“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı Meyxoş Abdullanın “Bir cüt ayaq heykəli” hekayəsini təqdim edir.

Xocalı faciəsində şəhid olan soydaşlarımızın    

əziz xatirəsinə həsr olunur.

 ... Fevral ayının iyirmi beşi, gecə saat onbir. Qəsəbə zülmət qaranlıq içərisində yorğun və heysiz adamlar kimi mürgü vururdu. Uzaqdan baxanda gecənin qaranlığında, qəsəbədəki evlərin damının az qala göy qübbəsinə dirənmiş vəziyyətdə görmək olurdu. Neçə gündənbəri yağmağa başlayan qar, onsuz da dözülməz olan vəziyyəti bir az da ağırlaşdırmışdı. Bir həftəyə yaxın idi ki, qəsəbəyə verilən elektrik xətti də kəsilmişdi. Birdən qəsəbəni it səsləri başına götürdü. İtlər ağız-ağıza verib elə ulaşırdılar ki, adamın qorxusundan əti ürpəşirdi.

... Həyətə düşdüm. Az keçməmiş itlərin səsinə boğuq uğultu səsləri də qarışdı. – Aman tanrım, bu nədir? - deyə ətrafa qulaq kəsildim. Üstündən bir az keçmiş  qəsəbəni əhatə edən təpəliklərin üstündən güclü işıqlar düşməyə başladı. İşıqlar o qədər gur və parlaq idi ki, sanki qəsəbəni bütov bir alov ağuşuna almışdı. Güclü partlayış səsləri eşidilməyə başladı.

İtlər bir anlıq səslərini içlərinə çəkərək, canlarını qoymağa yer axtarırdılar. Mərmilərin gurultusundan qorxaraq evlərindən həyətlərə tökülmüş insanların səsi aləmi başına götürmüşdü. Hər kəs nə baş verdiyini öyrənmək üçün qonum-qonşusunu haraylayırdı.

Mən dərhal evə götürüldüm. Atam, anam və bacım evin bir küncünə sığınaraq, qorxularından gözlərini qapıya dikmişdilər.

- Bu nədir, qızım? – deyə, qoca və xəstə atam məni görən kimi nəzərlərini üzümə dikdi.

- Ata, düşmənlərdir, qəsəbəni atəşə tutublar. Tez olun, evdən çıxın, evi vura bilərlər!- deyə onları tələsdirdim.

Anamla bacım qorxularından ağlamağa başladılar. Vaxt itirmək olmazdı, gurultuların sayı get-gedə artırdı.

Gecənin qaranlığını yararaq evin pəncərələrindən içəri düşən od-alovun şöləsi ətrafda qorxunc bir mənzərə yaradırdı. Atam düşdüyümüz vəziyyətin ağırlığını dərk etsə də özünü tox tutub dedi:

-Yubanmayın, geyinin!..

Biz lampanın zəif işığında yarımqaranlıq otaqları gəzib, əyinimizə geyinmək üçün isti pal-paltar axtarırdıq. Anam evin küncünə qoyulmuş köhnə sandıqdan, əski parçasına bükülmüş bir düyünçəni götürüb belinə bağladığı yun şalının altına qoyanda, atam yavaşca dedi:

-Gözlə ki, salıb itirməyəsən.

Atam anamın, mən də iki yaş məndən kiçik olan, bu il yanvarın ikisində onyeddi yaşı tamam olmuş bacım Səbinənin əlindən tutaraq meşəyə, camaatın getdiyi tərəfə qaçırdıq.

Yeriyə bilməyən, qara batıb qalmış xəstələrin, qocaların qışqırtısı, yalvarış səsləri adamın ürəyini göynətsə də, hər kəs öz canının hayındaydı. Qəhrəmanlıq göstərməyin yeri deyildi, hər an üzləşə biləcəyin ölüm kabusundan heç kəs sığortalanmamışdı. 

Ətrafdakı gurultu səsləri  get-gedə, lap qulağımızın dibində eşidilirdi. Düşmənlərin fikri, deyəsən bizi mühasirəyə alib diri tutmaq idi. Yoxsa, qar üstündə qaralan silahsız adamları qırıb, çatmaq onlar üçün o qədər də çətin  iş deyildi.

Meşəni insan səsləri başına götürmüşdü. Illahki, qadınların qışqırtısı. Bu insan səsindən daha çox vəhşi heyvanların böyürtüsünə bənzəyirdi. Meşənin dərinliklərinə irəlilədikcə, səslər daha müdhiş və qorxunc olurdu.

Düşmənlər get-gedə yaxınlaşırdılar. Ara-sıra onların səslərini də eşitmək olurdu. Öz dillərində danışaraq, nə isə qarğa kimi qarıldaşırdılar. Bir azdan avtomatlar “ulamağa” başladı. Adamlar pərən-pərən düşdülər. 

Bərk yorulmuşdiq. Qocalara və xəstələrə yerimək olduqca zor gəlirdi. Ancaq heç kəs onları atıb getmək istəmirdi. Bayaq bizdən ayrılaraq əks istiqamətə gedənıər atəş açmağa başladılar. Yəqin ki onlar düşmənləri bir az arxaya çəkmək istəyirdilər. Amma səhvə yol verdilər, eyni vaxtda həm bizi, həm də onların özlərini zirehli texnikalardan atəşə tutmağa başladılar. Bir dəqiqənin içində elə bir hay-küy qopdu ki, sanki yer-göy uçdu. Tankların gurultusu, avtomat və plamiyotların şaqqıltısı meşədə cəhənnəm mənzərəsi yaratdı. Bu dəhşətli mənzərəni görəndə adamın inanmağı gəlmirdi ki, bu boyda od-alovun içindən sağ çıxan olsun. Güllələr ağacların budaqlarını biçib başımıza tökürdü.

Bir xeyli yol qət etmişdik. Xoşbəxtçilikdəndir, ya nədən ailəmizdən hələlik heç kəsin burnu da qanamamışdı. Amma anamın vəziyyəti tamam pisləşmişdi, o güclə yeriyirdi. Atam ona kömək etmək iqtidarında deyildi. Çünki o özünü güclə sürüyüb aparırdı. Bacım mənə sığınmışdı, bir addım da olsun məndən aralanmırdı. Ağlaşma-qışqırıq səsləri də kəsilmişdi. İnsanlar üzülüb hey-hərəkətdən düşdükcə, elə bil ağlamağa, haray-həşir  salmağa gücləri də çatmırdı.

