(Qırğız Respublikasının Xalq yazıçısı Sultan Rayevin eyniadlı romanı üzərinə bir neçə söz)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qırğızıstanın görkəmli yazıçısı Sultan Rayevin “Daşqın” romanı türkdilli ədəbiyyatın çağdaş ruhu ilə metafizik əndişələrini birləşdirən, dini, mifik estetik-fəlsəfi səviyyədə onun yenidən bədii tanıtımına çevrilən önəmli əsərlərdən biridir. Əsər İlahi fəlakətin ədəbiyyatdakı dərin yorumu kimi qəbul görməyi haqq edir.

Adıkeçən romanda Nuh Tufanı arxetipi vasitəsilə qlobal əxlaqi süqut və mənəvi yaddaşsızlıq problemi ustalıqla güncəlləşdirilir. Bu motiv, dini mətnlərə dayanan süjet axını ilə yanaşı, çağdaş dünyanın İlahi dəyərlərdən uzaqlaşmasının bədii təcəssümüdür:

“İslam alimləri Dünya daşqınına qədər olan bəşər əxlaqı ilə bugünkü mənəvi düşkünlük arasında birbaşa paralel aparırlar” (s. 16). - Rayev bax bu paralelə əsaslanaraq oxucunu yalnız keçmişin hekayəsinə deyil, həm də gələcəyin güman edilən faciəsinə yönəldir. Tufan – həm ilahi cəza, həm də metaforik saflaşma, yenilənmə fürsəti kimi təqdim olunur.

Fəlakət və vicdan dilemmasını qabardan ustad yazar sanki açıq sualla çıxış edir: İnsanlıq harda yanlış etdi?

Əsərin əsas personajları Kxe və Man obrazlarıdır. Onlar daşqından sonra sağ qalan yeganə ailənin üzvləridir. İki uşaqları – Etix və Duna ilə birlikdə yeni dünyanın, necə deyərlər, yeganə sakinlərinə çevrilirlər. Lakin bu “qurtuluş” özlüyündə yeni bir faciəyə yol açır: yaddaşsızlıq və anlamsızlıq!..

“Kxe yaddaşının “o biri dünya” haqqındakı qopmuş səhifələrini yenidən vərəqləməyə başladı, …o, ruhunun nəzərləri ilə baxaraq keçmişin hadisələrini görə bilirdi” (s. 25). - Bax, bu “o biri dünya” çağdaş insanlığın simvolik modelidir – süni ağıl, əxlaqsızlıq, genetik manipulyasiyalar və Tanrısızlıq!.. İnsanlar unudur - öz Yaradanını unudur:

“İnsan günah işlətməkdə həddini aşıb, indi o hətta Tanrını belə tanımır!” (s. 26). - Əsərin elə bu bölümündə yazıçı çağdaş dünyanın mənəvi iflasını konkret dini dillə deyil, əxlaqi fəlsəfə ilə yorumlayır.

Haşiyə:

Bəli, yaddaşsızlıq – böyük, yeri gələndə, bəlkə ən böyük fəlakətdir! Trampın BMT Nizamnaməsini və digər beynəlxalq hüquq normalarını “yadından çıxararaq” Yaxın Doğunu yenidən qan çanağına doğru sürükləməsi fəlakət deyilmi?

Fars-Molla rejimi, ondan irəli Pəhləvi Şah rejimi bizim Güneyli soydaşlarımızı, ümumən türkləri öz ana dilində təhsil hüququndan, doğma dildə məktəbdən, daha neçə və necə haqdan məhrum edərkən öz Anayasaları, beynəlxalq hüquqlar bir yana, ən, ən adi insan haqlarını “yaddan çıxarıblar”…

Ukraynaya “zerkalnı gün”də (22.02.2022) hücum edən Rusiyanın elə özünün Ukraynanın ərazi bütövlüyü və suverenliyi ilə bağlı öhdəliklərini, ikitərəfli, çoxtərəfli anlaşmaları, beynəlxalq hüququ “yaddan çıxarması” necə - fəlakət əlamətidir ya yox?..

