqqəti ədəbi tənqidi canlandırmağa, nüfuzunu bərpa etməyə və müasir ədəbi prosesdə təsir gücünü artırmağa yönəldirəm. Bu istiqamətdə ilham mənbəyim və yol göstərənim 1980-ci illərin ədəbi mühiti, həmin dövrün tənqidi düşüncə və əhvalıdır. Çünki o illərin ədəbi tənqidi təkcə yaradıcıları yüksək səviyyədə qiymətləndirmirdi, həm də milli ədəbiyyatın inkişafında böyük rol oynayırdı. Bu sahədə tanınmış sahə mütəxəssisləri, akademik səviyyəli ədəbiyyatşünas alimlər, ustadlar və ədəbiyyata biganə olmayan gənc yaradıcılarla aktiv dialoq və əməkdaşlıq aparırıq.

Onlardan alınan fikirlər, praktik təkliflər və uzunmüddətli planlar bizə yalnız istiqamət deyil, həm də mənəvi dəstək, elmi və bədii əsas verir. Fikirlər müxtəlifdir: bəziləri tənqidə akademik əsasların möhkəmləndirilməsini, bəziləri yeni media vasitələri ilə müasir təhlil formalarının yaradılmasını təklif edir. Digərləri isə ədəbi tənqidi yalnız yaradıcıya deyil, həm də cəmiyyətə təsir edən mənəvi vasitəyə çevirmək zərurətini vurğulayır. Bu müxtəlif fikir və mülahizələr əsasında biz ədəbi tənqidin canlı qüdrətini bərpa etməyə, onu oxucu və yaradıcı arasında canlı dialoq vasitəsinə çevirməyə çalışırıq. Bu prosesdə tənqid yalnız ədəbi deyil, fəlsəfi, ruhani, mədəni və sosial ölçülərini də nəzərə alaraq onun elmi əsaslarını gücləndirmək, qiymətləndirmə meyarlarını yenidən gözdən keçirmək, həmçinin gənc tənqidçiləri yetişdirmək və elmi əsaslarla dəstəkləməyə xüsusi diqqət ayırırıq.

—Sizcə, dramaturgiya digər janrlardan nə ilə fərqlənir? Sizi burada nə cəlb edir?

— Dramaturgiya mənim qəlbimin təsviridir. Dramaturgiya səhnə dili vasitəsilə insan ruhunu, cəmiyyətin dərdlərini, qəlb ağrılarını dərin ifadə etmə sənətidir.

Bu, insan duyğularının ən incə tellərinə toxunur, sözü hərəkətə, fikri səhnə ifadəsinə çevirir.

Qeyd etmək istəyirəm ki, “Oloy malıkəsi Qurbancan dodxon” kimi tarixi-sosial məzmunlu əsəri mən dramadan başqa heç bir janrda tam ifadə edə bilməzdim.

Bu obraz səhnənin nəfəsini, həyati hərəkət və mübarizəni, cəsarət və fədakarlığı tələb edirdi.

Onun daxili dramı, xarici mübarizəsi və xalq dərdi ilə yaşaması ancaq dram vasitəsilə həqiqi qüvvəyə malik olur.

Dramaturgiya mənim üçün təkcə yaradıcılıq istiqaməti deyil — fikrin hərəkətə, duyğunun təsirə çevrilmə prosesidir.

Bu mənə insan qəlbinə təsir etmək, keçmişlə bu günü körpüləmək, milli tarix və ruhu müasir nəfəs ilə ahəngləşdirmək imkanı verdi.

Drama vasitəsilə mən həyatın ağrısını da, ümidini də, insan dəyərini də daha dərindən hiss etməyə başladım.

— Tərcüməçi kimi müxtəlif ədəbiyyatların qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri barədə fikriniz nədir?

Hansı əsərləri tərcümə edib oxucuya çatdırmaq lazımdır?

— Tərcümə xalqları xalqlara, dilləri dillərə bağlayan qızıl körpüdür.

Bu körpünün möhkəmliyi və davamlılığı daim diqqət və qayğı tələb edir.

Buna görə də daim yeni-yeni tərcümələrlə zənginləşdirmək vacibdir.

Ona görə də qardaş xalqların milli və ümumbəşəri ruhda olan əsərlərini keyfiyyətli, bədii və elmi cəhətdən tam tərcümə edib, onları özbək oxucusuna çatdırmaq təkcə mədəni vəzifə deyil, həm də beynəlxalq dostluq və həmrəyliyə xidmət edən şərəfli missiyadır.

— Şair və nəsrçi kimi nələrdən ilham alırsınız, təsirlənirsiniz?