Bir qayalığın yanına çatıb dayandıq. Buranı qar tutmadığına görə daldalanmaq olardı. Adamlar yorğunluqdan və tyuxusuzluqdan ayaqüstə dayana bilməyib yerə çökürdülər. Qar göydən əlcə-əlcə ələnirdi. Elə bil allahın da acığı tutmuşdu bizlərə, bir qırıq da olsun rəhmi-zadı qalmamışdı.

Anamın vəziyyəti get-gedə daha da ağırlaşırdı. O, yerimək istəmirdi. Hər dəqiqəbaşı dayanaraq bizə yalvarıb deyirdi ki, onu gözləməyək, qaçıb canımızı qurtaraq. Atam isə ona təskinlik verməyə çalışırdı:

-Bir az da döz- deyirdi, hər şey yaxşı olacaq.

Anam isə ona qulaq asmaq belə istəmirdi.

- Siz gedin, mənimlə işiniz olmasın, - deyirdi.

Biz isə onun qolundan tutaraq arxamızca aparırdıq.

Hava get-gedə işıqlaşırdı, səhər açılmaqdaydı. Bütün gecəni ayaq üstündə olduğumuza görə, möhkəmcə yorulmuşduq. Yan-yörəmizdə düşüb qalan tək-tük insan meyidləri gecədən yağan qarın altında güclə gözə çarpırdı.

Anamın taqəti tamam kəsilməkdəydi. O, bir ağaca söykənib:

- Mən bir addım da olsun irəli gedə bilmərəm. – Yox, daha bacarmıram, siz gedin, mənim son nəfəsimdir – deyirdi.

Hamımız ayaq saxlayıb, onun bir azca nəfəsini dərib dincəlməyini gözləyirdik. Doğurdan da, arvadın son nəfəsiydi. O, artıq özünü saxlaya bilməyib, yavaş-yavaş  yerə çökdü və qarın üstünə uzandı.

Atam tez əynindəki paltosunu çıxarıb qarın üstünə sərdi və biz köməkləşib anamın halsız bədənini paltonun üstünə uzatdıq. Bacımla dizə çöküb anamızın əllərini ovcumuza alıb ovuşdururduq. Anamızın əli get-gedə soyuyaraq buza dönürdü. Bacım anama yalvara-yalvara hönkürürdü. Anam da arada göz qapaqlarını qaldıraraq, məzlum-məzlum üzümüzə baxıb nə isə deməyə çalışırdı. Amma danışa bilmədiyinə görə dil-dodağı əsirdi. O, son dəfə gözlərini dolandıraraq, bircə-bircə hamımızın üzünə nəzər saldı. Və onun bu baxışları atamın üzərində birdəfəlik donub qaldı...

Atam dizə çöküb  anamın gözlərini qapadı. Sonra üzünü bizə tutub boğuq səslə:

- Qızlar, bir az aralı durun, qoyun ananız rahat can ver... O sözlərini axıra çatdıra bilməyib hönkürdü.

Atam anamızın meyidini ağacın gövdəsinə yaxın yerə sürüdü. Biz isə anamızın meyidini qucaqlayıb gözyaşı axıdırdıq. Atam əllərini çiynimizə qoyaraq, donub qalmışdı. Yazıq kişi nə edəcəyini, bizə necə təskinlik verəcəyini heç özü də bilmirdi. O, handan-hana özündə güc tapıb pıçıldadı:

- Balalarım... gecdir, ananızla vidalaşın...

Biz isə onun sözlərini eşitmirmiş kimi, anamızı bərk-bərk qucaqlamışdıq.

Atam qolumuzdan tutub ayağa qaldırdı. Sonra isə nə fikirləşdisə, aşağı əyilib anamın belindəki yun şalın arasından kiçik bağlamanı götürüb mənə verdi və:

- Qızım, al bunu saxla, işdir sağ qalsaq karımıza gələr,- dedi.

Mən bağlamanın içindəkilərin nə olduğunu fərqinə varmadan onu alıb yun köynəyimin boğazından içəri saldım. Atam anamın üstünü qarla örtdü. Sonra isə ağacların budaqlarından qoparıb üstünə düzdü ki, yerini itirməsin, axtaranda tapa bilək.

Sonra oradan uzaqlaşdıq.

 Qarşıda kicik yargan görünürdü. Biz o yargandan kecib yoxuşa qalxmalı və atam dediyi yerə catmalıydıq. Yargana az qalmış birdən başımızın üstündən güllələr ulayıb kecdi. Güllələr o qədər yaxından kecdi ki, onların vıyıltısını apaydın eşidirdik. Yerimizdəcə donub qaldıq. Atəşin haradan acıldığını öyrənmək ücün, dördbiryanımıza nəzər saldıq.  Elə bu vaxt yarganın aşagı tərəfindən bizə  tərəf gələn iki düşmən əsgərini gördük.  Onların hər ikisi avtomatlarını bizə tərəf tuşlamışdılar.    Atam bir-iki addım geri cəkilib bizi arxasında gizlətməyə calışdı. Bacımla mən qorxumuzdan atamıza sığınaraq , allaha yalvarırdıq ki, bizi bu bəladan qorusun. 

Düşmənlər bizə catıb dayandılar. Onlardan biri dedi:

- Qorxmayın, üstünüzdə nəyiniz var verin bura, sizə köməklik edərik, cıxıb gedərsiniz. 

Atam onlara hec bir şeyimizin olmadığını deyəndə, həmin erməni onun üstünə bağırdı: 

- Sus qoca, mən səndən yox bu qızlardan soruşuram. Bizim səndən umacağımız hec bir şey yoxdur. Gözlə ki, indi sən bizdən nəsə xahiş etməli olacaqsan. 

Erməni yenə təkrar etdi:

-Bir də deyirəm, üstünüzdə nəyiniz varsa verin bura! Yoxsa...... sayıram....bir....iki...

O avtomatın lüləsini düz üstümüzə tuşlayıb, saymaga başlayanda, mən tez əlimi köynəyimin  bogazından icəri salıb, bayaq anamdan götürdüyümüz  bağlamanı onlara tərəf uzatdım. 

