Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bugünkü mövzumuz Türk Dünyası ortaq əlifba layihələridir.

Türk dünyası dedikdə təkcə coğrafi məkan deyil, ortaq tarix, dil, mədəniyyət və mənəvi bağlarla bir-birinə yaxın olan bir toplumlar silsiləsi nəzərdə tutulur. Bu toplumların birliyi üçün müxtəlif istiqamətlərdə – iqtisadi, siyasi, hərbi və təbii ki, mədəni və dil sahəsində inteqrasiya vacib sayılır. Bu baxımdan ortaq əlifbaya keçid ideyası, türkdilli xalqlar arasında həm mənəvi birliyi möhkəmləndirmək, həm də rabitə və informasiya mübadiləsini asanlaşdırmaq məqsədi daşıyır.

  Tarixi fon və müstəqillikdən sonrakı dövr:

 XX əsrin əvvəllərində, xüsusən 1926-cı ildə Bakıda keçirilmiş I Türkoloji Qurultayda ortaq əlifba məsələsi qaldırılmış, latın qrafikasına keçid təklif olunmuşdu. Bu təşəbbüs müəyyən qədər uğur qazansa da, sonradan Sovet hakimiyyətinin təzyiqləri nəticəsində türk respublikaları kiril əlifbasına keçməyə məcbur edildi. Nəticədə türkdilli xalqlar arasında yazılı ünsiyyət kəsildi, dil və mədəni yaxınlıq süni şəkildə parçalandı.

 1990-cı illərin əvvəllərində SSRİ-nin dağılması ilə müstəqillik qazanan türkdilli respublikalar yenidən latın qrafikasına keçmək məsələsini gündəmə gətirdilər. Bu dəyişiklik, sadəcə, texniki yenilənmə deyil, həm də milli kimliyin bərpası və postsovet təsirindən qurtulma cəhdi kimi qəbul olunurdu.

  Uğurlar və pozitiv nəticələr:

 Ən böyük uğurlardan biri, bu ideyanın siyasi səviyyədə qəbul olunması və bir çox ölkənin rəsmi sənədlərdə, təhsil sistemində və mediada latın qrafikasına keçməsi oldu. Azərbaycan bu sahədə öncül rola malikdir – 1992-ci ildən etibarən rəsmi olaraq latın əlifbasını qəbul etmiş və 2000-ci illərdə bu keçid böyük ölçüdə tamamlanmışdır.

 Türkiyə isə artıq 1928-ci ildə əlifba islahatı ilə latın qrafikasına keçdiyi üçün bu məsələdə təcrübəyə malikdir. Türkmənistan və Özbəkistan da latın əlifbasını qəbul etmiş, baxmayaraq ki, bu ölkələrdə keçid prosesləri bəzi gecikmələrlə müşahidə olunur. Son illərdə Qazaxıstan da latın qrafikasına keçidlə bağlı konkret qərar qəbul etmiş və yeni əlifba variantlarını cəmiyyətə təqdim etmişdir.

 Bununla yanaşı, Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) çərçivəsində də ortaq əlifba məsələsi xüsusi vurğulanır. 2021-ci ildə bu təşkilatın əsas sənədlərindən biri olan "Türk Dünyası 2040 Strateji Görüşü" sənədində ortaq əlifba məsələsi konkret hədəf kimi göstərilmişdir. Bu, ideyanın artıq sadəcə mədəni deyil, siyasi prioritetə çevrildiyini göstərir.

  Mövcud problemlər və çətinliklər:

 Lakin bu istiqamətdə ciddi problemlər də mövcuddur. Ən önəmlilərindən biri – fərqli fonetik və orfoqrafik sistemlərə malik dillərə eyni əlifbanın tətbiqində ortaya çıxan uyğunsuzluqlardır. Məsələn, Azərbaycan dilindəki “ə”, “ö”, “ü” səsləri ilə Qazax və Türkmən dillərindəki bəzi səslər fərqlidir. Bu isə əlifbanın standartlaşdırılmasını çətinləşdirir. Qrafik fərqlər, texniki imkanların bərabər səviyyədə olmaması da problemlər yaradır.

  Bundan başqa, bəzi ölkələrdə siyasi və geosiyasi faktorlar, xüsusən də Rusiyanın təsiri və rus dilinin güclü mövqeyi bu dəyişiklikləri ləngidir. Xüsusilə Qırğızıstan və Qazaxıstanda rus dili hələ də rəsmi statusa malikdir və rus dilli əhali ilə balansı qorumaq üçün əlifba keçidi yubanır.

 İctimaiyyətin dəyişikliklərə hazır olmaması da başqa bir problemdir. Yeni əlifbaya uyğunlaşma, onu öyrənmək, köhnə sənədlərin yenidən işlənməsi, tədris materiallarının tərcüməsi – bütün bunlar zaman və maliyyə tələb edən mürəkkəb proseslərdir.

  Nəticə və perspektivlər:

 Ortaq əlifba ideyası təkcə yazı sistemi dəyişməsi deyil, Türk dünyasının mənəvi-mədəni birliyinin rəmzlərindən biridir. Uğur əldə etmək üçün bu prosesə yalnız dövlət səviyyəsində deyil, cəmiyyətin bütün təbəqələri – müəllimlər, alimlər, media nümayəndələri və tələbələr daxil edilməlidir.

 Gələcəkdə uğurlu nəticələr əldə etmək üçün bir neçə vacib addım atılmalıdır:

• Ortaq komissiyalar yaradılmalı və bütün türkdilli ölkələrin mütəxəssisləri bu komissiyalarda təmsil olunmalıdır.
• Beynəlxalq forumlar və konfranslar vasitəsilə bu məsələ müzakirə olunmalı, yeni əlifba modelləri sınaqdan keçirilməlidir.
• Rəqəmsal platformalarda ortaq texnoloji uyğunluq yaradılmalı, mobil tətbiqlər və tədris proqramları hazırlanmalıdır.
• Gənc nəsil üçün motivasiyaedici layihələr, yarışmalar, təlimlər keçirilməlidir.

Sonda qeyd etmək lazımdır ki, ortaq əlifbaya keçid prosesi uzunmüddətli və mərhələli şəkildə aparılmalıdır. Amma bu istiqamətdə atılan hər bir addım Türk dünyasının ortaq gələcəyinə doğru atılmış strateji bir addım kimi qiymətləndirilməlidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.05.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ceyn Adams! O, Rəngli İnsanların İnkişafı Milli Assosiasiyasının, Amerika Vətəndaş Azadlıqları Birliyinin qurucu üzvüdür. Tarixə isə Nobel Sülh Mükafatını alan ilk amerikalı qadın kimi düşüb.

Bu gün biz onu vəfatının növbəti ildönümündə anırıq.

1860-cı ildə ABŞ-nin İllinoys ştatının Cedarville şəhərində bölgənin zəngin ailələrindən biri olan Adamsların ailəsində dünyaya gəlib. 1877-ci ildə Rokford qızlar üçün missioner məktəbinə daxil olur və 1881-ci ildə məktəbi əla qiymətlərlə bitirir. Bir il sonra isə bakalavr dərəcəsi alır.

1910-cu ildə Adams Milli Sosial İş Konfransının ilk qadın prezidenti, 1911-ci ildən 1914-cü ilədək Qadınların Seçki Hüququ Uğrunda Amerika Assosiasiyasının vitse-prezidenti, 1915-ci ildə Dünya Qadınlar Partiyasının sədri, 1919-cu ildə sülh və azadlıq uğrunda təsis edilmiş Beynəlxalq Qadın Liqasının ilk prezidenti, "Settlement House Movement"-in təsisçisi və Amerika sosial reformizminin ilk xadimlərindən biri olub.