Bu “yaddaşsızlıqlar”ın hamısından daha betəri - bizim öz canımızdan keçən, ömrümüzü-günümüzü yeyən 30 illik Ermənistan işğalı guya “yaddaşsızlıq” və yaddaşsızlıq bəlası deyildimi? Ermənilər beynəlxalq hüququ, keçmiş SSRİ Anayasasını, “Almatı Bəyannaməsi”ni (21.12.1991), habelə tarixi həqiqətləri və Azərbaycanın əvəziödənməz yaxşılıqlarını “yaddan çıxarıb” bizim başımıza nə oyunlar açdılar?!. Və biz də yaddaşsızlıqdan… (bir neçə havadara arxalanan, rahatca qucaq dəyişdirən) Ermənistanın 90-cı illərdəki işğallarına hazırlıqsız yaxalandıq və sanki bir müddət onu da yaddaşdan tapıb dövriyyəyə daxil etmədik ki, işğalçının bütün ərazisi bizimdir, bütün!..

Uzun sözün qısası,

Yaxın Doğuda, Geney Qafqazda, emumən Yer üzünün müxtəlif bölgələrində baş verən bir sıra qanlı siyasi-hərbi proseslər də yaddaşsızlığın, hüquqsuzluğun və Tanrıdan uzaqlaşmanın başqa növ çağdaş təzahürləridir…

Hə, desəniz ki, o yaddaşsızlıqla bu “yaddaşsızlıq” tam eyni kateqoriya deyil, mən də deyərəm, gərək tufan illa suların qabarması, iqlimin dəyişməsi ilə ola? Siyasi-diplomatik pozuntularla meydana çıxan hərbi tufan daha betər deyilmi məgər? Məgər mədəniyyət, əxlaq iqliminin pozulması necə bəs?!.

Nuh dönəmində Nüvə silahı və ona sahib dövlətlər yoxuydu, ondan neçə min illər dəxi yoxuydu… Ayrıca, İlahi tufanı İlahi özü yaradarkən, vurğuladığımız indiki tufanları bəndələr törədir, bəndələr!.. Tanrının tufanında bir nizam vardısa, bəndə tufanlarında xaos var ancaq, xaos!..

(Haşiyənin sonu)

Yenidən “Daşqın”a qayıdaq:

Bəli, romanın əsas estetik-fəlsəfi mövzusu yaddaşdır. Yalnız fiziki deyil, mədəni və mənəvi yaddaşın da daşqında məhv olması, bəşəriyyətin yenidən doğulması problemini doğurur. Kxe övladlarına sadə anlayışları izah edə bilmir:

“…Kxe …Ayın, Torpağın, dalğanın, şimşəyin nə olduğunu, az qala, çeynəyib uşaqlarının ağzına atsa da, uşaqlar heç nə başa düşmürdülər” (s. 21). - Bu səhnə həmçinin dilin məhvini – mədəniyyətin daşıyıcısı olan ana simvolun itirilməsini göstərir. Tanrısızlıqla yox, sözsüzlüklə başlayan yeni epoxa – bu, Rayevin təklif etdiyi bəşəri sualdır.

“Daşqın”da süni insan və Tanrısız toplumun tənqidi var.

Əsərdə süni insanlara qarşı münasibət sərtdir. Kxe “gen mühəndisliyi”nin yetirmələrini “ruh və vicdanı olmayan” varlıqlar kimi qınayır:

“Əgər bu cür süni insan meydana çıxsa, onu İnsan adlandırmaq mümkün olmayacaq. Süni insanın sinəsinin altı boşdur, onun ruhu, daxili aləmi, vicdanı yoxdur! Bu xüsusiyyətləri insana yalnız Tanrı verir!.. Süni insanın yaradılması vicdan anlayışına sığmır, bu, əxlaqsızlıqdır…” (s. 79). - Sövq-təbii meydana çıxmış bu haqlı tənqid süni intellekt və biotexnologiya ilə yaranmış yeni etik problemlərə bədii reaksiyadır. Rayev təkcə dini baxışla deyil, humanizm mövqeyindən çıxış edir.

Gəlin bir qədər də türklük və mənəviyyata vurğu edək. “Bəşər üçün ümid varmı?” - bu isə bizim sualımız olsun.