Ermənilərdən biri irəli yeriyib düyüncəni əlimdən qapdı və onu bir necə dəfə atıb-tutaraq, ağır yüngüllüyünü yoxlayandan sonra, sırıqlısının arxasına soxub gizlətdi. 

-Silahdan-zaddan nəyiniz var, verin bura!-deyə o, daha sonra əmr etdi. 

Biz möhkəmcə qorxmuşduq. Düşmənlər isə buna fikir verməyərək, üst başımızı axtarmaga başladılar. Bu axtarışdan cox, bizi ələ salıb təhqir etmək idi. Onlara mane olmaq istəsək də bizə fikir verməyib, bir az da it kimi şitənirdilər.  Onların bu hərəkətinə dözməyən atam, irəli yeridi və var gücü ilə  onları itələyərək: - Əclaflar, nə edirsiniz?- dedi. Sizin ananız, bacınız yoxdur məyər?!, -dedi.

Ermənilərdən biri atama yaxınlaşıb  avtomatının lüləsini düz  onun gicgahına dayadı:

- Görürsən, qoca meymun, sən bu sarsaq hərəkətlərinlə, nəinki bizim hec bu gözəl qızlarında xoşuna gəlmirsən, deyib atəş acdı.

Güllə acılan kimi qarın üstünə qan çiləndi. Atam agzıüstə qarın icinə düşüb qaldı. Başından fişqıran qan bir andaca ətrafı alqırmızı rəngə boyadı. Gözümüzün qarşısında doğmaca atamızı öldürmək bizim üçün dəhşətli gəlirdi. İndi biz nə edəcəyik? – deyə için-için ağlayırdıq.

Bacımı hec cür ovuda bilmirdim. Atamızın gözümüzun qarşısında öldürülməsi, onu bərk qorxutmuşdu. O, atamızın hərəkətsiz vücudundan yapışaraq silkələyir və tez -tez: - Ata, ay ata durmursan?! Dur gedək də! – deyə qışqırırdı. 

Ermənilərdən biri bacımın paltosunun boynundan yapışdı və var gücüylə onu kənara tolazladı. Bacım üzüqoylu qarın üstünə sərələndi. Mən kömək edib onu qaldırdım və pıcıldıyla: - Özünü ələ al, yoxsa onlar bizi öldürəcəklər! - dedim.

Bacım bir qədər sakitləşdi. 

Onlar  bizi yarğanın aşağısındakı dərəyə sarı apardılar. Ora catanda gözlərimizə inanmadıq. Ətrafa coxlu insan meyidləri düşüb qalmışdı. Hər tərəf alqırmızı qan idi. Meyidlərdən bir qədər aralıda isə bir yerə toplaşmış əsirlər görünürdülər. Onların əksəriyyəti qadınlar idi, bir-birinə sığınaraq soyuqdan titrəyirdilər. 

Bir azdan iki hərbi yük maşını göründü. Onlar yarğanın yanına çatıb dayandılar. Əsirləri maşınlara tərəf qovdular. Mən də bacımın qolundan yapışıb maşına tərəf getmək istəyəndə həmin düşmən əsgərlərindən biri bizi kənara çəkdi və: - Hara özünüzü soxursunuz? – dedi. Bilirsinizmi onları hara aparırlar? 

Sonra bizdən cavab gözləmədən: - Əsgərlər olan kazarmalara paylayacaqlar.

Ondan bu sözləri eşidəndə bir neçə addım geri çəkildik.

Əsirləri maşınlara yığıb apardılar.

Bizimlə qalan iki erməni isə ətrafa səpələnmiş pal-paltarı bir yerə yığaraq  onların üstə oturmağı bizə əmr etdilər. Özləri də bellərindəki çantaları açıb, içindən kolbasa, konserv qutuları, qaynadılmış yumurta iki şüşə də araq çıxarıb ortalığa qoydular.

Biz axşamdan ac olsaq da, ortalıqdakı ərzaqların heç birinə əl vurmadıq. Yeməkmi yada düşürdi belə vaxtda? Onlar isə təkid edirdilər:

- Yeyin, yeyin, niyə naz eləyirsiniz? Onsuz da acınızdan it kimi köpük qusursunuz. 

Sonra onlardan biri əlindəki stəkana araq süzüb bizə tərəf uzatdı və:

- Alın için, görürəm donub ölürsünüz. Qoy, bir azca canınız qızınsın - dedi.

Nə bacım, nə də mən araq stəkanına əlimizi də vurmadıq. Başımızı bulamaqla onları qandırmağa çalışdıq ki, biz içki içə bilmirik.

Ermənilər bizi məcbur etməyə başladılar. Hətta onlardan biri bacımın  boğazından yapışıb barmaqlarını onun ağzına soxdu və qızın zorla ağzını açmağa vadar etdi. Qız ağzını açan kimi araqdolu stəkanı onun boğazına boşaltdı. Yazıq qızın gözləri kəlləsinə çıxmışdı. Bacım öyüyərək halsız halda qarın üzərinə uzandı. Sonra məni məcbur etdilər. Onlardan xahiş etdim ki, bizimlə işləri olmasınlar, bu iki gün ərzində bizim həm atamız, həm də anamız həlak olubdur.

 Mənim dediklərimin onlar üçün heç bir əhəmiyyəti yox idi. Əslinə qalsa, onlar bizi eşitmək belə istəmirdilər.

- Ata-ananız ölübsə, bu daha gözəl, - deyə onlar şit-şit gülməyə başladılar. Bu münasibətlə içmək daha xoş olardı, - deyə eynən bacımla etdiklərini mənimlə də edərək, stəkan dolu arağı mənim boğazıma tökdülər.

Hər ikimizi iki dəfə beləcə içirtdilər. Birinci dəfəydi ki, dilimizə araq dəyirdi. Onlar özləri də əməlli-başlı keflənmişdilər. Ağız-ağıza verərək çaqqal kimi ulaşırdılar. Ürəyimə danmışdı ki, onlar bizimlə pis davranacaqlar. Odur ki, tamam-kamal ağılları başlarından çıxmamış yalvar-yaxar edirdim ki, bəlkə yola gətirib, birtəhər əllərindən çıxa bildik. Ermənilər isə bir-birlərinə göz basaraq bizi dolayırdılar.