1883-cü ildə Ceyn Adams dostu Elen Qeyts Starrla birgə Avropaya gedir. İngiltərədə olan zaman sosial sahədəki problemlər onun diqqətini daha çox çəkir. Beləliklə, o, müşahidə etdiyi hadisələri qələmə almağa başlayır.

Ceyn Adams rəfiqəsi Ellen Qeyts Starrla Londonun East-End məhəlləsində Oksford universitetinin bir qrup tələbələrinin xidmət göstərdiyi "Toynbi-holl" sığınacağına baş çəkirlər. Onların işindən çox təsirlənərək, Adams və Starr ABŞ-yə qayıdırlar və hər ikisi "həyatı həyatın özündən öyrənmək mümkün ola biləcək" yer tapmağa qərarı verərək, bu fikri reallaşdırmağa başlayırlar. Axtarışlar onları yoxsulların, kasıb mühacirlərin məskunlaşdığı bölgəyə – Çikaqonun 19-cu məhəlləsinə gətirib çıxarır. 1889-cu ilin sentyabr ayında rəfiqələr Çarlz Hullın evinə köçürlər və orada gələcəyin bir çox görkəmli islahatçılarının diqqətini çəkən eksperiment təşkil edirlər.

 Rəfiqəsi Ellen Starrla birlikdə Ceyn Adams 1889-cu ildə Çikaqonun ucqar yerlərindən birində "Hull Haus"u ("Hull House") təsis edirlər. Bir neçə il ərzində Çikaqoda "Hull-House"da rəfiqəsi E.Starrla bərabər uşaq bağçası, kitabxana, gimnastika zalı, nəşr işləri emalatxanası, kommunal mətbəx, bədii studiya, əmək muzeyi, gənc işçi qadınlar üçün yataqxanalı məktəb qururlar. Burada onlarca klub, rəqs qrupları, musiqi məktəbi və hətta aktyor truppası yerləşirdi. Məhəllə sakinləri burada ingilis dili, kulinariya, dərzilik və ədəbiyyat dərsləri ala bilərdilər. Xarabalıqların minlərlə sakini müxtəlif zamanlarda "Hull-House"a baş çəkirdilər. Bu gün "Hull Haus", Jane Addams'a və təhsil və sosial inkişaf üçün birlikdə çalışan qadınlara həsr olunmuş bir muzeyə çevrildi.

1902-ci ildə yazdığı "Demokratiya və İctimai əxlaq" (Democracy and Social Ethics) əsəri bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. 1910-cu ildə yazdığı "Hull House-da iyirmi il" əsərində isə Ceyn Adamsın bəşəriyyətə və insanlığa xidmət edən fədakar ömür yolunu görmək olur.

 Ceyn Adamsın əsərləri, "Hull Haus"-dakı təcrübələrindən nümunələrlə doludur, mühacir əhalinin xalq nağıllarından və fahişəlikdən zibil yığımına qədər qeyri-adi mövzulara toxunur. 11 kitab və 500-dən çox məqalə nəşr etdirdi ki, burada da əvvəlcə formalaşdığı Şimali Amerika praqmatik ənənəsini əhəmiyyətli dərəcədə problemləşdirdi.

1935-ci il mayın 21-də əziyyət çəkdiyi xəstəlikdən vəfat etdi və ABŞ-nin Sedervilldəki qəbiristanlığında dəfn edildi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

İndi isə sizi ən müxtəlif təsnifatlardan («Forbes» jurnalının təqdimatında «Ən sağlam 12 qida» reytinqi, Conni Bovdenin «Dünyanın ən sağlam 150 qidası» kitabı, «Taym» jurnalındakı «Tarixin ən faydalı 50 bitki və qidası» reytinqi və s.) seçdiyim Yer kürəsinin ən faydalı qidaları ilə tanış etmək istəyirəm. Buyurun, faydalanın:

B. Meyvə və giləmeyvələr

1.     Alma (tərkibində pektin, antioksidantlar və C vitamini çoxdur, arıqladıcı xüsusiyyətə malikdir).

2.     Avokado (77% sağlam yağlardan ibarətdir, vitamin və sellülozla zəngindir).

3.     Banan (fiziki əməkdən sonra gücün bərpasına kömək edir, kalium, protein, B 6 vitamini ilə zəngindir).

4.     Yemişan (ən güclü antioksidant mənbələrindəndir, gözə çox faydalıdır).

5.     Portağal (digər sitruslar kimi bol C vitamini mənbəyidir, habelə antioksidantla zəngindir).

6.     Çiyələk (tərkibində C vitamini, marqans var, az kalorilidir).

7.     Nar (qan dövranını tənzimləyir, damarları qoruyur, şiş xəstəliklərində şişlərin böyüməsinə mane olur).

8.     Qarağat (xərçəngdən qoruyan antioksidantlarla boldur, yaddaşı gücləndirir).

9.     Limon (C vitamini anbarı hesab edilir, qan dövranının effektiv fəaliyyəti üçün çox xeyirlidir).

Növbəti təqdim edəcəyim yarmalar və paxlalar olacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində nəsr saatıdır, sizlərə Oğuz Ayvazın “Soyuducuya aşıq olan adam” hekayəsi təqdim edilir.

Oğuz AYAZ

“SOYUDUCUYA AŞİQ OLAN ADAM”

Bu il cəhənnəm istiləri yayın ilk günlərindən şəhərdə köç saldı. Yollarda, küçələrdə, parklarda, dayanacaqlarda adamlar azalmağa başladı. Camaat dənizə getməyə ərinir, kondisionerlərin, sərinkeşlərin qabağında vaxt keçirir, yavaş-yavaş tənbəlləşirdilər.

Bizim evdə də məişət qaydaları istilərə görə dəyişdi. Gündə iki dəfə yemək yeyir, fasilələrlə duş qəbul edir, bir dəfə çay içir, adama litrlərlə su içir, qalan saatları çarpayımızda uzanıqlı keçirirdik. Bircə qızım evin hər küncünə qaçır, hoppanır, gülür, küçəyə çıxmaq üçün can atırdı; sanki dəhşətli istilər ona təsir etmir, kəpənək misalı olanlardan xəbərsiz görünürdü. Arvadım bütün gününü gözünü dirədiyi telefonuyla keçirir, hərdənbir ayağa qalxır, yemək bişirir və təzəcə öyrəndiyi yoqaya girişirdi (tərləyən kimi gülə-gülə bu qədim şərq fəlsəfəsindən uzaqlaşıb təzədən hamama cumurdu). Mənsə vaxtaşırı siqaret çəkmək üçün pəncərəyə çıxır, buzxanadakı su butulkasını başıma çəkir, əsnəyə-əsnəyə kitab oxuyur və başımı soyuducuya salıb qulaqlarım buzlayana qədər orda saxlayırdım; başımın içində qalan ilğım Şimal Buzlu okeanının havasına qarışır, sinir hüceyrələrim sərinlənir, fikirlərim qaçış üzrə dünya çempionu kimi qıvraqlaşırdı... Heyif ki bu gözəl hisslər salona qayıdan anda yoxa çıxır, qulaqlarımın da, burnumun da buzu əriyir və elə o vaxt evin içində bardaş qurub məni gözləyən isti hiyləgərcəsinə üzümə baxıb gülümsünürdü.