Romanın alt qatında türkcə bir ruh dolaşır. Kxe – qədim türk inanc sistemi ilə Tanrıya bağlanır, insanı mənəviyyatın mərkəzinə qoyur. Qlobal fəlakətə baxmayaraq, insan ruhunun qurtuluş potensialı yalnız yaddaş və vicdanla mümkündür.

“Kxe də hər şeydən əvvəl Yaradanın – Böyük Xilaskarın müqəddəs Adını öz övladlarının qəlbinə həkk etməli, Onu övladlarının ruhunda qurğuşun kimi əritməli idi” (s. 32). - Bax, elə bu ideya türklüyün qədim mifoloji inancından qidalanır: kainatın mənəvi başlanğıcı Tanrıdır və insan onunla rabitədə olduğu müddətcə qurtuluş mümkündür, mümkündür.

Romanın fəlsəfi sonucuna diqqət edək:

Tufan yalnız su deyil, susqunluqdur.

Tanrının adını unutmaq,

dili itirmək,

ruhu sükuta qərq etmək – bütün bunlar insanı suya qərq olmaqdan daha böyük fəlakətlərə aparır. Sultan Rayevin romanı bu anlamda çağdaş dünyaya ədəbiyyat (Türk ədəbiyyatı!) dili ilə ünvanlanan xəbərdarlıqdır.

Beləliklə,

“Daşqın” romanı çağdaş türk ədəbiyyatında fəlsəfi simvolizmə əsaslanan və belə demək olarsa, qiyamətsonrası (postapokaliptik) bədii təfəkkürlə yazılmış önəmli mətndir (əsərdir). Sultan Rayev bu əsəri ilə yalnız dini metaforanı dirçəltmir, həm də çağdaş insanın yaddaşsızlığına, ruhsuzluğuna, Tanrısızlığına qarşı bir ədəbi etiraz formalaşdırır.

Bu cür romanları oxumaq – yalnız daşqını deyil, öz içimizdəki sükutları, unutduğumuz Tanrını, itirdiyimiz sözü və kölgəyə çəkilmiş vicdanı da dərk etmək imkanıdır…

Ulu Manasın kötücələrindən, Çingiz Aytmatovun çağdaşından, başqa sözlə, Qırğız və Türküstan ruhi energetikasından belə bir əsər gözləniləniydi…

Sayın TÜRKSOY başqanımıza - “Daşqın”ın yazarı Sultan Rayevə, kitabı azərbaycanca nəşr edən Türk Mədəniyyəti və İrsi Fonduna, azərbaycanca nəşrin redaksiya heyətinə, könül gözüylə oxuyan hər kəsə sevgi-sayğılar! 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət” 

Azərbaycanın ictimai fikir tarixində, elmində, mətbuatında bir ad vardır ki, o, heç vaxt silinən deyil. Bu ad böyük ziyalımız Şirməmməd Hüseynpvun adıdır. Bu gün onun anım günüdür. Onun ərsəyə gətirdiyi layiqli işlər çoxdur, mən tək birini xatırlatsam, kifayət edər – O, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə irsinin ən böyük tədqiqatçısıdır.

Şirməmməd Hüseynov 17 dekabr 1924-cü ildə Şəkidə anadan olub. Şəki Müəllimlər İnstitutunun fizika-riyaziyyat fakültəsində təhsil alıb. İkinci dünya müharibəsi dövründə Zaqatalada və Şəkidə müəllim işləyib. Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin jurnalistika şöbəsini bitirib. 1950–1954-cü illərdə M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsinin aspiranturasında təhsilini davam etdirib. 1954-cü ildə MDU, jurnalistika fakültəsində namizədlik dissertasiyası müdafiə edib.

1954–1961-ci illərdə BDU, filologiya fakültəsi jurnalistika kafedrasının müəllimi, dosent vəzifələrində çalışıb. BDU, filologiya fakültəsinin dekan müavini,  jurnalistikanın nəzəriyyə və təcrübəsi kafedrasının dosenti, Jurnalistika fakültəsinin dekanı vəzifələrində çalışıb.  BDU, mətbuat tarixi kafedrasının dosenti, mətbuat tarixi kafedrasının müdiri, 1988-ci ildən isə BDU mətbuat tarixi kafedrasının professoru olub.