- Surencan, nə deyirsən, buraxaq onları çıxıb getsinlər, yazıqdırlar, axı?

 O biri də ağız-burnunu əyə-əyə bir az da bizi ələ salırdı:

- Hə, Martiroscan, qızlar düz deyirlər, buraxaq onları çıxıb getsinlər. Qoy gedib orda-burda danışsınlar ki, çölün düzündə iki erməni igidiylə yeyib-içdik, amma sən demə onların heç birinin kişiliyi yox imiş bizimlə kef çəkməyə.

Onun sözünü Suren deyilən erməni də təsdiqlədi:

- Sən düz deyirsən, Martiroscan, bax bu mənim heç ağlıma gəlməyib, - dedi.

Bərk həyəcan keçirirdik. Necə hərəkət edəcəyimizi qərarlaşdıra bilmirdik. Ancaq onu bilirdim ki, bu əclaflardan yaxşı bir şey gözləmək ağılsızlıq olarda.

Bacıma görə bərk narahat idim. O yəqin ki, mənim kimi düşünmürdü, qorxurdu.

Ermənilər çölün ortasındaca paltarlarını soyunmağa başlamışdılar. Bir-birinə göz-qaş etmələrindən hiss etmək olurdu ki, onlar artıq bizi aralarında bölüşüblər də. Ayaqüstə zorla dayandıqlarından, arada özlərini saxlaya bilməyib yıxılıb qara da batırdılar.

Bacıma nəzər saldım, o, qorxusundan gözlərini gözlərimin içinə dikmişdi. Qız havalanmış adamlara oxşayırdı. Əyilib onun qulağına pıçıldadım:

- Səbinə, qaçaq!!!

Bacım bu sözümə bənd imiş kimi tez sıçrayıb ayağa qalxdı və məni də gözləmədən qaçmağa başladı. Mən də yerimdən götürüldüm. 

Qaçanda bizi arxadan vurmasınlar deyə, paltarların üstündə düşüb qalmış, avtomat silahların qayışlarından yapışıb dalımca sürüməyə başladım. Silahları bir qədər sürüyəndən sonra gördüm ki, bunlarla uzağa gedib çıxa bilməyəcəyik. Çünki onlar yaman ağır idi, qaçmaqda bizə mane olurdu. Odur ki, onlardan birini qolum tutduqca kənara tulladım, o birini isə yenə də arxamca sürüməyə başladım. 

Bizdən bu hərəkəti gözləməyən ermənilər çaş-baş qalmışdılar. Əvvəlcə, nələrin baş verdiyini anlamadıqlarından, qorxularından ora-bura boylanırdılar Sonra özlərinə gəlib bizim arxamızcan götürüldülər.

Ermənilərdən bir xeyli aralana bilmişdik. Mən geri baxanda onların qara bata-bata arxamızca gəldiyini gördüm. Deyəsən birinin əlində avtomat silah vardı. – Lənətə gələsən səni, əclaf, silahını götürə bilib, dedim.

Elə bu vaxt qulağımızın dibini yalayıb keçən güllə səslərini eşidəndə, artıq ölüm təhlükəsinin bizim lap yaxınlığımızda olduğunu anladıq. İkinci dəfə güllə səsi eşidiləndə, sol çiynimin üstünü, elə bil kimsə bərkdən çimdiklədi. Paltoumdan bir parça qopub qarın üzərinə düşdüyünü görəndə, anladım ki, güllə mənə dəyib, yaralanmışam.

Bunu bacıma bildirməmək üçün cınqırımı belə çıxarmadım. Bir azdan qoltuğumun altından üzüaşağı isti bir şeyin süzüldüyünü hiss edəndə, artıq yaramın ciddi olduğunu anladım.

Orta məktəbdə oxuyanda hərbi dərsindən silahlarla davranmağı alababat bilirdim. Bir dəfə də məşğələ zamanı avtomat silahdan atəş açmağı bizə öyrətmişdilər. Odur ki, əlimdəki silahı qaldırıb ermənilər tərəfə tutdum və tətiyi çəkdim. Güllələr ətrafa səpələndi ayaq üstə onsuz da zorla dayandığımdan hara gəldi atəş açırdım. Qabaqda gələn ermənidən bağırtı səsi eşidildi və həmin andaca o, ağzıüstə qarın üzərinə düşüb qaldı.

Avtomatın gülləsi qurtarmışdı, onu özümə yük eləməyin heç bir mənası yox idi. Ona görə də onu kənara tulladım. Yaralı vəziyyətdə uzağa qaça bilməyəcəyimi düşünəndə təşviş hissi keçirirdim. Çünki get-gedə halım xarablaşırdı. Bizdən beş-altı metr solda sıldırım qayalıq uzanıb gedirdi. Bayaqdan həmin sıldırım qayalığın böyürü ilə qaçırdıq. Həm yaralandığımdam, həm də bu vəziyyətin çox da belə davam eləyə bilməyəcəyini düşündüyümdən ağlımdan keçirtdim ki, özümüzü bu qayalıqdan aşağı ataq. Onsuz da başqa çarəmiz yox idi. Ya, arxadan bizi vurub öldürəcəkdilər, ya da yorulub ələ kecəcəkdik. Vaxt itirmək olmazdı, çünki hər dəqiqəbaşı yan-yörəmizdən ötüb keçən güllələrin birinə tuş ola bilərdik. Odur ki, bacımın qolundan dartıb dedim:

- Gözlərini yum, özümüzü buradan atırıq.

Onsuz da bacımın halı özündə deyildi, mən onu bir parça ət kimi arxamca sürüyürdüm.

Qayanın başından baxanda dibi görünmürdü. Gözlərimizi yumub atıldıq. Havada, elə bil uçurduq. Bu uçurum mən düşündüyümdən də dərin imiş.