Hər səhər ərinə-ərinə yerimdən qalxıb noutbuku dizlərimin üstünə qoymağım mənim işə başlamağı göstərən işarə olurdu. Pandemiya başlayandan evdən işləyirdim, hər gün dəqiqəbaşı admin panelə xəbər qoymaqdan boğaza yığılmışdım. Redaktorumuz ehtiyatda olan zabit idi, gəncliyində əyalətlərin birində qəssab işləmiş, toyuq, yumurta satmış, əlinə bir az pul keçəndən sonra Bakıya gəlib özünə xəbər saytı açdırmışdı. Onda zabitlikdən qalma ifrat nizam-intizam vardı, hamını hərbi rejimlə işlədir, əsgərsayaq danlayır, yayın istisində məzuniyyət gözləyən işçiyə isə erməni gözüylə baxırdı. Redaktorun gözünə çöp kimi batan, gün ərzində saysız-hesabsız danlaq yiyəsi olansa mən idim – hərbidəki pis xatirələrin, qəssablığı dövründəki iylənmiş ətlərin, toyuq, yumurta satanda qiyməti öldürmək istəyən əyalət arvadlarının qisasını məndən alır, balaca bir səhvimi belə bağışlamır, telefonda, ya da inboksda danışanda boğazındakı damarların şişə-şişə partlamaq həddinə çatdığını hiss edirdim. Hər səfər onun danlağını qulaqardına vurur, bu günə-sabaha küləkli havaların gələcəyini gözləyir, xəstəliyin yoxa çıxacağına, hamının o xoşbəxt güzəranına qayıdacağına ümid edir və hər gün yatmazdan əvvəl inanmadığım Allaha əlimi açıb deyirdim ki, təzə iş tapım, bu leş yeyəndən canım qurtarsın.

Günlər qarşıqa yerişiylə keçir və heç nə ifadə etmirdi: küçələr dodaq kimi çat-çat, ağaclar isə hələ də heykəl kimi qalmışdı.

Bu gün yayın onuncu günü idi. Səhərlər artıq zəngli saatın hesabına yox, ilğımın üstümüzə hücum çəkməsilə oyanırdıq. Oyanan kimi pəncərədən göy üzünə baxır, heç olmasa bu günün buludlu olmasını diləyirdik. Göy üzü rəsm tablosu kimi dəyişilməz olaraq qalmışdı. Qızım sərçə ayaqlarına bənzəyən əlləri ilə səmada bulud çəkir, məhəlləmizə yağış yağdırırdı. Əlləri göydə rəqs edir, üzünə yağışın nəfəsi hopurdu.

Həyətdə adamların səs-küyü eşidildi. Qonşunun soyuducu аldığını görüb yerimdə dondum. Bəmbəyaz, par-par parıldayır, işıq saçır. Bu işıq seli ağlımı başımdan aldı. Afrodita soyuducu libasında gülümsəyirdi. Onu təkcə mən görə bilirdim. İlahi, içimdə sevgi nəğmələri cəh-cəh vururdu.

– Qonşu? Özündəsən? Ə, buna nə oldu?

Qonşu əlini havada yellədir, dodaqları açılıb-örtülür, sözlərsə gəlib mənə çatmırdı.

– Xeyirli olsun soyuducun, – deyəndən sonra qonşunun key-key mənə baxdığını gördüm.

– Nə?

– Soyuducu da...

– Hə... Kefsən e. Xoşumuza gəlməyəndə dəyişirik onsuz. Varlığa nə darlıq, – qəhqəhə çəkib çiynimdən vurdu. – Xeyirli olsun deyəndə elə bildim nişanı deyirsən. Oğlumu nişanlamışam axı. Toyu da rayonda gizlicə eləyəcəyik.

Soyuducuda yaşamaq istəyi qəfil güllə kimi beynimin bir küncünə saplandı. Bizim soyuducumuz balaca olduğundan bircə başımı yerləşdirə bilirdim. Qonşunun soyuducusu əsl mənim ölçümdə dizayn edilmişdi. Bütün günü o soyuducuya necə girəcəyimin xəyalını qururdum.

Dəhşətli istilər, arvadım, redaktorum, kanalizasiyamızın tez-tez sıradan çıxıb əsəblərimi sıradan çıxarması – hər şey məndə kondisionerin süni havası kimi soyuq və uzaq gəlir, heç nə içimə yatmırdı. İşdən başımı qaldırıb siqaret fasiləsinə çıxanda səbəbsiz yerə qonşuya baş çəkir, gizlicə soyuducuya tamaşa edirdim. İndi də özümü qonşugildə tapdım – necə gəlmişdim, necə divanda oturub çay hortuldadırdım, xəbərim olmamışdı. Qonşu yenə müxtəlif mövzulardan danışsa da, mənim qulağım soyuducunun mühərrikində ilişib qalmışdı. İçinə girməyi, üşüməyi hər şeydən çox istəyirdim. Soyuducu ona baxanda daha da gözəlləşir, təzə gəlin kimi utana-utana yanaqlarını qızardır və bu an məni daha da özümdən çıxarırdı. Soyuducuyla baş-başa qaldığımızı, onu qucaqladığımı, qapısını açdığımı xəyalımda yüz dəfə fırladıb xoşhal olarkən birdən qonşunun arı vızıltısını xatırladan sözləri aydınlanmağa başladı:

– Kəndə gedirik, qapının açarını sənə verirəm, evdən muğayat olarsan.

Qonşunun əlini sıxıb açarı götürdüm. Necə sevinəcəyimi, qışqırmağımı içimdə yaşayırdım. Az qalırdım küçəyə çıxıb hoppanam, insanları qucaqlayam. Arvadımın qorxusundan qələbəmin atəşfəşanlığını gözlərimdə saxladım. O da içəri keçən kimi duyuq düşdü:

– Yaman sevinclisən! Nolub?

Mənalı-mənalı üzümə baxdı.

– Heç nə. – Yalan axtardım. – Elə-belə...

– Sənin üzün belə gülməzdi. Yüz faiz nəsə olub.

– Qonşunun oğlu evlənir, – tapdığım yalana özümün də gülməyi gəldi. Arvadım da əlini etinasızlıqla yelləyib mətbəxə yollandı, yolüstü ocaqdakı yeməyini yandırmağa səbəb olduğum üçün məni yaş yuyub quru sərməyi də unutmadı.

Səhər siqaret fasiləsinə çıxanda arvadıma mağazaya gedirəm deyib qapını örtdüm. Ətrafa göz gəzdirə-gəzdirə qonşunun qapısını açdım. İçəri keçib qapını bağlamaq istəyəndə əlimi saxladım. Bəs bura girsəm, qapını kim açacaq? Axı soyuducuların içinə girəndə qapını ancaq çöldən açmaq olur. Kor-peşman içəridən çıxıb evə qayıtdım. Gedə-gedə düşünürdüm: bir uşaq tapmalı idim, mənimlə birgə qonşunun evinə girməli, soyuducuyla eşq yaşamağıma köməklik eləməliydi. Məhəlləmizdə də itətök uşaq vardı. Birinin başını bişirməliydim, soyuducuda sərinlədiyim yerdə növbə çəkməli, qapısını açmalı idi. Evə girən kimi arvadımdan gizli saxladığım pulu gizlətdiyim yerdən çıxarıb cibimə qoydum. Oyuncaq dükanından bir neçə balaca maşın, xırda əsgərlər, rəngli karandaşlar, toplar aldım. Qalan pulu da saxladım ki, köməkçimə hər gün bir dondurma alım. Axşamüstü uşaqların toplandığı meydançaya getdim. Aralarına girib futbol oynadım. Qarabuğdayı, sısqa bədənli oğlan uşağını gözümə kəsdirdim. Onunla daha mehriban, sakit tonla danışdım və qısa müddətdə ürəyini qazandım.

