Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Həyat bəzən bizi gözlənilmədən yarımçıq qoyur. Bir insanın yoxluğunu hiss etmək, sanki dünyanın səssizləşməsi kimidir. Onun səsi, varlığı, baxışları hər gün səninlə olub, birdən yoxa çıxanda dərin bir boşluq yaranır. 

Hər şey səssiz qışqırıqlara çevrilir – ağlaya bilmədiyin, ancaq içində boğulan qışqırıqlara.

Aylar keçmişdi. İçimdə dolub qalan o hisslər heç vaxt səngimirdi. Bir gecə yuxuda gördüm onu. Səhər vaxtı idi, mən tanış bir küçədə idim, amma hər tərəf təmtək idi. Sanki dünya dayanmışdı. Birdən o, qarşımda peyda oldu. Ağappaq geyinmişdi, saçları və saqqalı işıq kimi parıldayırdı. Havaya yayılan qoxu isə inanılmaz dərəcədə sakitləşdirici idi, sanki bütün qorxularımı silirdi. O, mənimlə idi, amma mən danışa bilmirdim. Sözlər boğazımda düyünlənmişdi.

Nəhayət, güc tapıb dedim: "Gəl gedək evə, hamı səni gözləyir." O isə sakitcə gülümsədi: "Yox," dedi, "gedirəm bağa. Gülləri sulamalıyam. Qızılgüllər solmamalıdır." 

Bu sözləri üç dəfə təkrarladı. Hər dəfə deyəndə ürəyimdə sanki nəsə çatlayırdı.

Onun ardınca getmək istəyirdim, yalvarırdım: "Məni də apar. Mən sənsiz qalmayım." Amma o, üzümə baxıb başını buladı: "Sənin üçün hələ tezdir," dedi. "Sən hələ körpəsən." Mən onun getməsinə mane olmağa çalışdıqca, üzündə qəribə bir ifadə yarandı – sakit, amma qətiyyətli. "Çıx get evə," dedi və səsi birdən sərtləşdi.

Sonra yox oldu. Mən isə oyandım, nəfəsim daralmış, göz yaşları içində. Bu yuxu günlərlə məni tərk etmədi. Onun "qızılgüllər solmamalıdır" sözləri beynimdə təkrar-təkrar səslənirdi. Bu sözlərin mənasını anlamırdım, amma hiss edirdim ki, bu, sadəcə adi bir yuxu deyildi.

İndi anlayıram: o qızılgüllər, onun qoyub getdiyi sevgi, dəyərlər və xatirələrdir. Onlar heç vaxt solmamalıdır. Mənə düşən, bu xatirələri yaşatmaq və onun mirasını qorumaqdır. O, fiziki olaraq yanımda olmasa da, ruhu həmişə mənimlədir.

Hər səhər bu yuxunu xatırlayıram və onun dediyi kimi yaşamağa çalışıram. 

Qızılgüllər solmayacaq. Mən buna izin vermərəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.01.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün tək Azərbaycanın deyil, bütün Türk dünyasının böyük sənətkarı, Əməkdar incəsənət xadimi aşıq Ədalət Nəsibovun anadan olmasının 86-cı ildönümü tamam olur.

Mübaliğəsiz deyə bilərik ki, “Baş sarıtel”, “Ruhani”, “Yanıq Kərəm”, “Kərəm Gözəlləməsi” kimi saz havaları ustad Ədalətin ifasında necə səslənibsə, yüz minlər saza vurulublar. 

Ədalət Nəsibov 1939-cu il yanvarın 27-də Qazaxda pinəçi ailəsində anadan olub. Saz çalmağı atasından öyrənib. Gənc yaşlarından fitri istedadı üzə çıxıb, məclislərə dəvət alıb. 1950-ci ildə - 11 yaşındaykən Moskvaya aparılıb, Kremlin Qurultaylar Sarayında saz çalıb. 

Aşıq Ədalət sazı 50-dən çox ölkədə tanıdıb, saza yeniliklər gətirib.

UNESCO-da dünyanın nadir musiqi ifaçıları sırasında diski buraxılıb. Saza 5 pərdə, o cümlədən 7 yarım pərdə, 6 sinə pərdəsi əlavə edib.

Aşıq Ədalət Nəsibovun sənəti dövlətimiz tərəfindən hər zaman yüksək qiymətləndirilib. 

Sənətkar 2017-ci il sentyabrın 14-də Bakı şəhərində vəfat edib və Qazax rayonunun Ağköynək qəbiristanlığında dəfn olunub.

Ustad aşığın xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq “Qazax” Xeyriyyə-İctimai Birliyinin təşəbbüsü ilə onun qəbri üzərində möhtəşəm qəbirüstü abidə yaradılıb. 

Həmçinin Xaçmaz şəhərindəki Şəxsiyyətlər parkında da Dədə Ədalətin möhtəşəm büstü ucaldılıb.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzet” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Mahirə Nağıqızının hekayəsi təqdim edilir. 

Mənim adım Süsənbərdir - Süsənbər Mahiyyəddinqızı. 

Elə yazı adamı təsəvvür edərsinizmi, cəmi-cümlətanı bircə hekayəyə görə özünə təxəllüs götürmüş olsun? Əlbəttə, "təxəllüs" sözü özümlə bağlı məqamda həddindən artıq təmtəraqlı, bir az da qeyri-təvazökar səslənə bilər. Bu, sadəcə olaraq əlacsızlıqdan baş verdi, çünki başıma gələn o qorxunc, ancaq nağıllarda oxuya və yaxud eşidə biləcəyiniz hadisəni dördüncü onillikdir yaşamağın nə demək olduğunu çəkənlər bilər. O elə anlar idi ki, indi də yadıma düşəndə vahimələnirəm. Əsl yazıçılar kimi cəlbedici, ədəbi dilin bütün mümkün imkanlarından bəhrələnərək yazmaq istədiyim o hadisəni üstündən 2-3 ay keçəndən sonra unutmaq istədim. Hiss edirdim ki, bu yüklə çox uzağa getmək, sadəcə, mümkün deyil və onda başa düşdüm ki, yox, yazmağım mütləq lazımdır. Azından ona görə bu qənaətə gəldim ki, hekayəmi, bəlkə də böyüklər oxuyar və öz balalarının naminə oxşar hadisələrin baş verməsinin qarşısını alarlar. Beləcə, 7-8 yaşım olanda yaddaşıma yazılan, qəlbimdə və sümüklərimdə giziltisi ilə qalan o anların tarixçəsinə indi, az qala, 50 yaşımı haqlayanda qayıdıram. Fikirləşirəm ki, yazdıqlarım nə qədər istədiyim kimi alınmasa da, qəlbimdə gəzdirməyimdən faydalı olar. 

Söhbətimə başlamazdan əvvəl 40 ilə yaxındır ki, üzünü görmədiyim, ancaq yuxularımda gəzdiyim, yadımda qalan kəndimizi təqdim etmək istərdim: Kətanköynək cəvizi ilə nəinki mahalımızda, həmçinin ondan çox-çox uzaqlarda məşhur olan, rayon mərkəzindən bir az aralı, Arpaçayına birləşən Axtaçayın sahilindəki Axta kəndini görənlər onu cənnətməkan adlandırırdılar. Sözün açığı, o zamanlar bu sözün özündə ifadə etdiyi mənanı elə də qavramırdım və indi, aradan 40 ilə yaxın müddət keçdiyi vaxt mənə yazıçı olmağı öyrətməsə də, kəndimizin həqiqətən, cənnətməkan olduğunu təsdiq edə bilib.