Kitabları

1. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə əsərləri (5 cild)

2. Azərbaycan legionerləri

3. Milli haqq və ədalət axtarışında

4. Mənəvi irsimiz və gerçəklik

5. Azərbaycan dilində ilk bolşevik nəşrləri

Mükafatları

- Nizami təqaüdü

-  "Əməkdar jurnalist" fəxri adı

-  Zərdabi adına mükafat

-  Y. Məmmədəliyev adına mükafat

-  Məhəmməd Əmin Rəsulzadə adına mükafat

-  "Şərəf" ordeni

Şirməmməd Hüseynov – bu yorulmaz insan 24 iyun 2019-cu ildə Bakıda vəfat edib. İkinci Fəxri Xiyabanda dəfn olunub.

Ruhu şad olsun.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2025)

İlqar İsmayılzadə,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, AJB və AYB-nin üzvü, "Ədəbiyyat və incəsənət" portalının Cənub təmsilçisi

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı oxucularına "Qələm tutan incə əllər" layihəsində  Cəlilabad ədəbi mühitinin xanım yazarları təqdim edir. Həmin layihə çərçivəsində tanış olacağınız növbəti qələm adamı şair Müşahidə Nərimanovadır.

Qısa təqdimat:

Nərimanova Müşahidə İsgəndər qızı: 1967-ci ilin dekabr ayının 17-də Cəlilabad rayonun Seyidbazar kəndində bir zəhmətkeş ailədə dünyaya göz açıb. İbtidai və orta təhsilini doğulduğu kənddə alıb. Onun ilk müəllimi doğma diyarımızın tanınmış tarixçi-tədqiqatçı və toponimist alimi Mahmudağa Qasımov olmuşdur. Orta məktəbi bitirdikdən sonra 1988-ci ildə sabiq Nadejda Konstantinovna Krupskaya adına Bakı Mədəni-Maarif Məktəbinə (Kitabxanaçılıq Texnikumu) daxil olmuş və 1990-cı ildə həmin məktəbi qırmızı diplomla bitirmişdir.

Bir müddət Cəlilabad rayonun Seyidbazar kəndində fəaliyyət göstərən Mədəniyyət Evində metodist vəzifəsində işləsə də ailə həyatı qurduqdan sonra Sərhədəbad kənd Klubunun müdirəsi vəzifəsinə keçmişdir. 2017-ci ildən etibarən isə Cəlilabad Rayon Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemində metodist vəzifəsində çalışır. Ailəlidir, 2 övladı (bir qızı və bir oğlu) var.

Müşahidə xanımın şeir və poeziya sahəsinə gəlişi orta məktəb illərinə (VII-VIII siniflərdə oxuyan illərə) təsadüf edir. Onun ilk iki şeiri o vaxtlar Cəlilabad ədəbi mühitinin tanınmış nümayəndəsi, şair mərhum Abbasağa Azərtürkün dəstəyi ilə "Yeni gün" qəzetində işıq üzü görmüşdür. Sonrakı illərdə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində tanınmış şair Məmməd İsmayıl tərəfindən onun haqqında böüyk həcmli məqalə çap olunmuş və həmin məqalədə Müşahidə xanımın şeirlərindən birinə də istinad edilmişdir.

Müşahidə xanım hal-hazırda Cəlilabad MKS-də metodist vəzifəsində çalışsa da,  poeziya sahəsini tərk etməmiş və mərkəzdə təşkil edilən müxtəlif mədəni, ədəbi və ictimai tədbirlərin aparıcılığı ilə yanaşı, həm də müxtəlif şeirlərin bacarıqlı qiraətçisi kimi tanınır.

Bədii ədəbiyyat nümunələri:

Müşahidə Nərimanova Cəlilabad ədəbi mühitinin bacarıqlı şairlərindən və şeir qiraətçilərindən biri olsa da təvazökarlıq göstərərək özünü kənara çəkir və başqalarının ona şair deyə müraciət etməməsini xahiş edir. Onun bu barədə nəzmə çəkdiyi məşhur şeiri belədir:

Nə olar siz mənə şair deməyin,

Məhsəti inciyər, Natəvan küsər.