Səhəri oğlan uşağını marketdə gördüm. Çıxmağını gözlədim. Günəşdən yanmış qolları parlayırdı. Yaxınlaşıb saçına tumar çəkdim. Ona aldığım oyuncaqlardan danışdım. Oyuncaqları indi istədiyini dedi. Mən də ona bir şərtlə verəcəyimi dedim. Şərtim belə idi: mənimlə guya qardaşımın evinə girmək və soyuducunun yanında gözləmək. Hər gün də bir dondurma. Uşaq şərtlərimi qəbul elədi. “Urraa” deyib hoppandı. Marketdən dondurmanı alıb yollandıq qonşunun evinə. Ətrafı dinşəyib içəri keçdik. Uşağa dəfələrlə soyuducunun qapısının necə açılmağını başa saldım. Soyuducunu açıb içəri keçdim. Uşaq dondurmasını acgözlüklə yeyə-yeyə oyuncaqlarla oynamağa girişdi.

Afroditamın qapısını açdım. Üzümə sərinlik, şadyananlıq yayıldı. İçəridəki rəflərdən birini ən yuxarıda saxladım. Qalanını da döşəməyə sərdim. İçəridə qışın soyuğu hökm sürürdü. Elə bil Afrika qitəsindən Anrtaktidaya addım atmışdım.

Soyuducunun içi bambaşqa planet idi. Burada süd rəngli işıq selinin içində nağıllar aləmindəydim. Yuxarı başımdakı rəfdə göyərtilərin, kahıların yamyaşıl yarpaqları məni meşənin qoynundakı kimi hiss elətdirirdi. Aşağıdakı qutularda isə rəngli limonadlar gözə çarpırdı. Hər şey susmuşdu – bütün səslər, sözlər, istilər, xatirələrim, həyatım... Sükutun, soyuğun içində gözlərimi yumub şirin xəyallar içində gəzişirdim. Başımın içində işğal edilən düşüncələrim azadlıqlarına qovuşurdu. Cəhənnəmi unutduran bu hava axını içimdə sevinc toxumları əkir, cücərdirdi...

Nə qədər vaxt keçdiyini bilmirdim. Aclıq hiss elədim. Soyuducunun aşağı tərəfində kolbasa gözə dəydi. Burda içdiyim su, yediyim kolbasa tamam başqa dad verirdi. Heç evdə, kafedə, küçədə belə ləzzət vermirdi.

Uşaq ara-sıra qapını vurur, deyirdi, işəməyim gəlir, məni tualetə apar. Mənsə onun sözlərini vecimə almırdım. Soyuducunun içində xoşbəxt idim. Qəfil beyin hüceyrələrimin arasında arvadımın səsini eşitdim, içimi isti doldurdu. İçəridən qapını vurdum. Uşaq qapını açdı. Evə getmək istədiyini dedi. Qapını açıb onu uşaqlığına  qovuşdurdum. Qonşunun qapısını kilidləyib evə sarı getdim. Arvadım istinin gətirdiyi tənbəlliklə harda olduğumu soruşdu, mən də ağacın kölgəsində oturub bir az dincəldiyimi dedim. O isə ardını gətirmədi, telefonun ekranında gəzinməyinə davam elədi. Hərdən mənə elə gəlirdi ki, arvadım telefona çevrilib. Telefon adam olub. Bəlkə də, arvadım telefona çevrilidiyindən mən soyuducuya aşiq olmuşdum.

Hər gün başını bişirdiyim uşaqla birlikdə qonşunun evinə girir, soyuducuyla eşq yaşayıb təzədən süni havalı evimizə qayıdırdım. Hər şey bir saat kimi işləyirdi. Burda dayanın. Elə bilirsiniz, həyat bu qədər sadədir? Yuxarı təpəliklərdə qeybət qıran arvadlar dəstəsinin gözünə tuş gəlmişdim. Günortalar yığışıb mənim taleyim haqqında gap edir, adıma min cür qulp qoşurdular.  Məhəllə uşağı əsgər sayaq verilən əmrləri saniyəsində yerinə yetirir, arada tualet istəyi olmasa, heç cınqırını da çıxarmır, soyuducuyla baş-başa qaldığım saatların ömrünü qısaltmır, başqa uşaqlar kimi ərköyünlük eləyib ayağını yerə döyüb “mən getmək istəyirəm” demirdi. Elə bu gün də uşağın səsi çıxmadı, məni soyuducuya təhvil verəndən sonra öz əyləncə dünyasına qayıtdı və bu dəfə heç tualet adı da çəkmədi.

– Xanımınız sizdən boşanmaq istəyir, – soyuducunun içində bütün həzzlərin üstündə bir həzz yaşadığım vaxt telefonuma zəng gəldi və qalın, bariton səsli qadın mənə belə dedi: – Asan Xidmətə yaxınlaşarsınız. Nə baş verdiyini anşıra bilmədim.

Qapının açıldığını eşitdim, ev yiyəsini nazik səsindən tanıdım. Uşağı görüb təəccüblənmişdi: “A bala, sən burda nə gəzirsən, necə girdin içəri?” Bu an səssizlik oldu. Hiss elədim ki, uşaq soyuducunu işarə elədi. Soyuducunun qapısı açıldı. Qarşımda ev yiyəsi, qonşular, arvadım, qızım vardı. Qızım uşağın saçından dartır, mızıldanırdı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair İstanbulda yaşayan Oğuz Məhəmmədikiyadır.

Oğuz Məhəmmədikiya

İstanbul

5.

Üzərimdədir barmaq izləri ölümün

Sarılar içində,

Girilməz, dörd divarından sən asılan

Otağam.

Üzərimdədir qara qadınların

Bəlirgin dodaqları.

Kafkanın ümidsizcə sevməsi

Gabo’nun son məktubu.

İllərcə qapının cırıltısını dinlədim

Cırdım qulaq pərdəsini və

Səslərdən aldım içi boş notu...

Səssizliyi çəkib çıxartdım aradan.

Sonrası sükut,

Sonrası sükut...

Otuz yaşındayam indi

Hələ altıma işəyib

Titrək-titrək düşünüb

Tanrıya yalvarma çağına qalıram.

Yox, unuduram hərdən

Yelin qorxunc səsini

Gecənin ufuldayan uzaqlarını.

Qırmızı dodaqların vardır

Hər zaman xatırladığım

Islaq və çatlaq.

“Xatırlamamaq unutmaq deyil” -

Demişdi doktor.

Məsələn anamdan soyunduğum günü

Xatırlamıram.

Unutmadım da...

İndi otuz yaşındayam

Hələ həblərdən ürək döyüntüsünü

Oksigen tankından O iki ünsürü

Serumlardan qanı alma çağına qalıram...

Üzərimdədir barmaq izləri ölümün

Səsdən öncə yaranmışdım

Qulaqdan sonra

Sözdən öncə ölmüşdüm

Ağızdan sonra.