Böyüyüb universiteti qurtarandan sonra öyrənəcəyəm ki, kəndimizin adı burada binə salan ilk sakinlərindən, padar türk tayfasından olan axta etnonimindən yaranıb. Cəviz ağacları, cəvizi ilə yanaşı, min bir dərdin dərmanı kimi tanınan Axta balının vətəni kəndimizdə ovaxtacan eşitməyə macal tapmadığım, sonradan öyrəndiyim tarixçə deyir ki, bu cənnətməkanda insanlarımız uzaq-uzaq ellərdən gələn insanlar yerləşənəcən rahat yaşayıblar. O adamların gəlib məskunlaşmasından illər sonra ilk olaraq kəndlərin adlarını dəyişiblər. 1918-ci ilin yayında isə buradan əsrlərdən bəri yaşayan insanları çıxarmaq fikrinə düşüblər. Qafqazda erməni dövləti yaratmaq istəyən bu adamlar nəyə görəsə hesab ediblər ki, bəhrəli torpaqlardan çıxmaq fikrini ağıllarına gətirməyən bu insanları ucdantutma öldürməklə məsələni birdəfəlik həll etmək mümkündür. Bunun üçün də gələcək Ermənistan dövlətinin yaradıcıları təpədən-dırnağadək silahlandırılan və nə edəcəkləri ilə bağlı təlimatlandırılan adamlardan ibarət bölüklər yaradıblarmış. Həmin bölüklərdən birinin kəndə hücumu zamanı ələ keçirilən kənd sakinləri öldürülüb, yayına bilənlər isə yüz məşəqqətlə Naxçıvana, hətta İrana keçərək Güney Azərbaycanın Arazqırağı mahallarına sığına biliblər. 

Bunlar barədə sonralar eşidəcəyəm.

İndi isə 1988-ci ilin noyabr ayıdır. 

Kəndimizin sakinləri, o cümlədən, bizim ailə də artıq bir ilə yaxındır ki, səksəkə içindədir. İl təzə başlayandan, həmişə olduğu kimi, qonum-qonşuların uzun qış gecələrində bizim evimizə yığışdıqları vaxtdan bəri etdikləri söhbətlərdən hansısa narahatlığın yaşandığını, hətta mən də hiss edirdim. Düzdür, keçirdiyim o narahatlıqla bağlı nə atamdan, nə də anamdan heç nə soruşmaq istəmirdim, amma eşitdiklərimdən anlayırdım ki, İrəvanda yaşayan ermənilər Sovet Azərbaycanının ərazilərini Sovet Ermənistanına qatmaq istəyirlər. Üstəlik, onlar Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıları buralardan çıxartmaq üçün çalışırlar. Kəndimizin adamları isə yaşadıqları yerləri buraxıb harasa köçmək fikrində deyil. Belə olanda, onlar saqqal buraxan şəxslərdən ibarət silahlı dəstələr yaradıb, adına da "fədai bölükləri" deyirlər. Həmin bölüklər vəzifələrinin icrasına hardasa, tək-tük azərbaycanlı gördükdə onları döyməklə başlayıblar. Belə hadisələrdən biri bizim kəndli Əliş dayının başına gəlib. Günlərin bir günü hansı işləsə bağlı rayon mərkəzinə gedən kəndlimizin saqqallı ermənilər tərəfindən ölümcül hala salındığı xəbərini atamdan eşitdik. Anama məsələnin necə baş verdiyini danışan atam əmin idi ki, "bu kəndlimizin anası namaz üstündə imiş" və əgər həmin vaxt kəndimiz istiqamətində gedən avtobus gözləyən qonşumuzu qonşu kənddən olan, oradan keçən yük maşınının banındakı azərbaycanlılar görməsəymiş, Əliş dayının "kitabı bağlanasıymış". Maşının banındakı adamlar 7-8 nəfərin bir yerə toplaşdığını uzaqdan görür, adamların yanından keçəndə onlardan biri "Ə... bu ki axtalı Əlişdir, ermənilər onu döyürlər", - deyir. Kabinəni döyəcləyirlər. Handan-hana sürücü maşını saxlayır və yerə düşən adamlar topaya yaxınlaşanda Əlişi torpağın üstündə qan içində görürlər. Ya adamların çoxluğundan, ya da maşının banında kərənti və yabalar düzüldüyündən saqqallılar oranı tərk edir. Beləcə, adamlar az qala o dünyalıq olacaq Əliş dayını yarımcan vəziyyətdə kəndə çatdıra bilirlər. 

İndi isə noyabr ayının 8-dir. Atamqarışıq kəndin bütün kişiləri hücum oluna biləcək yerlərdə "saqqallılar"ın qarşısını kəsmək, heç olmasa, xəstə və qocaların, qadın və uşaqların təhlükəsiz yerə çatmasına qədər qalacaqlar.

İçində anam, qardaşım və mən olmaqla, axtalılar payi-piyada meşəyə sarı üz tutub gedirik. Yol uzandıqca uzanır, qurtarmaq bilmir ki... Uzaqdan səs-küy, güllə səslərini aydın eşidirik. Anamın əlimdən tutan əlinin titrəməsindən hiss edirəm ki, qorxulu nələrsə ola bilər. Təkcə səslər yox, elə böyür-başımızdan keçən güllələr az qala qulağımızın dibində vıyıldayır. Ömrümdə ilk dəfə ölüm haqqında fikirləşirəm. Addımlarımı anamın ayaq səslərinin ritminə uyğunlaşdırmağa nə qədər can atsam da, bunu bacarmayacağımın xofu indidən məni basır.

Dərələyəzin qışı yenicə başlayırdı. 

Əslində bizim yerlərin payızı soyuq olur. Payız deyəndə ki, artıq o, qışın bütün əlamətləri ilə keçən ayın sonlarından buralarda yerbəyer olub. Düzdür, nənəmin dediyinə görə, qışın çatmasna hələ 50 günə yaxın vaxt var, amma yola çıxan adamların dizə qədər qalxan qarın içində olması, qabaqda gedən, ovçu intuisiyası ilə cığırı tutub yeriyən Allahverdi babanın atdığı addımlarının yaratdığı xırçıltı səsləri başqa şey deyir. Anamdan qabaqda zarıncı səslə bizi bu günə salan ermənilərə qarğış edən Gülsüm nənənin səsi indi də qulaqlarımdadır. O, bu şaxtalı havada kəndə girib bizi sakit, isti ocaqların başından, doğma evlərdən perik salanları, qana susayanları "Allaha tapşırırdı". Gülsüm nənənin bu "tapşırığı" sanki mənə bir az yüngüllük gətirdi. Mən bilirəm ki, Allah babam o cür insanları sevmir. Son bir neçə gün idi ki, kənd camaatı rahatlıq bilmir, paltarlı-filanlı yerlərinə uzanır, gözləri qapıda, pəncərədə qalır və beləcə də yuxuya gedirdi. Bu gün də elə olmalı idi. Həyət-bacada axşamın qarı elə bil qaranlığı bir az da vahiməli etmişdi. Baxmayaraq, hava mülayim idi, amma o vahiməni duyurdum. 

"Allahın insanlara yazığı gəlsin" - sözlərini sanki qəfildən eşitdim və anamın bu sözlərindən sonra kömür sobasının yanında, onun üçün düzəldilmiş taxtda yatan qardaşıma tərəf baxdım. Birdən-birə anamın niyə belə dediyi mənə çatmadı, dönüb ona baxanda əl-ayaq başımın üstündə, əlində bir az əvvəl bişirdiyi xəşil dolusu qab dayandığını gördüm. İndi başa düşdüm ki, məni yedizdirmək istəyir. Dolu qaşığı dodaqlarıma tərəf tutaraq halsızcasına mənə x səslənirdi: 

- Ye, ay bala, hamısını ye! Bax, Süsənbər, qabında xəşil qalmasın ha! 