— İlhamımı həmişə varlığın saf nəfəsindən, təbiətin misilsiz gözəlliklərindən almışam.

Qəlbimdəkı hər duyğu, fikir və obraz təbiət mənzərələri ilə söhbətdən, həyatın səmimi notlarını dinləməkdən doğulub.

Təbiət mənim üçün gözəllik, heyranlıq və ilham mənbəyidir.

Şeirlərimdə də təbiətin nəfəsi, varlığın gözəlliyi ilə insanın daxili aləmini, hisslərini ifadə etməyə çalışmışam.

İlham mənbəyim həyatın özüdür, onun saflığı və sadəliyidir.

— Yaradıcı prosesdə gündəlik həyat və yazı vaxtı arasında necə tarazlıq saxlayırsınız?

— Həmişə gündəlik, məişət qayğılarımdan yaradıcılığı, yazmaq arzusunu üstün tutmuşam.

Lakin anayam, qadınam, ailəm və onun iç mühitinin bütövlüyünü qorumağa məsul olduğum üçün hər ikisinə bərabər vaxt ayırmışam.

Allahın köməyi ilə bu zəhmətimin bəhrəsi böyükdür — əmin-aman ailəm, uşaqlarım, nəvələrim var ki, ruhuma rahatlıq verir, sağlam və gözəl həyat yaşayırlar.

Yaradıcı işlərimə gəldikdə, nələrə nail olduğumu və ya yazdıqlarımın səviyyəsini mən yox, mütəxəssislər qiymətləndirməlidir; özüm haqqında bu barədə analiz aparmaq çətindir.

— Müasir ədəbiyyatın köhnə ənənələrdən fərqi nədir? Gənc nəslə münasibətiniz necədir?

— Müasirlik öz adından da göründüyü kimi — yenilikdir. Fərqi məhz bu yenilikdədir! Gənc nəsil ruhu və yaradıcılığına münasibətimə gəldikdə, hazırda gənclərlə işlədiyim üçün qeyd etmək istəyirəm ki, gənclərdəki minnatsızlıq halı mənə uyğun deyil, çoxunun yaradıcılığındakı narazılıq, fasiləsiz narazılıq əhval-ruhiyyəsi yaxşı hal deyil.

Ömrünün çoxunu yaşamış, dünyanın yüksəliş və enişlərini görmüş, həyatın isti-soyuq günlərini ürəyindən keçirmiş böyük bir nəsil nümayəndəsi kimi gəncləri izləyərkən bu minnatsızlıq ruhunun onlar üçün təhlükəli olduğunu düşünürəm.

— Yaradıcı araşdırmalarda, obrazların daxili dünyasına daxil olmaq üçün hansı metodlardan istifadə edirsiniz? Şəxsi araşdırmalarınız necə təsir edir?

— Yaradıcılıq proses həqiqətən, daim hərəkətdə olan, canlı bir orqanizm kimi içimizdə yaşayır; yaradıcı ağladıqda ruhu da ağlayır, güləndə gülsün, ağrıyanda ağrısını çəkir, sevindikdə sevinir.

Və əlbəttə ki, şeiri qəhrəmanı, yəni liriki mən də bu yaradıcıdan uzaq bir insan deyiləm, mən yaradıcı özüməm!

Obrazların daxili dünyasına gəlincə, hər yaradıcı dünyaya öz yaradıcılıq pəncərəsindən baxır və əlbəttə orada əks olunanları təsvir edir.

—Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə Türk mədəniyyəti xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq layihəsidir. Burada türk xalqlarının ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələri geniş ictimaiyyətə təqdim olunur. Sizcə, bu layihə regional mədəni əlaqələrin möhkəmlənməsində, yaradıcılar arasında mənəvi yaxınlığın dərinləşməsində hansı rolu oynayır? Eyni zamanda, layihənin daha da təkmilləşməsi üçün hansı fikir və təklifləriniz var?