Kol-kosun üzərinə düşüb diyirlənəndə anladım ki, sağ-salamatam, sevindim. Gözlərimi açıb ətrafıma nəzər saldım, hər tərəf  bir-birinə kələf kimi dolaşıq düşmüş koı-kosdan ibarət idi. Sağ qaldığıma inanmırdım. Yan-yörəmə boylanıb bacımı axtardım. Məndən bir qədər aralı, arxasıüstə düşüb qalmışdı. Ona tərəf süründüm, ağzından axan laxtayla qanı görəndə qışqırdım. Bacımın başı yerdəki iri daşa dəyərək dağılmışdı. Onu qucaqlayıb sinəmə sıxdım. Nəfəsi çoxdan kəsilmişdi. İki günün içində mənə əziz olan doğmalarımı itirmək necə də ağır gəlirdi mənə.  Dərdin böyüklüyü bütün hissiyatımı başımdan almışdı. 

Əlimi salıb bacımın paltosunun ciblərini axtardım, düşündüm ki, bəlkə ondan yadigar qalası nə isə tapdım. Evimizin açrları cibindəydi... Açarları götürüb bir xeyli ora-bura aşırdım, sonra isə cibimə atdım. Bacımın paltosunun yan cibində səliqə ilə kağıza bükülmüş bir şey əlimə dəydi, açıb baxdım. Qonşumuzun oğlu Elmarın şəkili idi, bacımla bir sinifdə oxumuşdular. Keçən il kəndin kənarında düşmən snayperi düz ürəyindən vurmuşdu. Şəkilin arxasında yazı da vardı, bir bənd şeir idi, Elmar yazmışdı.

Şəkili bir müddət əlimdə saxladım, Elmarın iti baxışları düz gözlərimin içinə zillənmişdi. Qorxdum. Şəkili ehmalca bacımın sinəsinin üstünə qoydum.

Oradan  uzaqlaşmaq vaxtıydı, çünki yuxarıdan ara-sıra atəş açırdılar. Güllələr məndən xeyli aralı, sıldırım qayanın o biri tərəfinə dəyərək, əks-səds verirdi.

Bacımın buza dönmüş bədənini qucaqlayaraq bağrıma basdım və onun uşaq məsumluğu yağan üz-gözündən doyunca öpdüm. Onu həmişəlik tərk edəcəyimi düşünəndə için-için ağladım....

Yubana bilməzdim, bacımın paltosunun yaxalıqlarını qaldırıb üzünü örtdüm və oradan uzaqlaşdım. Kol-kosun arasıyla keçib, qayalığın lap dibinə, axar suyun içinə girdim. Burada su qurşaqdan yuxarıydı. Varkücümü toplayıb, suyun içiylə, dərəaşağı yeriməyə başladım.

Elə bir yerə gəlib çıxmışdım ki, bundan o yana getmək mümkün deyildi. Qarşıda enli çay vardı. Bu boyda çayı üzüb keçməkdə mən çox aciz idim. Kənara çıxmaq isə qorxuluydu, yenidən başımı bəlaya sala bilərdim. Odur ki, bir qədər səbr edib gözləmək lazım gəlirdi. İki saata qədər  gözlədim. Gözlədim ki, axşam düşsün sonra buradan çıxım. Bütün bədənim donmuşdu. Ayaqlarım isə tamam hərəkətsiz haldaydı. 

 Qar isə dayanmadan yağırdı. Sürünə-sürünə çayın sahilinə çıxdım. Harda olduğumu özüm də bilmirdim. Uzaqdan zəif işıqlar gözümə dəyirdi. Qarın üzərində üzüqoylu yıxılıb qalmışdım. Istəyirdim ki, ayaq üstə durum bacarmırdım, taqətim kəsilmişdi. Xoş bir yuxu məni ağuşuna alıb aparırdı. Bu iki günün ağır, üzücü yorğunluğundan sonra azacıq da olsa, elə yatmaq istəyirdim ki... daha heç nədən qorxum yox idi. Bilirdim ki, əgər məni yuxu aparsa donub öləcəyəm. Ölümqabağı isə doyunca yatmaq istəyirdim...

Gözıərimi açanda özümü çarpayıda, başımın üstündə də ağxalatlı bir həkimin dayandığını  gördüm. Diksindim. Harda olduğumu, bura necə gəlib düşdüyümü yadıma salmağa çalışdım. Başımdan qorxunc bir fikir gəlib keçdi: - Olmaya mən əsir düşmüşəm, – deyə dəli kimi ora-bura göz gəzdirdim

Həkim təşviş hissi keçirtdiyimi görüb mülayim səslə dedi:

- Qızım, sakit olun, sizə tərpənmək olmaz. Bu səs ana laylası kimi mənə doğma gəldi. Ürəyim elə uçundu ki.. özümü saxlaya bilməyib ağladım.

Həkim məni sakitləşdirməyə çalışdı:

-  Özünü ələ al, yaxşı ki, özümüzünkülərə rast gəlmisən, yoxsa...

Ondan bu sözləri eşidəndə özümdə bir azca sakitlik tapdım, əl-qolum yerindəydi. Dizlərimdə isə möhkəmcə gizilti hiss edirdim. Əlimi ayaqlarıma tərəf uzatdım. Dizdən aşağı əlimə bir şeyin dəymədiyini hiss edəndə diksindim. Hər iki qıçım dizdən aşağı yox idi... Gözlərimi həkimin gözlərinin içinə dikdim. O indi mənim qışqıraraq haray salacağımı, söyüb onu təhqir edəcəyimi gözləyirdi. Mən isə susurdum.

Həkim mənim sakitliklə onun gözlərinin içinə baxdığımı görüb, bir az ürəkləndi:

- Qızım, başqa çarəmiz yox idi, çox gecikmişdi, bir az da yubansaydıq sənin özünü xilas etmək mümkün olmayacaqdı. Mən də təəssüflənirəm ki, ayaqlarınızı xilas edə bilmədim. – Səbirli ol, müharibədir, bu iş hamımızın başına gələ bilər. Hə etmək olar, gərək birtəhər dözək, - deyə o, yüngülcə əlimi sığalladı.

Mən həkimi yaxşı başa düşürdüm. O demək istəyirdi ki, allahına şükür et ki, salamat qalmısan. Düz də deyirdi.

Hər ikimiz susmuşduq. Handan-hana başımı qaldıraraq, onun gözlərinin içinə dikdim və:

- Həkim, mənim ayaqlarım hardadır? - Xahiş edirəm, əgər mümkünsə, deyin onları gətirsinlər.

 Həkim eşitdiyi sözlərdən təəccüblənərək, gözləri bərəlmiş halda üzümə baxdı.