Bunları dedikcə tələsik qabları yuyub səliqə ilə yerinə yığmağa çalışan anam, nədənsə, tez-tez qapıya baxırdı və mən bu baxışlardakı narahatlığı sezirdim. Birdən-birə atamı yanımızda görmək istədim. O, neçə gün idi ki, kənd kişiləri ilə yolun üstündə düzəldilmiş daldalanacaqda, kəndlilərimizdən təşkil olunan könüllülərin arasında idi və neçə gün idi onu görmürdük. Şər qarışan vaxtı kimsə atamın ismarıcını bizə çatdırmaq üçün evimizə gəldi. Onun astaca, bir az da ehtiyatla anama dediklərini indi də sözbəsöz xatırlayıram: Kəndin camaatı ilə getsinlər, mən sonra gəlib onları taparam. 

Qonşu dedi və getdi. Anam tələsik yol hazırlığına başladı, sanki çoxdan bu məqamı gözləyirdi. O, təlaşla isti paltarlarımızı evin ortasına atır və həyəcanla "Tez ol, geyin. Getməliyik. Çıxaq, Süsənbər, çıxaq!" -deyirdi. 

Mən hər gün dərsdən gələndə silib pərdənin dalında gözlətdiyim çəkmələrimi götürmək üçün ayağa durdum. Bunu o qədər cəld etdim ki, anamın məni süzdüyünü görüb bir az pörtdüm, amma yaxşı ki, bir söz demədi. Atam çəkmələrimi təzə almışdı və təzəlikdən əlavə, elə gözəl idi ki, geyinəndə istəyirdim hamı görsün, hələ ürəyimdən onların sual verməsini də gözləyirdim:

- Ay Süsənbər, nə gözəl çəkmələrdir, kim alıb? Haradan alıb? Anama deyim, mənə də alsınlar. 

Mən bu sualları eşitmirdim, amma nə fərqi var ki, eşitmək istədiyim sualı verdilər, ya yox? Onsuz da onların oğrun-oğrun baxışlarını duyub da görməyin bir ayrı zövqünü yaşayırdım. Elə bilirdim ki, dünya mənimdir və ürəyimdə atama sonsuz minnətdarlığımı bildirirdim. Əslində çəkmələrin alındığı yeri istəmirdim ki, kimsə bilsin. Bilmirəm, bu bir anın içində bunları haradan yadıma saldım? Halbuki həmin dəqiqələrdə sanki qorxulu yuxu görürdüm. Birdən, sanki qəfil anamın əlimdən tutub məni özünə çəkməsi ilə həmin yuxudan ayıltdı, ona tərəf baxanda məndən balaca qardaşımı kürəyinə şəllənmiş gördüm. Anamın sanki vəziyyətin ciddiliyini mənə çatdırmaq üçün səsini ucaldaraq "Süsənbər, tez ol, bala!"- deməsi ilə yola düzəldik. İndi xatırlayıram ki, diqqətcil və səliqəli, bir az da vasvası sayıla biləcək anam evdən çıxarkən dəmir divarları qıpqırmızı qızarmış kömür sobasını belə söndürmədi. Onsuz da örtülü pəncərələrin bağlanıb-bağlanmadığını adəti üzrə, həmişə etdiyi kimi, əlləri ilə yoxladı, onların qarşısındakı dibçəklərə su verdi və əlimdən tutaraq evdən çıxdı. 

Bunun neçə vaxtdan bəri hamımızın - dədəmin, babamın, atamın və mənim doğulduğum kənddən - Axtadan əbədilik ayrılmaq məqamı olduğu onda ağlıma gəlmirdi. Gördüyüm isə o idi ki, evimizi tərk edir, evimizdən baş götürüb harasa, məchulluğa tərəf üz tuturduq. Bununla belə, mən tez-tez əyilib çəkmələrimə baxmağa da vaxt tapırdım. Oğrun-oğrun baxdığım məqamlarda sanki bir daha əmin olmaq istəyirdim ki, bəzəkli çəkmələrim ayağımdadır. Bunlar üzü dağlara doğru uzanan Hava meşəsinə tərəf getdiyimiz vaxtlarda baş verirdi. Getdikcə hərəkətin çətinləşdiyini onunla hiss edirdim ki, qar artıq çəkmələrimin boğazından içəri dolur, ayaqlarımı üşüdürdü. Anam tələsdiyindən sanki üşüyən əllərimdən tutub məni sürüyürdü, qardaşımsa anamın kürəyində isti yer tapmışdı, yatırdı. Azca aralandığımız kəndimizdən isə artıq atışma səsləri gəlirdi. Güllə səsinə diksinən anam ayaqlarını yeyinlətdi. Əyilib çəkmələrimə baxır və hətta sevinirdim ki, çəkmələrim olmasaydı ayaqlarım donardı. Bunun yaratdığı yüngüllükdən az da olsa təskinlik tapdım.

Yolboyu o suala da cavab axtarırdım ki, biz niyə birdən-birə isti və rahat ev-eşiyimizi qoyub meşəliyə tərəf yol gedirik? Tutaq ki, bu soyuq havada meşəyə çatdıq və orada necə olacaqdıq? Bəs niyə meşəyə? Anam özü həmişə mənə demirdimi ki, meşədə çoxlu çöl heyvanları olur və onların heç də hamısı, nənəm demiş, "quzu balası deyil"? Bəs onlardan bəziləri, şəklini kitablardan gördyüm, hətta şəkillərdəki gözlərindən üşəndiyim canavarlar qabağımıza çıxsa, nə ola bilər? Sonra onu fikirləşirəm ki, görünür, onlardan daha təhlükəli olanlarla rastlaşmaq riskindən uzaqlaşmaq üçün gedirik. Qəfildən yorulduğumu hiss edirəm və bütün gücümü toplayıram ki, əlimdən tutmuş anam yorğunluğumu hiss etməsin. Bilirəm, o bunu hiss etsə, məni qucağına götürəcək, bunu isə istəmirəm. Onu da hiss etməyə başladım ki, bir az əvvəl çəkmələrimin boğazından içəri düşən qar əriyir və anidən, bilmirəm, bu hardan ağlıma gəldi ki, o bir tərəfə, təkcə, çəkmələrimə bir şey olmasın. Əyilib bir də çəkmələrimə baxdım, elə bu zaman nəyinsə vıyıltı ilə yanımdan ötdüyünü hiss etdim. Sanki donmuşdum və donum açıldı, özüm də bilmədən ayaqlarımı sürətlə atmağa başladım. Bunu anam da hiss etmişdi, ya nə idi, o da böyük təlaşla addımlarını yeyinlətdi və özümü anamın belə yerişinə heç cür uyğunlaşdıra bilmirdim. Bir az sonra o məni də sanki sürüyürdü. Qışqırtı, bağırtı ətrafı bürümüşdü. Hamı qaçır və artıq demək olar ki, çatdığımız meşədə daldalanacaq axtarırdı. Birdən ayağımın biri yerə dəydi, sanki ayağım yapışıb qalacaqdı. Əyilib gecənin qaranlığında çəkmələrimə tərəf baxdım və dəhşət məni bürüdü: çəkməmin sağ tayı yox idi. Anam əlimdən nə qədər möhkəm yapışıb məni irəli çəkməsinə baxmayaraq, geriyə qanrıldım və bizdən bir az aralıda, qarın içindəki çəkməmin tayını gördüm. Qayıdıb çəkməmi götürmək üçün anama yalvardım. Anam mənə acıqlandı: "Tez ol, arxamızca ata-ata gəlirlər, Süsənbər, döz. Bir azca döz", - deyərək qədəmlərini bir az da sürətlə atdı. Qar yağmağa başlamışdı. Yenə döndüm, çəkməmin bir tayı qarın içində görünməz olurdu və gözlərimin qaraldığını hiss edirdim. Üzü üstə qarın içinə necə yıxıldığımı bilmədim və daha heç nədən xəbərim olmadı. 