Nə olar siz mənə şair deməyin,

Böyuk Nizaminin xətrinə dəyər...

Lakin hər şeyə rəğmən o, Cəlilabad ədəbi mühitinin bacarıqlı xanım şairlərindən biridir. Müşahidə xanım qələmə aldığı "Dindirmə" adlı mənalı və təsirli şeirində belə deyir:

Dindirmə aglaram mən zarı-zarı,

Simləri qırılmış kaman kimiyəm.

Əriyib tökülləm mən yarı-yarı,

Daglardan sürünən duman kimiyəm.

Açmadan tez solan çiçək olmuşam,

Bir çiçək ömrünə həsrət qalmışam.

Yağışlı buludam, yaman dolmuşam,

Yanan umidlərə yağan kimiyəm.

Dindirmə açılar qasnaq yaralar,

İçimdə hamısı qan verər indi.

Cücərmək istəyən körpə arzular,

Yanaraq büzüşər can verər indi…

Son olaraq doğma elimizin dəyərli şairi Müşahidə xanıma uzun, sağlam, mənalı-məsud ömür, yaradıcılıq sahəsində yeni-yeni nailiyyətlər arzulayıram!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət” 

Onun barəsində ən dolğun məlumatı yazıçı Varisin “Qırmızı ləçəklər” romanından almaq olar. Dövlət sifarişi ilə 2019-cu ildə yazılmış, Heydər Əliyev Fondunun “Xocalıya ədalət” kampaniyası vasitəsilə təbliğ olunan bu roman bizə Vətən uğrunda canını verən əsl azərbaycanlı kişisinin obrazını canlandırır.

1953-cü ilin isti yayında – iyun ayının 24-də Qarabağın gözəlliklər beşiyi olan Xocalıda bir oğlan dünyaya gəldi. Onun adını Əlif qoydular. Uşaqlıqdan cəsarəti, dik duruşu, ədalətə olan meyli ilə seçildi. Sonralar bu uşağın adı Azərbaycanın yaddaşına şərəf, igidlik və şəhidlik simvolu kimi yazılacaqdı. O, həm Milli Qəhrəman kimi, həm də Şəhidlər Xiyabanında uyuyan ilk Qarabağ müharibəsi şəhidi kimi tarixə düşəcəkdi.

"Həyat və xidmət yolu"

Əlif 1970-ci ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra Xankəndidə sürücülük kursu keçib və 1971–1973-cü illərdə Sovet Ordusunda xidmət etdi. Hərbi xidmətini Belarusda – Minskdə başa vurub. Hərbi nizam-intizam və ciddiyyət onun xarakterində əsas yer tutmağa başlayıb.

Geri döndükdə öz torpağında yad kimi qarşılanıb, Dağlıq Qarabağa yiyiələnmiş ermənilər ona nə iş veriblər, nə də təhsil almasına imkan. Belədə, Əlif yenidən Belarusa qayıdası olub.

1974-cü ildən etibarən daxili işlər orqanlarında fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Həm təhsil alıb, həm milis sıralarında fəaliyyət göstərib. Frunze adına Xüsusi Milis Məktəbində və daha sonra SSRİ DİN Akademiyasında qiyabi təhsil alıb. Hüquq-mühafizə sahəsində peşəkarlaşdı və ciddi uğurlar qazanıb. Bundan sonra Əlif Xocalıya qayıdıb, Əskəranda milis işləyib. Haqqları pozulan azərbaycanlıları erməni basqısından qoruyub, tezliklə adı dillərdə dolaşıb. Lakin onun bu uğurları bəzi dairələri narahat edib.

Əlif Hacıyev Qarabağda erməni millətçi dairələrinin gizli fəaliyyətini ifşa etdiyi üçün əsassız ittihamlarla 10 il azadlıqdan məhrum edilib. Bu saxta ittihamlar onun iradəsini sındıra bilməyib. 1987-ci ildə cəzası 6 ilə endirilib və 1989-cu ildə o, azadlığa buraxılıb.