Əynimə soyuqları geyinib əlindən

Axdığın gecə

Polislər basdı bizi.

Mən ölülərdən aldığım salamları eşidirdim,

Sən ölümü qoynuna alıb ağlayandın oysa.

Anamı soyundum

Asdım çərçivəyə.

Səsimi unutdum

Soyudum günəşin kəskinliyində

Sonrası

Qara,

Qaranlıq.

Və zip səsi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.05.2025)

Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və İncəsənət"

Rejissor Mikayıl Mikayılovun 1934-cü ildə ekranlaşdırdığı "İsmət" filmi barədə danışacağam. Bu il 91 yaşı tamam olacaq “İsmət” filmi Azərbaycan kinematoqrafiyası tarixində əlamətdar ekran əsərlərindən biridir. O, Azərbaycan kinematoqrafiyası tarixində sonuncu səssiz film və kino sənətinin möhtəşəm nümunəsi hesab edilir.

Filmin premyerası 25 may 1934-cü ildə Bakıda keçirilib.

“İsmət” filminin süjeti o dövrün tələblərinə tam cavab verirdi. Ötən əsrin otuzuncu illəri Azərbaycanda sosial həyatda böyük dəyişikliklərin baş verdiyi, qadınların cəmiyyətdəki rolunun yenidən dərk edildiyi dövrdür. Səs hüququ əldə etmək, sadəcə savadlı olmaq və xeyriyyəçiliklə məşğul olmaq ona azlıq edirdi. Gənc azərbaycanlı qadınlar getdikcə daha da fəallaşırdılar, özləri üçün yeni sahələr kəşf edirdilər, öz hüquqlarının müdafiəsinə qalxırdılar.

Məhz belə qızlardan birinin hekayəsi 1927-ci ildə Moskvada Dövlət Kinematoqrafiya Texnikumunu (hazırda VQİK adlanır – red.) bitirən gənc Mikayıl Mikayılovun rejissoru və ssenaristi olduğu “İsmət” filminin süjetinin əsasını təşkil edir. Azərbaycan SSR-in Əməkdar artisti xatirələrində qeyd edib ki, ssenarinin yazılması zamanı Əli Bayramov adına Qadın klubunun üzvü Səriyyə (Sara) Xəlilovanın taleyindən ilhamlanıb. O, 1933-cü ildə qadınlar arasında fəal iş apardığı üçün qardaşı və atası tərəfindən vəhşicəsinə öldürülüb. Gənc fəalın dəfn mərasimi Əli Bayramov adına Qadın klubunda keçirilib və böyük ictimai əks-səda doğurub.

“Azərbaycan qadınının obrazını ümumiləşdirərək onu filmin qəhrəmanına çevirdim, lakin onun üçün pilot peşəsini seçdim” deyən Mikayıl Mikayılov bu sənətin kino üçün yeni bir sahə olduğunu və Azərbaycan qadınlarının yüksəkliklərə can atmasını təcəssüm etdirdiyini qeyd edib.

Filmin baş qəhrəmanının daha bir prototipi Azərbaycanın ilk qadın təyyarəçisi Leyla Məmmədbəyova olub. O, müsəlman qadınlar haqqında formalaşmış stereotipi alt-üst edərək pilot olmağa qərar verib və 1931-ci ildə Bakıda, 1933-cü ildə isə Moskvada aviasiya məktəbini bitirib.

Köhnəlmiş qaydalara meydan oxuyan iki gənc azərbaycanlı qadının hekayəsi “İsmət”i çox cəsarətli və inandırıcı bir filmə çevirə bilib. Bundan əlavə, Mikayıl Mikayılov filmin orijinal bədii həllini tapmağa müvəffəq olub. Filmin çəkilişi zamanı 27 ədəd quraşdırılmış səhnə dekorasiyasından geniş istifadə edilib. Film 1934-cü ildə nümayiş olunub.

Lentin süjetinə görə, gənc qız İsmət, işlədiyi tekstil müəssisəsinin bir qrup işçisi ilə birlikdə təyyarəçilərin qonağı olur. O, uçuş bələdçilərinin bir neçə qonağı təyyarə ilə gəzdirmək dəvətinə razılıq verir və uçuş zamanı külək onun başındakı çadranı aparır.

Əsas personajın qeyri-adi xarakteri xüsusilə hiyləgər tacir, vasvası qayınana, rəiyyət sinfinə mənsub ata da daxil olmaqla, diqqətlə işlənmiş ikinci dərəcəli personajların fonunda özünü daha aydın büruzə verir.

Ssenarinin həmmüəllifi məşhur rejissor və ssenarist Qriqori Braqinskidir. Filmin üzərində Azərbaycan kinematoqrafçıları Məmməd Babayev, Heydər Vəzirov və Mirzə Mustafayev çalışıblar. İsmət rolunu Juka Mixelson ifa edib. Filmdə Xeyri Əzimzadə, Möhsün Sənani, Əlisəttar Məlikov, Həqiqət Rzayeva və Mirzə Əli kimi aktyorlar da çəkilib.

Filmin nümayişindən sonra İsmət xarakteri nümunəvi obraza çevrildi və hətta ictimai diqqəti 1929-cu ildə Cəfər Cabbarlının eyniadlı pyesi əsasında çəkilən “Sevil” filmində qaldırılan qadınların azad edilməsi probleminə yönəltdi. İsmətin taleyindən ilham alan minlərlə qadın keçmişin qalıqlarından qurtularaq cəmiyyətin fəal üzvü ola bildilər.

Film onun əsas personajının prototipi olan təyyarəçi qadının da taleyində maraqlı rol oynayıb. U-2 təyyarəsi ilə Azərbaycanın ən ucqar rayonlarına uçan Leyla Məmmədbəyova bu filmi tez-tez özü ilə aparıb, kənd sakinləri arasında aviasiya və pilot peşəsini təbliğ edib. Müharibə illərində o, cəbhə üçün onlarla pilot və paraşütçü hazırlayıb və onlar cəbhədə düşmənə qarşı cəsarətlə mübarizəyə atılıblar.

2019-cu ildə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə “İsmət” filmi Azərbaycanın dövlət sərvəti elan edilmiş filmlərin siyahısına daxil edilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.05.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onu həyatda bir neçə dəfə Sumqayıtda, şəhərin ünlü kişilərindən biri- Bəylər Əzizovun “Bakı” şadlıq sarayında görmüşəm. Deyəsən, o vaxt orada keçirilən bütün toy məclislərinin müğənnisi o olurdu. Xanəndə, əməkdar artist Zakir Əlisahib oğlu Əliyevi deyirəm. Uşaqlıqda dəhşətli dərəcədə qısqanc olub. Anası hər dəfə rayona- bazara gedəndə ona qoşulub bazara gedirdi. Təsəvvür edin, anasının kələğayısı başından sürüşüb düşəndə, az qalırdı ki, dünyanı dağıtsın. Qeyrətdən bağrı çatlayırdı. Anası onu anlayırdı, belə olduğuna görə hörmət edirdi və onun xatirinə çalışırdı ki, örpəyi başından düşməsin...