Ayılanda anamın qucağında idim. Qardaşım da ayılıb ağlamağa başlamışdı. Nədənsə mənə elə gəldi ki, o da mənim çəkməmin bir tayı üçün ağlayır və qəfil olaraq onun bundan necə xəbər tutduğuna heyrətləndim. Sonra nəyin necə olacağı artıq mənimçün maraqlı deyildi, çəkməmin bir tayını qarın içində itirmişdim. Daha olacaqlar məni narahat etmirdimi, ya nə idi, artıq bu barədə düşünə bilmirdim. 

Mən ayılanda alatoran idi, qarşıdakı adamı güclə sezirdim və alatoranlığın yaratdığı hər şey vahiməyə çevrilmişdi. Biz atıla-düşə, Qasım dayının maşınına bənzəyən, hamı kimi mənim də "Kamaz" dediyim maşının banına yerləşmişdik. Buz kimi dəmirin ayaqlarımı keyləşdirdiyini hiss edirdim. Baş verənlərin fonunda ah-nalənin göyə ucalmasısa, özümə gələndən hiss etdiyim vahiməni daha da artırırdı. Uşaqlar ağlayıb analarına qısılır, anaları isə onları sakitləşdirməyə çalışırdı və bunlar o qədər qorxuyaradan mənzərə idi ki, gözlərimi qapatmaqla baş verənlərin yuxu olduğuna özümü inandırmağa çalışırdım. Bu da alınmırdı və gözlərimdən gilələnən yaşın yanağıma süzüldüyünü, orada buz bağladığını duyur, lakin əlimi yanağıma tərəf uzatmağasa ürəyim gəlmirdi. Nəhayət, bizi aparan maşının sürətini artırdığını, anamın üzü kəndimizə tərəf səssizcə ağladığını, dodaqlarının tərpəndiyini hiss edirdim. Buna baxmayaraq, elə bil, bir az əvvəlki vahimə ayazımışdı. Bunu, banda özünə yer etmiş adamların - qocalar və yaşlı nənələrin bu maşını bizi xilas üçün göndərənlərə, xüsusən, Ələsgər əmi adlı bir nəfərə dua etdiklərindən başa düşmək olurdu. Onda bilmirdim kimdən söhbət gedir, sonralar öyrənəcəyəm ki, maşının bizi apardığı Naxçıvanda "avtobaza" adlanan bir təşkilat var və onun müdiri Ələsgər Nağıyevdən söhbət gedirmiş. Onu da eşidəcəyəm ki, ancaq bizim kəndin deyil, Dərələyəz mahalının əksər sakinlərinin xilası üçün o, əlindən gələni edib, camaatı qurtarmaq üçün yük maşınlarını belə ora göndərib. 

Nə qədər yol getdiyimizi xatırlamıram. Yadıma düşən odur ki, məni Bəyaz nənə qucağına almışdı, anamsa qardaşımı bağrına basıb ağlayırdı. Yol uzanır və mənə elə gəlirdi ki, o, bitməyəcək. Beləcə neçə saat keçdiyini, nə qədər yol gəldiyimizi unutmuşam. Xatırladığım odur ki, biz səhərə yaxın Naxçıvanın Kolanı kəndinə gəlib çatdıq. Burada da hər yer dizə qədər qar və buz idi, ancaq ehtiyatkarlığım sanki yox olmuşdu. Mən azca da olsa, ümidləndim və sivrilib Bəyaz nənənin qucağından düşdüm, anama sığınmaq istədim. Anamın diqqətinin mən tərəfdə olmadığını hiss etdim. O, qucağındakı qardaşımı bağrına sıxıb, məlul-məlul ona baxırdı. Birdən anamın dodaqlarının titrədiyini, əllərini qardaşımın yanaqlarında gəzdirdiyini gördüm. Anamın narahat olduğu açıq-aşkar görünürdü. Qəfildən diksinən kimi oldu və həyəcanla, sanki öz-özünə danışırmış kimi, "Bunun hərarəti var, od tutub yanır ki...!"- deməyini eşitdim. Bəyaz nənə ona toxtaqlıq verdi:

- Haray-həşir salma, soyuq olub, keçəcək.

Bunları deyən Bəyaz nənə qardaşımı onun əllərindən aldı, sifətini yanaqlarına tutdu, az sonra anama qaytardı:

- Hə, istiliyi var, amma artıq çatmışıq, görək, hara yerləşirik, həkim çağırarıq, bala, - dedi.

Anam sanki deyiləni eşitmir, dayandığı yerdəcə qardaşımı sinəsinə sıxaraq hərəkətsiz durmuşdu. Sonra biləcəyəm ki, o, harasa yerləşənə qədər gözləmək fikrindən uzaqdır. Kimsə dilləndi:

- Burada inanmıram ki, uşaq həkimi tapmaq asan ola, Naxçıvana aparmaq lazımdır.

Anam Bəyaz nənəni səslədi, məndən muğayat olmağı tapşırdı, uşaq qucağında yola tərəf üz tutdu. Onu da sonralar öyrənəcəyəm ki, onunla olan bir neçə kənd sakini ilə məsləhətləşən anam onlarla birlikdə kəndimizə geri qayıtmaq qərarına gəlir.

Gəldiyimiz yollarda keçirdiyim həyəcan-qorxudan və anamın tələsik yola çıxmağından sonra sanki nə baş verdiyini anlamırdım. Bu arada 6-7 nəfər gəldi, bizim müvəqqəti olaraq xəstəxanaya yerləşəcəyimizi bildirərək bələdçiliyimizi etdilər. Xəstəxananın uzun və soyuq dəhlizi, insanların vurnuxmağı yeni həyatın astanasına düşdüyümüzü deyirdi. Üzümü əllərimlə örtüb ağlayır, heç kəsi görmək istəmir, anamı çağırırdım: "Anaaa! Ay ana! Gəl, ana, evimizi istəyirəm, səni, atamı istəyirəm!"