Lakin Əlif üçün sakit həyat yoxdur. O, yenidən vətənin çağırışına səs verib. 1990-cı ildə Daxili İşlər Nazirliyinə qayıdıb və doğma Xocalı Aeroportunun komendantı təyin olunub. Onun rəhbərliyi ilə hava limanı erməni silahlılarından geri alınıb. 1991-ci ilin sonlarında o, mayor rütbəsi alıb.

"Ailəsi və Qalina Hacıyeva ilə tanışlığı"

Əlif Hacıyev xidməti illərində Belarusda yaşadığı dövrdə Qalina Hacıyeva ilə tanış olub. Qalina ilə onların münasibəti dərin hörmət və sevgi üzərində qurulub. Milliyyət fərqi, mədəniyyət fərqi onların arasında maneə ola bilməmişdi – çünki onları birləşdirən ürək, insanlıq, ədalət sevgisi və mənəvi bağlılıq idi.

Onların bu sevgisi 1981-ci ildə ailə qurmaqla rəsmiyyət qazanıb. Bu evlilikdən iki qız övladları – Zərinə və İradə dünyaya gəldi. Qalina xanım, Əlifin Azərbaycan vətəninə olan bağlılığını həmişə dəstəkləyib, onun çətin və məsuliyyətli həyat yolunda arxa olub. Bu ailə, çətin illərdə də möhkəm qalıb, vətənin taleyinə biganə qalmayıb.

"Xocalı faciəsi və Qəhraman ölüm"

1992-ci ilin fevralı. Qarlı, sərt və qara xəbərli gecə… 25-dən 26-na keçən gecə Xocalıya erməni silahlı qüvvələrinin amansız hücumu başladı. Dinc əhalinin üzərinə tanklar, toplar və avtomatlarla gəlirdilər. Əlif Hacıyev həmin gecə tam silahlı vəziyyətdə, başında dəbilqə, əlində avtomat – öz vəzifə borcunu yerinə yetirirdi.

O, yüzlərlə insanı Şelli kəndinə, meşələrə yönəldərək ölüm təhlükəsindən uzaqlaşdırmağa çalışdı. Silaha sarılıb öndə döyüşdü, əsgərlərinə ruh verdi. Lakin, düşmən çox və amansız idi. O, avtomat darağını dəyişərkən düşmənin atdığı güllə ona tuş gəldi. Əlif Hacıyev şəhid oldu – amma geri çəkilmədi, qorxmadı, əyilmədi. Onun meyiti beş gün sonra meşədən tapılaraq Bakıya gətirildi. Şəhidlər Xiyabanında dəfn olunub.

 "Təltifləri və əbədi xatirəsi"

1992-ci il, 6 iyun tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən Əlif Hacıyevə ölümündən sonra “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” fəxri adı verilib. O, “Qızıl Ulduz” medalı ilə təltif edilib. Onun adı Bakının Nizami rayonunda bir küçəyə verilib. Onun haqqında sənədli filmlər çəkilib– “Xocalının Əlifi” kimi yaddaşlara yazılıb. Hər il doğum və şəhidlik günlərində anım mərasimləri keçirilir, məktəblərdə onun haqqında danışılır. Qalina xanım və övladları isə bu gün də onun adını yaşadır, onun döyüş yolunu gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün çalışırlar.

"Əlif Hacıyev - ölümü ilə də yaşamağı öyrədən qəhrəman. Qəhrəmanlar ölməz… Vətən səni unutmayacaq, Əlif!"

O, təkcə bir mayor, bir komendant deyildi. O, Xocalının qalası, millətin vicdanı, vəfa və igidliyin simvolu idi. Həm döyüş meydanında, həm ailəsində, həm də xalqının qarşısında o, məsuliyyətli və fədakar duruş sərgiləyib. O, bu torpağın oğluydu və bu torpaqda şəhid oldu. Onun qəlbi Xocalı üçün döyündü, son nəfəsinə qədər…

İndi Xocalı azaddır. Və Əlif Hacıyevin də ruhu şaddır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix və  Etnologiya İnstitutunun "Qərbi Azərbaycantarixi" şöbəsinin rəhbəri t.ü.f.d.dosent Cəbi Əmirvar oğlu Bəhrəmovun məqaləsi təqdim ediləcək.