- Sən nə danışırsan, nə ayaqlar? Bu ki mümkün deyil. Birdəki, o ayaqlar sənin nəyinə lazımdır, axı?

Mən isə çox sakit tərzdə:

- Xahiş edirəm, deyin ayaqlarımı gətirsinlər.

- Bu sənə çox pis təsir edər, qorxarsan, dəli olarsan, qızım. Mən belə bir  istəyi ömrümdə birinci dəfədir ki xəstəmdən eşidirəm. Yox, yox, bu mümkün olan iş deyil. Bir az sakit olun hər şey keçib gedər, - deyə həkim az qala yalvaracaqdı.

- Nədən qorxacağam, - dedim. – Mənim qorxduğum nə vardısa hamisı arxada qaldı. Yüzlərlə günahsız adamın gözlərimin qarşısında güllələnməsini görəndə qorxmadım... Xəstə anamın, qoca atamın, məsum bacımın ürək parçalayan faciələri gözlərimin qarşısında oldu, qorxmadım. Gecəni səhərəcən tək-təhna yalquzaq kimi dərə-təpəni dolaşdım, yenə də qorxmadım. İndi deyirsiniz ki, iki cansız, qansız ayaqlarımı görəndə qorxacağam. Mənim üçün narahat olmayın, mən bu ikicə günün ərzində min ilin dərdləriylə yükləndim, həkim. - Nə olar, çox xahiş edirəm, deyin ayaqlarımı gətirsinlər, qoy onları görüm, qorxub-eləmərəm narahat olmayın.

Həkim daha bir söz deməyib, mənalı-mənalı üzümə baxdı, hiss etdim ki, yamanca kövrəlib. 

O, ehmalca qapını açıb eşiyə çıxdı, bir azdan əllərində ağ parçaya bükülü ayaqlarla içəri girdi. Onları mənim qollarım arasına qoyub bir necə addım geri çəkildi.

 Zorla da olsa yerimin içində dikəldim və ağ parçaya bükülmüş ayaqlarımı açdım. Qanı çəkilmiş ayaqlar, sanki mahir heykəltaraş əlindən çıxmış bir cüt ayaq heykəlinə bənzəyirdi. Onlar buz parçası kimi soyuq idilər. Mən onları bircə-bircə bağrıma basdım və öpdüm. Sonra isə gözlərimi ayaqlarımdan ayırmadan həkimə dedim:

- Həkim, bu ayaqlar mənim namusumu, şərəfimi qorudular, ata-anamın, məsum bacımın narahat ruhlarının təskinlik tapması üçün mənim sağ qalmağıma kömək etdilər.  Ona görə bu ayaqlara borcluyam ki, bu gün sağam və şəhid olmuş bütöv bir ailənin sərgərdan ruhlarının toxtaqlıq tapacağı bir evin ocaqçatanıyam. Bundan sonra, bəlkə də mən heç kimə lazım olmayacağam. Amma sevinirəm ki, heç olmasa, əziz günlərdə doğmalarımın ruhları şad olsun deyə, onların əziz xatirəsi üçün bir şam belə yandırmağa qadirəm. – İndi sizdən bir xahişim də var, mümkünsə ayaqlarımı elə yerdə dəfn edin ki, mən hər vaxt onları ziyarət edə bilim.

Həkim nəmlənmiş gözlərini mənim baxışlarımdan gizlətmək üçün üzünü yana çevirdi və bir söz demədən asta addımlarla çarpayıma yaxınlaşıb, cansız ayaqları mənim qucağımdan aldı. 

Elə bil hər ikimizin çiyinlərindən ağır bir yük götürüldü...

Həkim gedəndən sonra mən ehmalca pəncərənin pərdəsini qaldırıb eşiyə boylandım. Bayırda  quşbaşı  qar yağırdı. Hər tərəf ağappaq qar örtüyünə bürünmüşdü. Damlar, daşlar hər şey... hər tərəf tünd ağ rəngdəydi... Elə bil, bu dünyada qara deyiləsi bir rəng  heç əzəldən  yox imiş... Təkcə, mənim ürəyimdən axan qara qanlardan savayı...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.02.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Salam Torpaq..

Sən bir zamanlar canlı idin. Biz səni hiss edirdik, sən bizi bəsləyirdin. Barmaqlarımızın arasından süzülən qara torpağın hər zərrəsi doğma idi. Yağış düşəndə, sənin bədənindən torpaq qoxusu yüksələrdi—saflıq, həyat və ölümün qoxusu. Amma indi? Sən ölmüsən, torpaq! Və biz sənin qatillərin olmuşuq.

Sənə ağı deyən dillər çoxdan susdurulub, səni sevən əllər paslanmış çərçivələrin arxasında qalıb. Sənə "qibləmiz" deyənlər indi səni dəmir çubuqlarla deşib, asfaltın altına basdırıblar. Bizim üçün sən artıq sadəcə bir maneəsən, evlərimizin altında gizlədiyimiz, betonun altında nəfəsi kəsilən bir kölə.

Torpaq, biz sənə xəyanət etdik. Sənin canını bizdən soruşan olmayacaqmı?

Bizi dünyaya gətirən sən idin. Biz sənin içində doğulmuşduq, sənin üzərində qaçıb oynayırdıq. Balaca əllərimiz səndən-gildən küftələr düzəldirdi, palçıqdan qəsrlər ucaldırdı. İndi isə sənə toxunmaqdan qorxuruq. Çünki sən artıq təmiz deyilsən. Biz səni çirkləndirdik.

Plastik qalıqların içində boğulan meşələr, sənə səpələnən zəhərli tullantılar, damarlarına axan qara neft, ağ ciyərlərini boğan kimyəvi qazlar.. Biz sənin üzərində bir virus kimi çoxaldıq, sən isə səssizcə bizi daşımağa davam etdin. Amma torpaq, bəsdir! Biz artıq özümüzdən iyrənirik, sən də bizi özündən at!

Sən indi bizim üçün bir yük, bir unudulmuş yaddaşsan. Amma sən unutmazsan, torpaq! Sən hər şeyi saxlayırsan,öldürülən çiçəklərin qoxusunu, kəsilmiş ağacların kök ağrısını, öldürülən canlıların son nəfəsini. Sən hər şeyi udursan, amma heç nəyi bağışlamırsan!