Hər gün ağlayır, atamı və anamı görmək istəyirdim. Beləcə bir neçə gün keçdi. Kolanı kəndindən Məsmə adlı bir qadın qaldığımız yerə - Sovet Azərbaycanının ilk qaçqınlarına qab-qacaq, pal-paltar gətirmişdi. Onu yaxşı xatırlayıram ki, həmin qabların içində bir qrafin vardı və görən kimi cazibəsinə düşdüyümü hiss etdim. Üstündəki naxışları yağan qar dənələri kimi, elə bil, qabın üzərində donub qalmışdı və saatlarla ona tamaşa etsəm də, baxmaqdan doymurdum. Bu qəribə naxışlar mənə nəyisə xatırladırdı, amma nəyi, onu anlaya bilmirdim. O gün möhkəm xəstələndim. Zarıya-zarıya anamı çağırırdım və bütün bədənim sızıldayırdı. Bu sızıltının içində belə, ürəyimdə anamı qınayıram. Məni kimlərəsə tapşırıb getməsi ilə barışa bilmirəm. Həyətdə səs-küy qopdu və mən qeyri-ixtiyari pəncərənin qabağına gəldim. Qar yağırdı, qadınlar topa-topa durub nəyisə müzakirə edirdilər. Bayıra çıxmaq istədim və bunun üçün sevimli qrafinimi də götürdüm. Ürəyim sanki yanırdı. Gələndə həmin qrafinlə bir buz kimi su gətirmək ağlımdan keçdi, "bəlkə, ürəyimin yanğısını söndürər", - deyə fikirləşdim. Həyətə çıxanda yerin başdan-başa buz bağladığını gördüm, evlərin damından sırsıralar sallanırdı. Könülsüz-könülsüz bulağa tərəf gedirdim. Bulağa tərəf addım atdıqca gözlərim ürəyimdə qınadığım anamı axtarırdı. Bu vaxt, təsəvvür edirsinizmi, kürəyi mənə tərəf dayanmış qadını gördüm. Yox, yanılmıram o, anam idi. "Anaaaaa!"- deyib üstünə qaçdım. O qədər həyəcanlı idim ki, qrafinin əlimdən yerə düşməsini hiss etməmişəm. Gözümə anamdan başqa heç kim və heç nə görünmürdü. Özümü anamın qucağına necə atdığımı isə nə onda, nə də illər sonra xatırlaya bilmirəm, lakin anamın sifətindəki həzin təbəssümü açıq-aydın görürəm. Ağlamaqdan şişmiş gözlərini gözümə dikən anamın bənizinin solduğunun da fərqində oluram, amma bunlar mənim anama sarılmağıma mane olmur.

Məsmə xalanın səsinə diksinirəm. O, az qala uşaqlar kimi ağlayırdı: "Bu mənə nənəmdən qalmışdı", - deyir. Pis oluram, utandığımdan bu xeyirxah qadının üzünə də baxa bilmirəm. Başımı aşağı əymişəm, bədənimin necə titrədiyini hiss edir, bir kəlmə danışa bilməsəm də, Məsmə xalanın səsi hələ qulaqlarımdan getmir: "Neynədin, ay bala!?"

Qrafin əlimdən yerə düşən tərəfə baxıram, o çilik-çilik olub. Bilmirəm, nə deyim, amma nəsə demək lazım olduğu açıq-aydın görünür. Birtəhər özümü ələ alır, onun üzünə baxa bilməsəm də, aram səslə üzrxahlıq edirəm:

- Məsmə xala, məni bağışla, vallah, bilmədim.

- Axı o yadigar idi. Süsənbər, mən səni çox istəyirəm, amma, ay bala, ehtiyatlı ol da. 

Söz tapa bilmirəm, hıçqıra-hıçqıra ağlayıram. Məsmə xala hikkəsindənmi, yainki özü də bilmədən səsini ucaltdığındanmı, mənə yaxınlaşmır. Anam isə danışmır, bir az da suçlular kimi peşman-peşman ona və mənə baxır.

Qardaşımın artıq həyatda olmadığını o gün bildim. 

Ürək bəzən öz tutumunu itirir, sanki böyüyür, böyüdükcə onun yüklənməyini duyursan. İndi düşünürəm ki, mənim ürəyim, görəsən, nə boydadır? 

Universiteti bitirəndən sonra işə düzəldim, mənə elə gəlirdi ki, olub-keçənlər vaxt adladıqca duman kimi çəkilib gedəcək. Vaxt keçdikcə bunun elə olmadığını, əksinə, daha dərindən oturuşduğunu hiss edirdim. Evimizi gecəykən tərk etməyimizi, sobanın pul kimi qızaran dəmir divarlarını, çəkmələrimi silib, qurulayıb saxladığım yerdən götürməyimi, geyinib evdən çıxdığımızı, çəkməmin itən tayını, qrafini əlimdən yerə saldığımı, anamsız yaşadığım günlərin sıxıntısını və çox şeyləri unuda bilmədiyimi, heç zaman unutmayacağımı o vaxtdan dərk etdim. Bunu dərk etmək qəmli ovqat yaradır və bütün ömrün boyu bu ovqatla yaşayırsan.

Günlərin birində həmin qrafinin, demək olar ki, oxşarını axtardım, tapdım və aldım, anamla birlikdə Kolanıya getdim. Yollar, təpə və düzənlər min rəngə çalırdı. Üzümü anama çevirdim, soruşacaqdım ki, ana, bax, bu çiçəklər Axtada - həyətimizdəki çiçəklərə bənzəmirmi? Amma anam dolmuşdu, kipriklərinin ucundan göz yaşları sallanır, qopub sinəsinə düşməyə məqam axtarırdı.

Onda başa düşdüm ki, təkcə mən deyiləm ürəyin böyüməyini hiss edən, itirdikləri üçün qəmlənən və darıxan. Anama baxdım və susdum, gedəcəyimiz yerə qədər nə o dindi, nə də mən.

Məsmə xalanı görmək, onun könlünü almaq, hədiyyəsini vermək ürəyimə az da olsa, rahatlıq gətirəcəkdi. Bu da olmadı. Üstəlik, o, nəinki qrafini götürmədi, hələ məndən ürəkdən incidi. Elə incik-incik də dilləndi:

- Ay bala, mən bu qrafini yadigar olduğu üçün əzizləyirdim. Səndən bunu götürə bilmərəm. 

                (08.06.2024. Novxanı)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.01.2025)

Rubrikanı Könül aparır. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Azərbaycan Milli Kulinariya Assosiasiyası ilə birgə layihəsində sizlərə hər dəfə İrəvan mətbəxindən nümunələr təqdim edirik. Bu nümunələr Azərbaycanın bu sahə üzrə tanınmış mütəxəssisi, əməkdar mədəniyyət işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, kulinar Tahir Əmiraslanovun gərgin əməyi nəticəsində ortaya çıxmışdır. 

Bu gün sizlərə Kor dolmanın hazırlanma qaydasını təqdim edəcəyik. 

Nuş olsun!

 DÜSTUR 

§ Üzüm yarpağı – 41 qr (və ya duzlu üzüm yarpağı – 100 qr)

§ Düyü – 55 qr

§ Yarma – 55 qr

§ Mərcimək – 55 qr

§ Keşniş – 20 qr

§ Yağ – 25 qr

§ Duz – 4 qr

§ İstiot – 0,05 qr

HAZIRLANMASI:

Yarma, düyü, mərcimək, yuyulub doğranmış keşniş qarışdırılır və iç hazırlanır. Hazırlanmış içlik üzüm yarpağına bükülür. Mövsümündən asılı olaraq, əvəlik yarpağı və kələmə də bükülə bilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.01.2025)

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Təbrizdə yaşayan Mehdi Qəmsizdir

Mehdi Qəmsiz

Təbriz

ATA

Əlimdən üzüldü bütün varlığım,

Əllərim gözümdə ağlaya bildim.

Əlini əlimdə tuta bilmədim,

Durmadan könlümü dağlaya bildim.

Zəng açıb titrədin, oyaldanmadın,

Ürəyinlə yatan sonuncu sözü.

Alışdım, gözümdən yaşam ələndi,

Bu kəz ayrılığın sonuncu üzü.

Nə var uzaqlarda, yerin xoşdumu?!

Arxanca işığın paylayır gözüm.

Yaşımı azdan az demişdin mənə,

Bu yaşda yaşama necə mən dözüm?!

Ovcumda su oldun, axdın əlimdən,

Əlimi bərkidib tuta bilmədim.