Deyir ki:- “Ailədə 8 uşaq olmuşuq. Evin ən balacası idim, elə ən çox qısqancı da mən idim. Demək olar ki, anamın dibində böyümüşəm. Rəhmətlik atam dünyasını dəyişəndən sonra qayğımızı o çəkib.  Hər şeyi verən Allahdır. Bu gün heç kim gərək öyünməyə ki, ailə saxlayıram, ev dolandırıram. Anam tək başına 8 uşaq böyütdü, oxutdu, yerbəyer etdi. Vallah bunu edən Allahdır. Bizlik bir şey yoxdur. Mənim qısqanclığıma gəlincə, bu yəqin gendən gələn bir şey idi. İndi oğlum da öz anasına qarşı elədir. Baxıram gülürəm. Öz keçmişimi xatırlayıram.”

Ədəbaz adamlardan deyil, hər şeyə görə Allaha şükr etməyi bacarır. Kasıb vaxtları da olub, varlı vaxtları da...  

“Başqa bir Zakir də var içimdə. Onunla çox söhbətlərim olur. Bəzən uşaq kimi oluram. Yaşlanmaqla deyil ki. İçimdəki uşaq hələ də qalır, yaxşıdakı qalır. Hərdən oğlum mənə- Əliyev, neçə yaşın var?- deyir. Deyirəm, filan yaşdayam. Nə olsun ki, dəyişən ancaq bədəndir, qocalırıq. Gərək ruh qocalmasın. Amma  həmişə belə də olmuram. Sərt tərəflərim də var. Məncə kişi evdə hər şeyi xanımına deməməlidir. Mən də demirəm. Həm onu çox yükləməmək, stressə salmamaq üçün, həm də bu belə lazımdı. Kişi hər sözünü xanımına deməz. Onun ömrünü qısaltmamaq, üzməmək üçün çox şeyi gizlətmişəm. Kişi var, pulunu da arvad idarə edir. Tutaq ki, bir dostun səndən borc istədi. Yanında zəng vurub arvaddan pul istəyəcəksən? Adam başqalarının gözündə bir qəpiklik olar. Bu əsla ailəyə hörmətsizlik anlamına gəlməməlidir. Kişinin kişi yeri var. Kişi ailənin yük çəkənidir.”- söyləyir...

O, 22 may 1968-ci ildə, Neftçala rayonunun Xolqarabucaq kəndində dünyaya gəlib. Səkkiinci sinfi doğma kənddə başa vuraraq, təhsilini Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbində davam etdirib. Həmçinin Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbində professor Arif Babayevin sinifində muğam təhsili alıb. 1986-cı ildə indiki Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin, mədəni maarif fakültəsinin, özfəaliyyət teatr kollektivi rejjisoru ixtisasına qəbul olunub və 1993-cü ildə oranı bitirərək ali təhsilə yiyələnib. Onun ilk böyük uğurlarından biri isə 1985-ci ildə Moskvada keçirilən "Gənclərin və tələbələrin XII ümumdünya festivalı"-nın diplomantı olmağıdır. Sonra, 1985-ci ildə Heydər Əliyev sarayında Üzeyir Hacıbəyovun 100 illiyinə həsr olunmuş tədbirdə "Leyli və Məcnun" əsərini ifa edib. Həmin dövr üçün onun böyük uğurlardan biri də "Leyli və Məcnun" əsərini Moskvada “Bolşoy Teatr”da da ifa etməsi olub. Bu uğurların siyahisi uzundur, sadalayıb vaxtınızı almaq istəmirəm...

Deyir ki:- “Nə edirəmsə Allaha xatir edirəm. Düşünürəm ki, balıq bilməsə də, xaliq bilər. Etdiyim hər əməlin yaxşı, ya pis fərq etməz cavabını Allahın verəcəyinə inanıram. Yaşatdığını yaşamadan ölməz insan. Gərək gözünün önünə bunu qoyasan. Bəzən mənim bu düşüncəmi saflıq kimi düşünüb, zərbə vurmaq istəyən, sui-istifadə edənlər də olur. Ümumiyyətlə, həyat çətindir, onu təmiz yaşamaq daha çətindir. Bəzi adamlara pulu Allah bilərək verir. Elə bilirsiniz onların günü gündür? Zülüm çəkirlər, pullarına görə. Bəzən şöhrət də, pul da  Allahın sınağıdır. Hər adam daşıya bilməz o yükü. Birdən arzu edirlər ki, Allah sənə uzun ömür versin. Uzun ömürlü olmaq elə bilirlər ki, çox gözəldir? 120 il yaşayıb, bütün əzizlərinin övladlarının, dostlarının ölümünü görmək qarğışdı əslində. Allah sağlam can versin. Ölənə qədər də ağlımızı başımızdan almasın. Bu bəs edər.”

 Təkəbbürlü, lovğa, insanlara yuxarıdan aşağı baxıb aşağılayan adamlardan xoşu gəlmir. Övladlarının gözəl insan olmasını istəyir. Oğlu beynəlxalq münasibətlər, qızı isə tibb təhsili alıb. Allahın xoşuna gəlməz deyə, onları çox əzizləmək istəmir. Axı, Allah adamı çox sevdikləri ilə sınayır. Hətta bu barədə danışmağa belə qorxur. Və bir də bekar qalmaqdan zəhləsi gedir. Deyir ki: “Kimsə kiməsə qarğışı etmək istəsə qoy desin: “Səni bekar qalasan”...

Bəli, bu gün - mayın 22-si əməkdar artist Zakir Əliyevin növbəti ad günüdür. Bu dəfə 57 yaşını qeyd edəcək. Ona möhkəm can sağlığı, uzun ömür arzulayıb söhbətimi burada yekunlaşdırıram.

Yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.05.2025)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1.

Hər dəfə özünü lazımsız, artıq adam sayanda onu yadına sal ki, sənin bədənində 25 milyon antutel var, onlar sənin damarlarınca hərəkər edir, səni qoruma üçün ölümə belə gedirlər.

2.

Seriallarda ölənlərin sayını görüncə düşündüm ki, ölkəyə yenidən siyahıyaalma lazımdır.

3.

Qproskop mənə bu günə maliyyə uğurları söz verib. Çarpayıda uzanıb səbirsizliklə gözləyirəm.

4.

-Məmmədov, sən addımbaşı vulqar söz, jarqon ifadə, biədəb məsəl işlədən şəxslərə necə baxırsan?

-Müəllim, hamısı posledni cındırdı.

5.

Fövqəladə Hallar Nazirliyi gələn il baş verəcək fövqəladə halların siyahısını hazırladı. 

@sərtyel

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.05.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün həm də Azərbaycanın hərbi jurnalisti və teleoperatoru Fərhad Kərimovun anım günüdür. Həqiqətən də biz bir çox adı dillərdə qalası olan şəxslərimizi tanımamaqda israrlıyıq.

Dağlıq Qarabağ, Gürcüstan, Tacikistan və Çeçenistanın döyüş zonalarında hazırladığı reportajların müəllifi Fərhad Kərimov 11 dekabr 1948-ci ildə Moskva şəhərində anadan olmuşdur. 1973-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsini bitirmişdir. Bir müddət Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında çalışmışdır.

O, 1987-ci ildən peşəkar jurnalistika fəaliyyətinə başlayır. İlk vaxtlar "Molodyoj Azerbaydjana" qəzetində müxbir kimi çalışır. 1991-ci il, 1 oktyabr tarixindən Turan informasiya agentliyində informasiya şöbəsinin redaktoru vəzifəsini tutmuşdur. 1992-ci ildən Röyter və Assoşieyted Press agentlikləri ilə əməkdaşlığa başlamışdır. 1992–1994-cü illərdə Qarabağ müharibəsinin ən qaynar bölgələrindən videosüjetlər hazırlamışdır. O, həmçinin, Gürcüstan və Tacikistandakı müharibə zonalarından bir çox reportajların müəllifi olmuşdur.