 —Bu layihə türk xalqlarının mədəni irsinin təbliği sahəsində əhəmiyyətli işlər görən Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu və Azərbaycanın “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tərəfindən həyata keçirilən mühüm bir mədəniyyət körpüsüdür. Bu platforma, türk xalqları arasında ədəbiyyat və sənət vasitəsilə regional həmrəyliyi gücləndirməkdə, milli irsimizi gənc nəslə çatdırmaqda əvəzsiz əhəmiyyətə malikdir. Mədəniyyət — yalnız estetik bir istiqamət deyil, xalqın ruhunun özüdür. Bu baxımdan, layihə yaradıcılar arasında dərin ruhi və mənəvi harmoniya yaradaraq, mədəni əməkdaşlığın yeni səhifələrini açır. Belə təşəbbüslər, türk dünyasının geniş və zəngin mədəni irsini daha çox insana çatdırmaqda, beynəlxalq miqyasda dialoq və həmrəylik inkişaf etdirməkdə mühüm vasitə hesab olunur. Həmçinin, layihə yaradıcıların qarşılıqlı mübadiləsinə, yeni yaradıcı ideyaların meydana gəlməsinə təkan verərək, regional mədəniyyətlərin inteqrasiyasını gücləndirir. Layihənin daha da mükəmməlləşməsi üçün bir neçə təklifim var. Birincisi, daha çox interaktivlik — məsələn, onlayn müzakirələr, yaradıcı müsabiqələr və seminarlar vasitəsilə geniş ictimaiyyətin iştirakını aktivləşdirmək lazımdır. İkincisi, gənc yaradıcılara xüsusi diqqət yetirilərək, onların yaradıcı potensialını inkişaf etdirmək üçün xüsusi proqramlar təşkil olunmalıdır. Üçüncüsü, türk xalqlarının çoxdilli mədəniyyəti nəzərə alınaraq, bu platformanın çoxdillilik imkanlarını genişləndirmək, beləliklə daha geniş auditoriyanı əhatə etmək mümkündür.

Ümumilikdə, bu layihə türk aləminin mədəni bağını gücləndirməkdə mühüm tarixi vəzifəni yerinə yetirir və bizləri bir-birimizə daha da yaxınlaşdırır, bir məqsəd yolunda qüvvə birləşdirməyə dəvət edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.05.2025)

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Möcüzəvi bir bitkidən danışmaq istəyirəm sizə. Gicitkəndən. Gicitkən (latınca urtica) bitkilər aləminin gülçiçəklilər dəstəsinin gicitkənkimilər fəsiləsinə aid bitkidir. Azərbaycanın bütün zonalarında yayılmışdır. Ən geniş yayılan növü isə dalayan gicitkəndir. Buna ikievli gicitkən də deyilir.

Sən demə, Allah bütün vitamin və mineralları bu bitkinin içinə qoyubmuş. Həkim-fitoterapevt F.Hüseynovun yazdığı kimi, “gicitkənin tərkibi bir Mendeleyev cədvəlidir”. O sanki bir vitamin fabrikidir. Təsadüfi deməmişlər ki, “siz nədən əziyyət çəkirsinizsə, gicitkən məhz onun dərmanıdır”.

Hələ çox qədim dövlərdə insanlar gicitkənin müalicəvi xüsusiyyətləri ilə tanış imişlər. Hələ o vaxt Dioskorid və Hippokrat gicitkən bitkisinin sirli müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında  məlumat vermişlər. Gicitkənin müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında ilk maraqlı məlumatı isə İbn Sina vermişdir. Dahi təbib doğranıb nazik toz halına salınmış gicitkənlə burun qanaxmalarının kəsilməsində istifadə etmişdir. 

Gicitkən əsrlərlə xalq təbabətində geniş istifadə olunub. Dədə-babalarımız, nənələrimiz həmişə ondan istifadə etmiş, qızdırma (titrətmə) xəstəliyi, zəhərlənmə zamanı bas verən qanaxmalarda, damar revmatizmində, saçın tökülməsinin və kəpəyin əmələ gəlməsinin qarşısının alınmasında, qadın xəstəliklərinin, qızdırma və mədənin müalicəsində və s. işlərdə bol-bol faydalanmışlar. Onu da deyək ki, gicitkəndən həm də bol vitaminli yeməklər və çay hazırlanmışdır (yumurtalı gicitkan salatı, gicitkanlı kürəciklər, gicitkən küküsü və qutabı,  gicitkən qovurması,  gicitkən kampotu və çayı və ia.)

Gicitkanın tərkibində əsas təsiredici maddələr vitaminlər və dəmir duzlarıdır. Bunlar orqanizmdə ümumi maddələr mübadiləsini, xüsusən də lipid mübadiləsini tənzimləyir. Bundan başqa gicitkan yarpaqlarının ödqovucu, sidikqovucu, iltihab əleyhinə, damardaraldıcı və regenerasiyanı sürətləndirmək xüsusiyyəti var.

Gicitkan köklərinin dəmləmə və bişirmələri böyrək və mədə xəstəlklərində, diareyalarda, furunkulyoz, revmatizm, bronxial astma, ağ ciyər vərəmi zamanı, həmçinin bəlğəmgətirici, gızdırmasalıcı vasitə kimi və saçların dibini bərkitmək üçün istifadə olunur.