İşıq sürətində dalınca qaçdım,

Yenə də mən sənə çata bilmədim.

Kimsə inanmayır getmisən deyə,

Yaxşı insanlar da gedərlər bəyə?

Oğlunun bəyliyin geydirməmişdən,

Özündən əyninə kəfənmi geyə?!

Öz yetim, söz yetim, hər nə var yetim,

Dünyamı alıbsan, dünyasın satan.

Sərildim qəbrinə dostlarım dedi:

“Qalx, başın sağ olsun, inciyər atan.”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

Təbii ki, hər bir azərbaycanlı kimi mənim də örnək götürəcəyim şəxs Heydər Əliyevdir. Bu böyük şəxsiyyət mənim üçün qlobal idealdır. Müdriklik, dərin düşüncə, analiz qabiliyyəti, düzgün qərar qəbul edə bilmək, iradə və dözümlülük, ən ağır vəziyyətlərdə belə sınmamaq, əyilməmək Heydər Əliyev şəxsiyyətini xarakterizə edən bariz xüsusiyyətlərdir.

Yüksək idarəçilik qabiliyyəti ilə 1982-ci ildə keçmiş SSRİ-nin Politbüro adlı ali idarəçilik orqanına qədər gedib çıxan, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin 1-ci müavini vəzifəsinə yüksələn Heydər Əliyevə Kremldə münasibətlər təbii ki, bir qeyri-rusa olan mənfi münasibətlər çərçivəsində idi, velikorus şovinizmi özünü göstərirdi. Bu haqsız hücumlar, basqılar, xüsusən o dövrün ən populyar qəzeti olan «Pravda» da «Əliyevçilik və yeni zaman üçün göz yaşları» başlaqlı yazı-ittihamla öz apogey nöqtəsinə çatmışdı. Tanınmış kinodramaturq Ramiz Fətəliyev demişkən, «Heydər Əliyevi çox vaxt ona görə dərk edə bilmirdilər ki, onun kimi 5-6 il qabağı görməkdən məhrum idilər». Təhdidlər, maneçiliklər nəhayət 1987-ci ildə bu böyük şəxsiyyəti istefa verməyə məcbur etdi. Zəngin təcrübəsi, bilik və bacarığının çiçəklənən dövründə işsiz qalması elə SSRİ-nin dağılması ərəfəsində olduğundan, onun işsizlik dönəmi çox da uzun çəkmədi. Tezliklə ittifaqa daxil olan bütün 15 respublika, o cümlədən də Azərbaycan müstəqillik əldə etdi.

1990-cı ildə Rusiyanın paytaxtı Moskvadan öz doğma vətəninə – müstəqil Azərbaycana dönən Heydər Əliyev Kremldəki haqsız hücumların sanki davamını yaşadı, meşşan düşüncəli keçmiş partiya funksionerlərinin təhdidi və təqibi ilə elə ilk addımdaca Bakının hava limanında rastlaşdı, ölkə parlamentində ona olan basqılar, paytaxtda yaşamasına icazə verilməməsi kimi haqsızlıqlar bu böyük şəxsiyyətə hədsiz dərəcədə təsir etdi, güclü zərbə oldu. Amma bu polad iradəli şəxs «onu sıradan çıxmış hesab edənlərə» tezliklə yerlərini göstərməyi bacardı. Ümumxalq sevgisi sayəsində ilk öncə – 1991-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisinin sədri vəzifəsinə yüksəlməklə hələ məğlub olmadığını, hələ öz sözünü deyəcəyini bəyan etmiş oldu. Ona qırmızı işıq yandıran respublika rəhbərliyi ölkəni vətəndaş müharibəsi, anarxiya və xaosa sürükləyəndə – 1993-cü ildə isə o, xalqın tələbi ilə bu dəfə ölkə rəhbərliyinə gətirildi.

Müstəqil Azərbaycanın memarı olan bu böyük şəxsiyyət tək öz ölkəsində deyil, dünyanın siyasi arenasında böyük nüfuz qazanmışdı, yüzlərlə mükafatı, fəxri adları var idi. Vəfatından sonra da unudulmadı, adı dünyanın bir çox guşələrində küçələrə, parklara verildi. Bu gün Azərbaycanın bütün şəhər və rayonlarında, Belqradda, İstanbulda, Kiyevdə, Tbilisidə, Qəlyubiyyədə (Misir), Sankt-Peterburqda və daha haralarda Heydər Əliyevin büstü, abidəsi ucalır.

Məncə, uğur qazanmaq istəyən bir insan üçün Heydər Əliyevin həyat yolu ən böyük örnək ola bilər. Şəxsən mən 1976-cı ildə – Heydər Əliyev hələ Azərbaycan SSR-yə rəhbərlik edərkən dünyaya gələn bir şəxs kimi bütün həyatım boyu özümü Heydər Əliyevin şagirdi hesab etmişəm, onun tərcümeyi halını öyrənmiş, məqalə və çıxışlarını mütaliə etmişəm. Doğrudan da bu şəxs böyük bir məktəbdir və onun həyatda uğur qazanmaq istəyən, motivasiya axtaran hər bir kəs üçün nümunə olacaq həyat yolu vardır.

Və mən çox xoşbəxtəm ki, bu böyük şəxsiyyətə olan simpatiyamı təcəssüm etdirə bilmişəm. Belə ki, mənim ssenarim əsasında Ukrayna Milli Televiziyası tərəfindən «Heydər Əliyev: Liderlik dərsi» adlı sənədli film çəkilib (rejissoru Georgi Spasokukotski, redaktoru Möhsün Qədiroğlu) və müvəffəqiyyətlə nümayiş olunub.

Bu filmin ən maraqlı məqamlarından biri keçmiş SSRİ dövründə cidi-cəhdlə gizlədilən bir faktın üzə çıxarılmasıdır. Belə ki, filmdə Çernobıl faciəsi zamanı (1986-cı ildə SSRİ-nin Çernobıl atom-elektrik stansiyasında qəza baş vermiş, ətrafa radioaktiv hissəciklər yayılaraq insanlığa böyük təhlükə yaratmış, 30 kilometrlik zonada həyat məhv olmuşdu) Heydər Əliyevin keçmiş SSRİ rəhbərliyinin «panika yaratmamaq» məzmunlu siyasi iradəsinə qarşı çıxmasından, 800 000  qadının və uşağın təhlükəsiz zonaya köçürülməsinə nail olmasından da bəhs edilir, müsahibə verən Ukraynanın keçmiş baş nazirinin müavini Konstantin Masik Heydər Əliyevi Ukrayna xalqının xilaskarı adlandırır.

Kitabımızın mövzusunun daha yaxşı əhatələnməsi üçün Heydər Əliyev fenomeninə bir neçə əcnəbi insanın xatirələri ilə müxtəlif aspektlərdən nəzər yetirməyiniz, düşünürəm ki, çox faydalı olardı. Gəlin, milliyyətcə  bir rusun, bir amerikanlının və bir ərəbin bu böyük şəxsiyyət barədə olduqca səmimi sözlərinə diqqət edək.

Sabahdan isə sizə 3 xatirə barədə söz açaçağam.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.01.2025)

Poetik qiraətdə sizlərlə yenidən Əlizadə Nuridir.

Bilsəydim harada  ağlamısan sən,

Tapıb göz yaşını ləl eyləyərdim -

-deyir şair. Necə səmimi sevgi etirafıdır.

Xoş mütaliələr!

Bilsəydim harada  ağlamısan sən,

Tapıb göz yaşını ləl eyləyərdim.