Biz səni dəhşətə saldıq, Torpaq. Biz sənin damarlarını deşib neftinlə alver etdik. Biz səni asfalta büküb sənin nəfəsini kəsdik. Biz sənin içində yaşıl çəmənlər əvəzinə dəmir qüllələr tikdik. Amma bilirik ki, sən unutmursan. Və bir gün-biz sənə geri dönəndə,sən bizi unutmadığını göstərəcəksən.

Biz səndən gəldik, sənə dönəcəyik. Belə deyirlər. Amma biz artıq sənə dönə biləcəyikmi? Biz indi plastik tabutlarda çürüyürük, çünki bədənlərimiz belə sənə qarışmaqdan qorxur. Bizim ölümümüz belə süni olub, torpaq. Biz sənin içində torpaq kimi yox, tullantı kimi çürüyürük.

O gün gələndə, biz sənə qarışmağa çalışacağıq. Amma sən bizi qəbul edəcəksənmi? Yoxsa betonun altında sıxılıb qalmış bir ruh kimi çabalayacağıq? Sən bizi özünə ala biləcəksənmi, yoxsa biz artıq sənə yadıq? Biz torpağa dönə bilməyəcəyik, torpaq! Çünki sən bizi çoxdan silmisən.

Biz səni unutduq, amma sən bizi unutmadın.

İndi nə olacaq, torpaq?

İndi kim kimə məzar olacaq?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.02.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazar Ehtiram İlhamın “Qənirə xanım Paşayevanın 50 yaşı tamam olur” başlıqlı yazısını təqdim edir.

Düz 9 gündən sonra unudulmaz və dəyərli Qənirə xanım Paşayevanın 50 yaşı tamam olur.

1975-ci ilin 7 martında dünyaya göz açan bu əvəzsiz şəxsiyyət həyatının ən gözəl illərini mənsub olduğu məmləkətin firavan yaşamasına, haqq səsinin hər yerdə ucalmasına həsr etdi.

Onun ən sadə insanlara etdiyi təmənnasız yaxşılıqların sayı-hesabı olmadı. Ruhunda gəzdirdiyi vətən sevgisi, könlündəki xeyirxahlıq hissləri ömrünün sonunadək tərk etmədi onu. Əlacsız qalanlara arxa-dayaq, kömək oldu həmişə. Öz yorulmaz, coşqun fəaliyyəti ilə əsl millət vəkili obrazının parlaq nümunəsini yaratdı. Əslində, Tanrı belə insanları missiya daşıyıcısı olaraq xəlq edir. Çox az-az dünyaya gələn bu cür tarixi şəxsiyyətlər öz passionarlıqlarını sonadək daşıyıb, örnək qoyub gedirlər bu fanidən. 

Qənirə xanımın 50 yaşı onu tanıyanların, sevənlərin yadından çıxmamalıdır. Müxtəlif törənlər, anım gecələri, xatirəsinə həsr olunan tədbirlər keçirilməlidir və heç şübhəsiz ki, keçiriləcək də.

Bildiyim qədər, yaxın günlərdə əsərlərindən ibarət çoxcildlik hazırlanıb, oxucuların ixtiyarına veriləcək.

Amma rəsmi qaydada işlər də görülsə, daha yaxşı olardı. İlyarım öncə, dünyasını dəyişən dönəmlərdə qardaş Türkiyənin müxtəlif şəhərlərində Qənirə xanımın adına parklar salınaraq xatirəsi əbədiləşdirildi. Bu işi ölkəmizdə də görmək lazımdı. Həm də daha geniş miqyasda. Onun adına paytaxtda və digər bölgələrimizdə, o cümlədən doğulduğu Tovuzda küçələr verilib, parklar salına bilər. Haqqında yazılan saysız-hesabsız yazılardan ibarət xatirə kitabları çap etdirmək də yaxşı olardı. Televiziya verilişləri təşkil etmək, filmlər çəkmək və.s. bu kimi işlərin görülməsi də Qənirə Paşayevanın xatirəsinə yaraşan olardı...

Çox işlər görülməlidi. Çünki insanlar onu çox sevirdi. 

Öz həyatı və fəaliyyəti ilə Qənirə xanım bütün bunları çoxdan haqq edib”.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.02.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Sizə bir adıyaman alaydan danışacam amma az sonra… Öncə diqqətinizi bir soyada, bağışlayın, soysuz ada çəkim: İvanyan derlərdi ona. - Bu soysuz ad sizə tanış gəldimi? - Kristafor İvanyan (ԻվանյանՔրիստափորԻվանի; ИванянХристафорИванович; 20.12.1920, Tiflis – 30.08.1999, Sankt-Peterburq) — keçmiş SSRİ-nin və müvəqqəti Ermənistanın generalı idi. O, həm II Dünya müharibəsində, həm də I Qarabağ müharibəsində iştirak etmiş, qondarma “Dağlıq Qarabağ Müdafiə Ordusu”nun yaradıcılarından biri olmuşdu.

Ermənilər soyqırımı törətdikləri Xocalıya İvanyanın adını qondarmışdılar. Öz kəmağılları ilə Xocalı küçələrini də ermənicə dəyişdirmiş, Xocalıya qanunsuz köç təşkil etmiş, “ikinci erməni dövləti”ni ev-ev, küçə-küçə, kənd-kənd, Xocalı-Xocalı qurduqlarına özlərini inandırmışdılar.

Tarix təkcə baş verənlərdən ibarət deyil; ona verdiyimiz anlamlar, ondan çıxardığımız nəticələr və gələcəyə necə daşıdığımızdır, tarix!.. Xocalı bu baxımdan yalnız bir faciənin baş verdiyi yerin adı deyil, həm də Azərbaycan xalqının iradəsinin, mübarizəsinin və yenilməz ruhunun simvoludur. Qanla yazılmış, göz yaşları ilə möhür vurulmuş bu səhifə artıq bir matəm gününü anlatmır; eyni zamanda, dirənişin, əzmkarlığın və zəfərin hekayəsidir!..