Gicitkan köklərindən saçları boyamaq üçün sarı və qəhvəyi boyalar alınır. Zoğlarının lifləri kağız, kəndir, kanat və torların, parus və xalçaların hazırlanması üçün də yararlıdır. Gicitkan yarpaqları südün içərisinə salındıqda və ya əti onlara bükdükdə bu məhsullar xarab olmur. İnəklərə gicitkan verdikdə südün yağlılığı artır, toyuqlar isə bütün qışı yumurta verir.

Ümumiyyətlə, bu möcüzəli bitkinin–gicitkənin insan sağlamlığına müsbət təsrindən danışmaqla qurtarmaz. Ona görə də sosial şəbəkədə təsadüf etdiyim bir yazını ((https://nuhcixan.az/news/cemiyyet/15631-gicitikenin-faydalari) oxumaq üçün Sizlərin diqqətinə təqdim etməklə kifayətlənirəm. Deməli, gicitikən:

ü“Orqanizmin sağlam iş prinsipini pozan toksinləri bədəndən təmizləyir. Eyni zamanda, bağırsaqların florasını balanslaşdıraraq həzm sistemini yaxşılaşdırır.

üGicitkənin tərkibində flavonoid birləşmələri, mineral maddələr, lutein və diuretik təsir göstərən karotenoid birləşmələri vardır ki, bu maddələr artıq çəkidən qurtulmaqda yardımçı olur.

üYandırıcı və həll edici tərkibi sayəsində böyrəklərdəki daş və qum yığıntılarını xaric edir. Sidik yolu infeksiyasının qarşısını alır.

üC vitamini və dəmir mineralı sayəsində qan hüceyrələrini balanslaşdırır. Hüceyrələrin sayını artıraraq qan dövranını yaxşılaşdırır. Bununla birlikdə, ürək-damar problemlərinin yaranma riskini azaldır.

üAparılan araşdırmalarda bu otun allergik xəstəliklərə qarşı müsbət effekti olduğu ortaya çıxıb. Tez-tez allergik reaksiyalar verənlər üçün mütəxəssislər bu otun çayından istifadə etməyi məsləhət görür. (1 qaşıq qurudulmuş gicitkən otunu qaynar suda 10 dəqiqə saxlayın. Daha sonra süzün və için)

üNəfəs problemlərinə də təsiri var. Xüsusilə, mövsümlə bağlı nəfəs yollarında yaranan problemləri və qrip kimi xəstəliklərin riskini azaldır.

üXroniki əzələ ağrılarında effektivdir.

üTərkibində bol miqdarda mineral və kalsium var. Bunun sayəsində sümüklərin toxumasını bərpa edir. Müəyyən yaşdan sonra əmələ gələn sümük əriməsi riskini azaldır. Mütəxəssislər revmatizm və duzlaşma kimi xəstəliklərin müalicəsində gicitkənə yer verilməsini tövsiyə edir. Bu zaman kompres üsulundan istifadə olunmalıdır.

üSüd verən anaların südünü artırır. Eyni zamanda, ana südünün keyfiyyətini yaxşılaşdırır.

üSızanaqların yaranmasını əngəlləyir. Yüksək antioksidant tərkibi sayəsində deformasiya olunmuş hüceyrələri azaldır. Ləkələrə qarşı effektivdir. Adətən suyu təmizləyici maddə kimi istifadə olunur. Bununla yanaşı, saç tökülməsinin və kəpəyin qarşısını alır” və s.

(Həmçinin baxın: https://maraq-dunyasi.com /gicitkenin-hansi-faydalari-var/#3_Drinin_saglamligini_yaxsilasdirir)

Təəssüf ki, indi talalarda, bağ və bağça çəpərlərinin kənarlarında, çox  günəşli sahələrdə bol olan tər, incə gicitkənlərin yanından saymazyana keçir, bu gözəl bitkidən istifadə etməyə, müalicə olunub sağlamlığımızı qorumağa və məhkəmləndirməyə, özümüzü "canlı" vitaminlərlə təmin etməyə biganəlik göstəririk. Deyirlər, Allah dərd verəndə dərmanını da verir. Amma biz yanımızda, gözümüzün qabağında olan bu dava-dərmanı “görmürük”. Əvəzində tez-tez apteklərə qaçır, oradakı iynə-dərmanlara çoxlu pul xərc etməyə ərinmirik.

Slavyanların qədim bir atalar sözündə deyilir: "Bir gicitkən yeddi həkimi əvəz edir". Gəlin Allahın bizə bəxş etdiyi bu sərvətdən - gicitkəndən bol-bol istifadə edək ki, sağlam olaq. Dünyada ən qiymətli şey də sağlamlıq deyilmi!? Düzdür, “sağlamlıq hər şey deyil, amma sağlamlıq olmasa, hər şey heç bir şeydir”. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.05.2025)