Küllə oynamaqdan xoşun gəlirsə

Daşı da yandırıb kül eyləyərdim...

Ömür azaldıqca, arzular artır,

Mən sənə qədərəm... yoxdu ki ardım.

Sənə ulduzlardan bir ev qurardım-

Ayı pəncərəndə tül eyləyərdim.

Ayrılıq düyünmüş,- yar, aça bilsən,

Bu yol yol gedirmiş harasa, bilsən...

Sənin əllərinə yaraşa bilsə,

Dünyanı bir dəstə gül eyləyərdim...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.01.2025)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Gölün sahilində bir ağac vardı. O, həmişə qarşı sahildəki sıx meşəliyə baxırdı. Günəş şüalarıyla bəzənən, yağışla yuyunan tünd yaşıl meşəlik ağaca ting olduğu vaxtları xatırladırdı. 

Bir gün balıqçılardan biri qayığını ağacın kölgəliyinə çəkdi. Ağac qayığa “xoş gəldin” demək istədi. Budaqlarını aşağı əydi. Budaqları qayığa yaxınlaşdıqca gövdəsini hüzn sardı, kökləri gizildədi...

Həmişə keçmişə baxan ağac taxta qayıqda öz gələcəyini görmüşdü...

                                                                                                       (2019)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.01.2025)

Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Həyatda məcburi heç nə yoxdur” deyirik. Lakin keçmiş məntiq və düşüncələrə nəzər saldıqda insanların, xüsusən də gənclərin istəmədiyi şeylərə, xüsusilə də istəmədiyi biri ilə evlənməyə məcbur edildiyini görürük. Günümüzdə bu cür hadisələr cüzi də olsa azalmasına rəğmən, hələ də bu məntiq və düşüncə tərziylə  davam etməkdədir.

1963-cü ildə çəkilən “Əhməd haradadır” filmi də məhz iki gəncin fikri olmadan alınan evlilik qərarı ilə bağlıdır. Filmin rejissoru Adil İsgəndərovdur. Xoşbəxtliyini istəsə belə, valideynin öz övladının fikrini soruşmadan hərəkət etməsi istənilməyən nəticələrə gətirib çıxarır. Övlad ailədən, evindən ayrı düşür, ya da bu məcburi evliliyin sonu boşanma ilə sona çatır.

İşin gülməli qismi isə bir-birini görmədən evlənmək istəməyən Əhməd və Leyla Bakıda təsadüfən qarşılaşır və xoşbəxt ailə olaraq həyatlarına davam edirlər. Kimisə istəmədiyi bir şeyə meyli olmadığı istiqamətə məcburən itələməyin,  yönəltməyin fəsadları hər zaman ağır olub və olmağa da davam edəcək. Valideyn xeyir-duası hər birimiz üçün önəmli olsa belə, hər kəs qarşısındakının müstəqil Azərbaycan gənci olduğunu bilməli və nəyi düzgün, nəyi səhv etdiyini anlayacaq yaşdadır.

Gəlin bir-birimizlə qəlb qırmadan aradakı pərdəni götürmədən anlaşaq. Nə də olsa, bu həyat bu gün küsülü qalsaq belə, sabah barışmağa fürsət tapa bilməyəcəyimiz qədər qısadır. 

“Ədəbiyyat və İncəsət”

 (26.01.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi  

“Qurani-Kərim”də oruc və onun qəti hökm olaraq bəyan edildiyi ayədə buyurulur: “Ey iman gətirənlər!Oruc tutmaq sizdən əvvəlki ümmətlərə vacib edildiyi kimi, sizə də vacib edildi ki, (bunun vasitəsilə) təqvalıolasınız!” (Bəqərə, 183). Qəti hökm olaraq bəyan edilən bu prosesin adının, yəni farsça  “oruc” kəlməsinin qədim türk dilində qarşılığının olduğunu bilirdinizmi? Bəs İslamdan öncə türklərdə “oruç”luğun olduğunu necə?

Əvvəlcə, “oruc” sözü haqqında. Bəli, “oruc” sözünün qədim türk dilində “baçaq” adlı qarşılığı olub. Əski uyğur sözü hesab olunur. Mənbələrdə bəzən bu sözün “baçak”, “baçağ” və s. kimi yazılması hallarına da təsadüf edilir.  

XI əsrdə yaşamış M.Kaşğarlının məşhur “Divani-lüğat-it-türk” əsərində (I cild, Bakı-“Ozan”-2006. səh:410) bu barədə yazılıb ki, “Baçak  xristianların orucu”dur. Bizcə, M.Kaşğarlı bu ifadə ilə xristianlığı qəbul etmiş türk əsilli uyğurları nəzərdə tutmuşdur.

Alman əsilli məşhur Rusiya şərqşünası, türkoloq, etnoqraf və arxeoloq V.V.Radlov isə bu kəlmənin, ümumiyyətlə, hər hansı bir dindən asılı olmayaraq, orucu bildirdiyini qeyd edir və fikrini “Manixeylərin (manixey dininə tapınan uyğur türklərinin–I.V.) “Tövbə duası” kitabından gətirdiyi sitatla əsaslandırır.

Burada haşiyə çıxaraq və ehtiyacı nəzərə alaraq manixeylik barədə çox qısa məlumat verməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Manixeylik Mani adlanan şəxs tərəfindən III əsrdə Sasani İranında yaranmağa və təbliğ olunmağa başlamışdır. Sonrakı dövrlərdə Çinə qədər bir sıra türk əsilli xalqlar arasında da yayılmışdır. VIII əsrdə Uyğur xaqanlığının rəsmi dövlət dini olmuşdur. M.D.Qıpçaq “Türk əlifbaları (soqd, manixey əlifbası və passe-pa yazısı)” kitabında (Bakı, “MBM nəşriyyatı”-2012. səh:14-16) yazır ki, manixeylik (müsəlman teologiyasında zındıqlıq adlanır) bir neçə dünyagörüşün sintezi nəticəsində meydana çıxmış ziddiyyətli bir inam, dünyagörüşüdür. Burada buddizmin, xristianlığın və atəşpərəstliyin doktrinaları və ehkamları bir-birinə qarışmışdır…Manixeyliyin  təbliğinin qadağan olunması barədə son fərman XIV əsrdə Çində verildi və manixeylik tarixin arxivinə atıldı”.

AMEA-nın müxbir üzvü Ə. Quliyev də “Qədim uyğur türklərinin onomastikası” adlı monoqrafiyasında göstərir ki, baçaq xristian və manixeylərdə “oruc tutmaq”, “pəhriz saxlamaq” mənasını bildirir” (səh:50). 

Filologiya elmləri doktoru, professor. N. Xudiyev isə “Qədim türk yazılı abidələrinin dili”  (Bakı, “Elm və təhsil”, 2015, səh:469) əsərində bu barədə yazır ki, “Baçağ (baçak, paçağ) orucluq”…kiçik baçağ - kiçik orucluq; uluğ baçağ - böyük orucluq; baçağ baçamak - oruc tutmak; baçağ olurmak - pəhriz saxlamaq, oruc tutmaq” deməkdir.

Filologiya elmləri doktoru, professor Ə.Rəcəblinin “Qədim türk yazılı abidələri” kitabının (Bakı, “Elm və təhsil”-2010. səh: 236) IV cildində “baçaq” sözü “oruc”, kitabın lüğət hissəsində (səh:300) isə “bacamaq” sözü oruc tutmaq kimi tərcümə edilir. H.Hadinin “Türkcə Etimoloji Sözlük L-Z” kitabının 381-ci səhifəsində də “baçaq”  “oruc” sözünün mənalarından biri kimi şərh olunur. Mehmet Akyılın “Divanü Lügati't- Türk'te Mastar ve Sıfat-Fiil Yapan Ekler, Değişik İşlevleri ve Geçirdikleri Değişimler” (Yakın Doğu Üniversitesi fənn və sosyal Bilimler Enstitusu. Yüksək lisans tezi. Türk dili ve edebiyatı Bölümü. Lefkoşa-2021. səh:16.)  əsərində də “baçaq” “dini oruc” adlandırılır.