Çeçenistanda gedən müharibə zamanı hazırladığı reportajlar ona dünya şöhrəti gətirdi. O, döyüş bölgələrində olan dəhşəti çox böyük ustalıqla lentə alaraq bütün dünyaya çatdırmağı bacarmışdı. 1994–1995-ci ildə apardığı çəkilişlər Çeçenistanda baş verənlərin beynəlxalq ictimaiyyətə dolğun şəkildə çatdırılmasında mühüm rol oynamışdır.

Fərhad Kərimov 1995-ci il mayın 21-də Çeçenistanda çeçen üsyançılar tərəfində xidməti vəzifəsini yerinə yetirərkən naməlum şəraitdə güllələnərək həlak olmuşdur. Onun cəsədini mayın 22-də yerli sakinlər tapmışdır. Bir neçə gün sonra isə qardaşı tərəfindən cəsədə baxış zamanı onun Fərhad Kərimov olduğu rəsmi şəkildə təsdiq edilmişdir.

Qroznı şəhərindən 44 km cənub istiqamətdə yerləşən Nojayurd rayonunun Şuan kəndində dəfn olunmuşdur. Yalnız üç ildən sonra dostlarının köməyi ilə onun cənazəsi vətənə gətirilərək Xırdalan qəbirstanlığında, atasının yanında yenidən torpağa tapşırılmışdır.

1995-ci ildə Fərhad Kərimov silahlı münaqişə zamanı öldürülmüş jurnalist Rori Pek adına təsis edilən mükafata layiq görülmüşdür.

1996-cı ilin mayında Fərhad Kərimovun adı 934 şəhid jurnalistin şərəfinə Vaşinqtonun Arlinqton milli qəbiristanlığında ucaldılmış memorial abidəyə həkk olunmuşdur.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.05.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət”

44 günlük Vətən müharibəsi zamanı döyüş meydanında ordumuzla, siyasətdə diplomatımızla, sosial mediada isə vətəndaşlarımızla bacara bilməyən Ermənistan yenidən ən yaxşı bacardığı işi - terror və təxribat silahını işə saldı.

Belə ki döyüşlərin getdiyi ərazidən tamamilə uzaqda yerləşən yaşayış məntəqlərimizi raket  və artrelliya atəşinə tutdular. 11 və 17 oktyabr 2020-ci il tarixdə Gəncəyə raket hücumu nəticəsində 27  mülki şəxs şəhid oldu, 80 nəfər  isə xəsarət aldı. Növbəti hədəf Bərdə şəhəri oldu. Burada isə 21 nəfər mülki şəxs şəhid oldu, 70 nəfər isə müxtəlif dərəcəli xəsarət aldı. Bu xain hücumlar nə dövlətimizin, nə millətimizin, nə də ordumuzun əzmini qıra bildi. Müzəffər ordumuz bu vəhşiliyin cavabını döyüş meydanında layiqincə verdi. Azərbaycan xalqı qalib gəldi. Ərazi bötövlüyünü bərpa etdi.

Bütün bunlara baxmayaraq, biz erməni xislətini və niyyətini heç vaxt unutmamalıyıq. Son 100 ildə əllərinə fürsət düşün kimi Vətənəmizə və millətimizə xəyanət edən ermənilərin Azərbaycanda törətdiyi terror və soyqırımı hadisələrini xatırlamaq yerinə düşər.

1905 və 1918-ci illərdə Daşnaksutyun terror təşkilatı 50 min soydaşımızı qətlə yetirib.

1937-38-ci illərdə minlərlə ziyalımızın represiya qurbanı olmağı birbaşa ermənilərin imzası ilə həyata keçirilib.

6 sentyabr 1989-cu il. "Tbilisi-Bakı" marşrutu ilə hərəkət edən sərnişin avtobusu partladılmış, 5 nəfər həlak olmuş, 25 nəfər yaralanmışdır.

18 fevral 1990-cı il. Yevlax-Laçın yolunun 105-ci km-də "Şuşa-Bakı" marşrutu ilə hərəkət edən avtobus partladılmış, çoxlu insan təlafatı olmuşdur.

11 iyul 1990-cı il. "Tərtər-Kəlbəcər" sərnişin avtobusu partladılmış, dinc əhali olan maşın karvanına qarşı terror aksiyası keçirilmiş, nəticədə 14 nəfər qətlə yetirilmiş, 35 nəfər yaralanmışdır.

10 avqust 1990-cı il. "Tbilisi-Ağdam" marşrutu ilə hərəkət edən sərnişin avtobusu partladılmış, 20 nəfər həlak olmuş, 30 nəfər yaralanmışdır. cinayətin təşkilatçıları A.Avanesyan və M.Tatevosyan cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmuşlar. Həmin gün "Şəmkir-Gəncə" avtomobil yolunda Xanlar rayonunun Nadel kəndi yaxınlığında "LAZ" markalı 43-80 AQF dövlət nömrə nişanlı avtobus partladılmış, nəticədə 17 nəfər həlak olmuş, 26 nəfər yaralanmışdır.

30 noyabr 1990-cı il. Xankəndi aeroportu yaxınlığında sərnişin avtobusu partladılmış, 2 nəfər həlak olmuş, 11 nəfər yaralanmışdır.

9 yanvar 1991-ci il. "Molodyoj Azerbaycana" qəzetinin müxbiri Salatın Əsgərova və 3 hərbi qulluqçunun olduğu avtomobilə qarşı terror aktı nəticəsində 4 nəfər qətlə yetirilmişdir. Terrorçu qrupun üzvləri A.Mkrtçyan, Q.Petrosyan, A.Manqasaryan və Q.Arustamyan cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmuşlar.

30 may 1991-ci il. Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikasının Xasavyurd stansiyası yaxınlığında "Moskva-Bakı" sərnişin qatarı partladılmış, nəticədə 11 nəfər həlak olmuş, 22 nəfər yaralanmışdır.

19 iyun 1991-ci il. "Yevlax-Laçın" avtomobil yolunun 106-cı kilometrində 5459 saylı hərbi hissəyə məxsus "UAZ-469" markalı avtomaşın partladılmış, 3 nəfər həlak olmuş, 3 nəfər ağır yaralanmışdır.

31 iyul 1991-ci il. Dağıstan Respublikasının Temirtau stansiyası yaxınlığında "Moskva-Bakı" sərnişin qatarı partladılmış, nəticədə 16 nəfər həlak olmuş, 20 nəfər yaralanmışdır.

2 avqust 1991-ci il. Hadrut rayonunun Dolanlar kəndində "QAZ-53" markalı avtomaşın partladılmış, nəticədə 4 nəfər həlak olmuş, 8 nəfər yaralanmışdır.

21 avqust 1991-ci il. Hadrut rayonunun Şadaxt kəndi yaxınlığında "KAVZ" markalı 70-30 AQO dövlət nömrə nişanlı avtobus partladılmış, nəticədə 2 nəfər həlak olmuş, 10 nəfər ağır bədən xəsarəti almışdır.