Xocalı Soyqırımı tariximizin ən ağrılı, lakin eyni zamanda ən böyük dərslərindən biridir. O gecə dinc insanların qətlə yetirilməsi təkcə bir xalqın yox, bəşəriyyətin yaddaşına həkk olunmalı dəhşət idi. O dəhşətli gecədən 33 il keçib. Hissimizin adı kin deyil - biz qalib xalq və qalib dövlət olaraq bizə yaraşanı edirik; lakin bu, əsla unutmaq anlamına gəlməməlidir. Unutmaq düşmənin arzuladığı bir məşğuliyyət və məğlubiyyətdir. Xocalının ən ağır gününü unutmamaq bizim borcumuzdur – ancaq ağlaşma ilə deyil, onu gələcəyə ədalət, güc və quruculuqla daşımaqla!..

Haşiyə:

366-cı alayı da unutmamışıq. Necə bir “təsadüf”dür: o alay qurulduğu ilk illərdə də türk ulusuna, İslam ümmətinə qarşı vuruşub, son pisliyini də türk ulusuna, İslam ümmətinə etdi: Türküstandan Xocalıyadək!..

Alay öz başlanğıcını bolşeviklərin Türkistanda açdığı cəbhənin 3-cü Türkistan süvari diviziyasından götürüb. 366-cı alayın “əcdad”ı olan diviziyanın bir qolu olan süvari briqadası 30-cu illərə qədər Türkmənistanda basmaçılarla döyüş əməliyyatlarında iştirak edib. Bundan öncə də, sonra isə yenidən təşkil edilmiş alayın yeri, bir müddət sonra, Özbəkistana - Fərqanə və Namanqana dəyişdirilmişdi.

II Dünya müharibəsindən sonra (1945-ci ilin oktyabrında) adı, sayı və s. bir daha dəyişdirilmiş alay, o zamankı Zaqafqaziya Hərbi Dairəsinin 40-cı Ordusunun tərkibinə - Azərbaycana köçürülümüşdü. 31-ci mexaniki qvardiya qərargahı (qoşun hissəsi 06715) və diviziyanın hissələrinin çoxu Şəmkirdə yerləşdirilmişdi. 1957-ci ildə keçmiş SSRİ Silahlı Qüvvələrinin 31-ci qvardiya mexanikləşdirilmiş diviziyası 25-ci qvardiya motoatıcı diviziyasına çevrilmişdi. Diviziyanın xətt alaylarının sayı, sıralaması yenidən dəyişincə, keçmiş qvardiya mexanikləşdirilmiş alayı 366-cı qvardiya motoatıcı alayına çevrilmiş oldu.

1985-ci ildə 366-cı alay Şəmkirdən keçmiş “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti”nin inzibati mərkəzinə köçürüldü. Rəhbərliyində xeyli erməninin olduğu keçmiş SSRİ Silahlı Qüvvələrinin bu yerdəyişmə qərarı, sizcə, təsadüf idimi? 366-cı alayın köçürülməsinə qədər keçmiş DQMV ərazisində böyük hərbi birləşmələr mövcud deyildi. Bu yerdəyişmə keçmiş Zaqafqaziya Hərbi Dairəsinin rəhbərliyi ilə yüksək vəzifəli erməni millətçilərinin gizli danışıqlarına əsasən baş verməyibsə, bəs nəyə və kimə görə baş vermişdi?..

Belə sualların cavabı, yerdəyişmədən cəmi 3 il sonra Xankəndinin baş meydanında duyulan “Miatsum” bağırtısında üzə çıxmadımı? Xocalı Soyqırımı 366-cı alayın yerdəyişməsinin öncədən planlaşdırılmış bədniyyətli hərəkətin və hərəkatın tərkib hissəsi olduğunu təsdiqləmədimi?..

Bəli,

Xocalı Soyqırımı rəsmi İrəvanla Kremlin ortaqlaşa törətdiyi insanlıq dramıdır. Nə tarixin, nə də bizim unutmaq haqqımız yoxdur!

***

Beləliklə, 

uzun illər Azərbaycan öz səsini dünyaya çatdırmaq üçün mübarizə apardı. Biz bizi eşitmək istəməyənlərə haqq davamızın ədalətli olduğunu sübut etmək üçün diplomatiya meydanında, informasiya savaşında, beynəlxalq platformalarda mübarizə apardıq. “Xocalıya Ədalət” kampaniyası təkcə bir çağırış deyil – bu, xalqımızın toxtaqlığını, diplomatik bacarığını, haqq yolunda dönməz iradəsini, ləyaqətli davranışını nümayiş etdirir.

Tarix göstərdi ki, çağdaş dünya heç də çağdaş deyil və ədalət yalnız güclə qorunur. 2020-ci ildə şanlı Azərbaycan Ordusu 44 günlük Vətən müharibəsində tarixi ədaləti bərpa edərək, bütün dövrlərdəki şəhidlərimizin ruhunu şad etdi.

Bundan 17 ay öncə - 2023-cü ilin payızının ilk ayında antiterror tədbirləri oldu və çox keçmədən Xocalıda da bayrağımız qaldırıldı!

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Xocalıda Dövlət Bayrağını ucaltdığı an təkcə bir simvolik hadisə deyil, tarixin dönüş nöqtəsi, daha doğrusu, haqqın qalibiyyət nidası oldu!

Xocalı artıq nə yas yeri, nə də intiqam meydanıdır!

Xocalıya qayıdış Zəfərin dirçəltdiyi ruhun təntənəsidir! Biz təkcə məğlubiyyətin yaralarını sağaltmırıq, biz torpağa yeni həyat verir, onu yenidən Azərbaycan ruhu ilə canlandırırıq.

Xocalı indi yalnız keçmişin adı, xatiratı deyil – o, gələcəyin şanıdır!

Xocalı Soyqırımını, 

Qarabağın keçmişdəki qara günlərini, 

bir sözlə, Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya məğrur görkəmdə çatdırmaq, milli gücümüzü qorumaq başqa bir dirçəliş hadisəsi, ayrı nizam, fərqli düzəndir.

Nə ağlaşmağa, nə də unutmağa bir daha yol verməyəcəyik! 

Biz Xocalını, Qarabağı, Zəngəzuru, Azərbaycanı yaşadacaq, quracaq və gələcəyə daha güclü addımlarla irəliləyəcəyik! And olsun!

Şəhidlər ölmədi, 

Vətən bölünmədi!

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.02.2025)