Zənn edirik ki, göstərdiyimiz mənbələr və sitatlar fikrimizi sübut etmək üçün kifayətdir. Beləliklə, tədqiqatçıların araşdırmaları farsça “oruç” sözünün qədim türk dillərində qarşılığının (“baçaq”) olduğuna şübhə yeri qoymur.

Bəs, görəsən, türklərdə İslamdan öncə də baçaq-pəhriz-orucluq olubmu? Axı, söz varsa, onun daşıdığı məfhumun və prosesin olması ehtimalı da var.

Bəli, qədim türklərdə “baçaq” (oruc) tutmaq olub. Bunu rus tarixçi və etnoloqu L.Qumilyovun dünya tarixində türklərin keçmişi, kökü haqda ən yaxşı araşdırma işlərindən hesab olunan məşhur “Qədim türklər” əsərindəki (Bakı-Gənclik-1993. səh:313) “Manixeylərin (bu dinə tapınan uyğur türklərinin–I.V.) qanunu pəhriz saxlama günlərini nəzərdə tutur, bu qanuna görə hətta yağ və süd belə yemək qadağandır…” cümləsi  də sübut edir. 

Uyğur-türk etnokulturoloji təfəkkürünün məhsulu V-VI əsrlərə aid olan “Xuastuanift”in (tövbə və ya peşimanlıq duasının) bir hissəsinin tərcüməsindən də qədim türklərdə oruç tutmaq adətinin olduğunu görürük. Həmin hissədə deyilir: “…ildə bir dəfə yeddi ibadət adəti var idi, bir ay…oruc tutmaq gərək idi. Yenə mərasim yerində ibadət edib oruc tutaraq ağılla, səmimi qəlbdən tanrı bürhanlarından bir ildəki günahlarımızı bağışlamalarını diləmək gərək idi. Ey tanrım, ibadət başa çatınca otura bilmədiksə, bir aydaki orucu yaxşıca, təmiz tuta bilmədiksə, günahlarımızın bağışlanmasnı diləməyə getmədiksə, nə qədər çatışmazlıq oldusa, indi ey tanrım günahlardan azad olaraq yalvarırıq: günahlarımızı bağışla!” (N.Cəfərovun “Türk xalqları ədəbiyyatı. I cild (Bakı, “Çaşıoğlu mətbəəsi”-2006. səh:185). Burdakı “hər ay…oruç tutmaq gərək idi” sözləri heç bir mübahisəyə yer qoymur. Deməli, hələ İslamdan əvvəl türklər Göy Tanrıya təqvalı olmaq üçün “baçağ olurmaq”, yəni pəhriz saxlamaq, oruç tutmaq varmış. Belə çıxır ki, türklərin oruç tutması tək İslam dini ilə bağlı deyil, bunun tarixi daha qədimlərə uzanıb gedir. Yəqin ki, “Bəqərə” surəsində 183-cü ayədəki “Oruc tutmaq sizdən əvvəlki ümmətlərə vacib edildiyi kimi, sizə də vacib edildi…” ifadəsi də buna işarədir.  

Türkoloq B.Tuncay “Azərbaycan imperatorluğu. Azərbaycanın dövlətçilik tarixinə yeni konseptual yanaşma” adlı əsərində “baçaq” sözünün “oruc” mənasında olduğunu təsdiq etməklə yanaşı yazır ki, “…qədim türk dilində digər tövhid, yəni təktanrıçı dinlərində, o cümlədən İslamda mövcud olan bütün dini terminlərin təmiz türkcə qarşılığı olmuşdur ki, bu da Göy Tanrı dininin öz terminologiyasına malik təkmil bir din olduğunu sübut edir. Üstəlik də bu terminlər sayəsində həmin dinin ayrı-ayrı elementləri barədə ətraflı məlumat almaq mümkündür… Bundan başqa qədim türk dilində digər dinlərdə, o cümlədən İslamda rast gəlinən əksər terminlərə uyğun gələn terminlərin olduğu da bəllidir… Bu terminlərdən bir çoxu təktanrıçılığa keçişdən öncə də öncəki dinlərin terminləri kimi işlənmiş, yeni dinin yayılması ilə həmin terminlər yeni məzmun və mahiyyət qazanmışlar. Məsələn, din xadimi - tenqirkən, ibadətgah - tenqirlik, qurban - yağışlıq, ibadət - tapıq, sitayiş - tapınmaq, müqəddəs - ıduq, oruc - baçaq, şəriət - törü və ya törə, ruh - qut, günah - yazuq, həmd - alqış, axirət - mengü ajun, mələk - yumışçı, qeyb - örtüklük, ehsan - basan, iblis-yekkə və sairə. (səh:91-92). Bu deyilənlər türkoloq, publisist, ssenarist B.Tuncayın "Əməkdar mədəniyyət işçisi", Prezident təqaüdçüsü və Özbəkistan Turan Elmlər Akademiyasının akademiki Y.Oğuzla birgə yazdıqları “Türkün gizli tarixi” əsərində də təkrar təsdiq olunur.

Günah edirəmsə, Allah günahımı bağışlasın. Hərdən mənə elə gəlir ki, deyəsən axı, İslam dini Göy Tenqri dininin zəminləri üzərində formalaşıb. Bu fikri söyləməyimizin əsas səbəbləri son illərdə Məhəmməd Peyğəmbərin türk Peyğəmbərləri soyundan olması, XIII əsrdə yaşamış görkəmli tarixçi Ravəndinin “O (Peyğəmbər), qıyıqgözlü bir türk idi” yazması, M.K.Atatürkün “Əgər araşdırsanız, Peyğəmbərimizin Türk olduğunu sübut edə bilərsiz” söyləməsi (Əlavə bax: M.Qəmərli: “Qaynaqlardan gələn soraqlar” kitabı), M.Peyğəmbərin türkləri və onların qəhrəmanlıqlarını yüksək qiymətləndirməsi, türk dilini öyrənməyi tövsiyə etməsi, özünün də bu dili kamil bilməsi kimi məlumatlar və onun ortada dolaşan “İslamı türklər qoruyacaq” kimi söyləntiləridir.

Bütün bunlar həm bir zamanlar ulu əcdadlarımızın etiqad etdiyi Göy Tanrı dininin öz terminologiyasına malik mükəmməl bir din olduğunu, hələ İslamdan əvvəl ondakı   əksər dini terminlərin türkcəmizdə təmiz qarşılığının olmasını sübut etməklə yanaşı, həm də uzaq keçmişdən bəri müqəddəs türk dilimizin Quran dili olan ərəb dili ilə “atbaşı getməsindən” (M.Kaşğari) xəbər verir. Bu, isə qururvericidir.

Ana dili ulularımızın bizlərə əmanətidir. Qədim, zəngin, ecazkar, türklər demişkən, gözəlim dilimizi sevək, yad təsirlərdən qoruyaq, bu dildə danışdığımıza görə fəxr edək. Unutmayaq ki, dilini bilməyən anasını da tanımaz. “Öz ana dilini bilməyən adamlar şikəst adamlardır” (H.Əliyev).

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.01.2025)