8 sentyabr 1991-ci il. "Ağdam-Xocavənd" avtobusunun atəşə tutulması nəticəsində 5 nəfər qətlə yetirilmiş, 34 nəfər müxtəlif dərəcəli xəsarət almışdır. Terrorun Xaçaturyan Volodi, Yeremyan Saro, Çalyan Saşa, Arustamyan Armo tərəfindən törədildiyi sübuta yetirilmişdir.

Həmin gün "Ağdam-Qaradağlı" marşrutu ilə işləyən avtobus erməni quldurları tərəfindən atəşə tutulmuş, 8 nəfər həlak olmuş, 42 nəfər müxtəlif dərəcədə xəsarət almışdır.

26 sentyabr 1991-ci il. "Yevlax-Laçın" yolunda "VAZ-2106" markalı D 72-07 AQ nömrə nişanlı avtomaşın partladılmış, nəticədə 2 nəfər həlak olmuş, 14 nəfər yaralanmışdır.

19 oktyabr 1991-ci il. Ağdərə rayonunun Sırxavənd kəndi yaxınlığında "UAZ-469" markalı avtomaşın partladılmış, nəticədə 3 nəfər həlak olmuş, 2 nəfər ağır yaralanmışdır.

20 noyabr 1991-ci il. Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndi yaxınlığında "Mİ-8" vertolyotunun atəşə tutulması nəticəsində vertolyot heyəti və sərnişinlər - Azərbaycanın görkəmli dövlət və hökümət nümayəndələri, Rusiya və Qazaxıstandan olan müşahidəçilər - 19 nəfər həlak olmuşdur.

26 dekabr 1991-ci il. Şuşa-Laçın yolunun 4-cü kilometrliyində "ZİL-130" və "Moskviç" maşınları partladılmış, 5 nəfər həlak olmuş, 4 nəfər yaralanmışdır.

8 yanvar 1992-ci il. Türkmənistandan "Krasnovodsk-Bakı" marşurutu ilə hərəkət edən dəniz bərəsində törədilən terror aktı nəticəsində 25 nəfər həlak olmuş, 88 nəfər yaralanmışdır.

28 yanvar 1992-ci il. "Ağdam-Şuşa" marşrutu ilə uçan Mİ-8 mülki vertolyotu Şuşa şəhəri yaxınlığında erməni terrorçuları tərəfindən vurulmuşdur. Nəticədə çoxu qadın və uşaq olan 44 nəfər həlak olmuşdur.

1992-ci ilin yanvar ayında erməni terrorçu dəstələri Kərkicahan qəsəbəsində 80 nəfər, 1992-ci ilin fevral ayında Xocavənd rayonunun Qaradağlı kəndində 77 nəfər və 26 fevral 1992-ci il tarixdə Xocalı şəhərində 613 nəfər dinc sakini qətlə yetirmiş, 650 nəfəri isə yaralamışlar.

22 mart 1992-ci il. "UAZ 469" markalı 60-25 AZU dövlət nişanlı avtomaşın Qazax rayonu ərazisində partladılmış, nəticədə 3 nəfər həlak olmuş, 2 nəfər yaralanmışdır.

28 mart 1992-ci il. "Kamaz-5410" markalı 40-53 AQŞ dövlət nişanlı avtomaşın partladılmış, nəticədə 3 nəfər həlak olmuş, 2 nəfər yaralanmışdır.

18 aprel 1992-ci il. "Qazax-cəfərli" yolunun 10-cu kilometrliyində "Vaz" markalı maşın silahlı basqına məruz qalmış, nəticədə 2 nəfər ölümcül yaralanmışdır.

20 may 1992-ci il. Zəngilan rayonunun Qarançı kəndi yaxınlığında "UAZ-469" markalı 80-33 AQD dövlət nömrə nişanlı avtomaşın silahlı basqına məruz qalmış, nəticədə 2 nəfər həlak olmuş, 2 nəfər yaralanmışdır.

 28 fevral 1993-cü il. Rusiyanın Şimali Qafqaz ərazisində Qudermes stansiyası yaxınlığında "Kislovodsk-Bakı" sərnişin qatarı partladılmış, 11 nəfər həlak olmuş, 18 nəfər yaralanmışdır.

2 iyun 1993-cü il. Bakı dəmir yolu vağzalında sərnişin qatarının vaqonunun partladılması nəticəsində dövlətə külli miqdarda maddi ziyan dəymişdir. Partlayışın icraçısı Rusiya vətəndaşı İqor Xatkovski Ermənistan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Baş İdarəsi kəşfiyyat şöbəsinin rəisi, polkovnik caan Ohanesyan tərəfindən məxfi əməkdaşlığa cəlb edilərək, cəsusluq və terrorçuluq məqsədilə Azərbaycana göndərildiyini, böyük insan tələfatı ilə nəticələnəcək partlayışlar törətmək tapşırığı aldığını etiraf etmişdir. İstintaq zamanı sübuta yetirilmişdir ki, həmin qrup 1992-1994-cü illərdə Rusiya ərazisindən Bakıya gələn sərnişin qatarlarında silsilə partlayışlar törətmişdir.

22 iyul 1993-cü il. Tərtər rayonunda törədilmiş partlayış nəticəsində 5 nəfər həlak olmuş, 18 nəfər yaralanmışdır.Həmin gün Qazax rayonunun mərkəzində törədilmiş partlayış nəticəsində 6 nəfər həlak olmuş, 10 nəfər yaralanmışdır.

30 avqust 1993-cü il. Hadrut rayonu ərazisində "ZİL" markalı maşın partladılmış, nəticədə 2 nəfər həlak olmuşdur. Həmin hadisədən bir neçə gün sonra içərisində 12 nəfər kənd sakini olan "QAZ-66" markalı sərnişin avtobusu rayondan çıxarkən partladılmış, nəticədə 4 nəfər həlak olmuş, 8 nəfər ağır dərəcədə yaralanmışdır.

1 fevral 1994-cü il. Bakı dəmir yolu vağzalında "Kislovodsk-Bakı" sərnişin qatarında terror aktı törədilmiş, 3 nəfər həlak olmuş, 20 nəfər yaralanmışdır.

18 mart 1994-cü il. Xankəndi şəhəri yaxınlığında İran Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus "Herkules" tipli təyyarə vurulmuş, 34 diplomat və ailə üzvləri həlak olmuşlar.

19 mart 1994-cü il. Bakı metropolitenin "20 Yanvar" stansiyasında törədilmiş partlayış nəticəsində 14 nəfər həlak olmuş, 49 nəfər yaralanmışdır. Məhkəmə sübut etmişdir ki, terror aksiyası Ermənistan xüsusi xidmət orqanları tərəfindən hazırlanmış, separatçı "Sadval" ləzgi təşkilatının üzvləri tərəfindən həyata keçirilmişdir. 

13 aprel 1994-cü il. Dağıstan Respublikasının "Daqestanskiye Oqni" stansiyası yaxınlğında "Moskva-Bakı" sərnişin qatarı partladılmış, 6 nəfər həlak olmuş, 3 nəfər yaralanmışdır.

3 iyul 1994-cü il. Bakı metropolitenin "28 May" və "Gənclik" stansiyaları arasında elektrik qatarındakı partlayış nəticəsində 13 nəfər həlak olmuş, 42 nəfər müxtəlif dərəcəli bədən xəsarəti almışdır.

Bütün bunlar onu göstərir ki, Ermənistan kimi bir qonşu ilə sülh içində yaşamaq üçün həmişə savaşa hazır olmalı, ehtiyatı əldən verməməli və arxayınlaşmamalıyıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.05.2025)