Cəbi Əmirvar oğlu BƏHRAMOV

ŞİMALİ AZƏRBAYCAN ƏRAZİLƏRİNİN RUSİYA İMPERİYASI TƏRƏFİNDƏN İŞĞALI VƏ QƏRBİ AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ ERMƏNİLƏRƏ GÜZƏŞTƏ GEDİLMƏSİ.

(1813, 1828, 1918, 1920-1929-CU İLLƏRİN QISA TARİXİ OÇERKİ)

Azərbaycan ərazilərinin çar Rusiyası və Qacarlar dövləti arasında 12 oktyabr 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il fevralın 10-da imzalanmış Türkmənçay müqavilələrinə əsasən, Azərbaycan törpaqlarının bölüşdürülməsi onun sahibi Azərbaycan xalqının Avropada tətbiq olunan hər bir xalqın təməl hüququnun-legitimlik hüququnun  pozulması ilə nəticələndi.Yəni Azərbaycan xalqının razılığı olmadan onun özü və  ərazi bütövlüyü pozulmuş oldu.  Türkmənçay müqaviləsinin 15-ci maddəsinə əsasən, Qacarlar dövləti və Osmanlı Türkiyəsi ərazilərindən ermənilərin Rusiya imperiyası tərəfindən işğal olunmuş Şimali Azərbaycan ərazilərinə kütləvi şəkildə köçürülməsinə başlanıldı. 1826-1828-ci illərdə II çar Rusiyası-Qacarlar dövləti müharibəsi gedişində Şimali Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqları ərazilərinə8 min 249 erməni ailəsi köçürüldü. 1828-1830-cu illər ərzində isə Cənubi Qafqaza Qacarlar dövləti ərazisindən 40.000, Osmanlı Türkiyəsi ərazilərindən isə 85.000 nəfər erməni köçürüldü və onlar Yelizavetpol (1868)(Gəncə)  (1804-cü ilin yanvarınadək keçmiş Gəncə və Qarabağ xanlıqlarının əraziləri) və İrəvan (1849) quberniyalarının ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirildi, onlara 200.000 desyatindən çox xəzinə torpağı ayrıldı. 1828-ci il martın 21-də çar I Nikolayın fərmanı ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazilərində yenə Azərbaycan xalqının iradəsinin əleyhinə olaraq ermənilər üçün qondarma "Erməni vilayəti" yaradıldı. Bu addım çar Rusiyası tərəfindən Azərbaycan xalqının  legitimlik hüququnun növbəti dəfə pozulması idi.  XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq Rusiya imperiyası tərəfindən Cənubi Qafqazda həyata keçirilən xristian etiqadlı xalqların bu ərazilərə köçürülməsi işi getdikcə ardıcıl xarakter almaqla, məqsədyönlü siyasətə çevrilmişdi.XIX əsrin axırlarında isə çar hökuməti köçürmə üzrə qanunvericilik aktlarının hazırlanmasına başlamışdı. 1899-cu il aprelin 15-də II Nikolay tərəfindən "Cənubi Qafqazda köçürməyə icazə" haqqında qanun imzalanmışdı. 1900-cü il dekabrın 22-də elan olunmuş yeni qanunda isə Qafqazda mülkü işlər üzrə baş rəisə icazə verilmişdi ki, "rus mənşəli və pravoslav dininə mənsub kəndlərin" vəsatətlərini yalnız ilkin qaydada müzakirə etməklə, onlar xəzinə torpaqlarında yerləşdirilsin. Yerli hakimiyyət orqanları çarın bu sərəncamını həyata keçirərək artıq 1901-ci ilin martında köçürmə sahələrini müəyyənləşdirməyə başladılar. 1904-cü ilin iyulunda çar Rusiyası hökuməti tərəfindən daha yeni bir qanun verilmişdi: "Kənd əhlinin və əkinçi meşşanların könüllü surətdə haqqında müvəqqəti qaydalar" qanuna görə yalnız rus mənşəli, pravoslav dininə mənsub yerli adamların və ya üç idarənin – Daxili İşlər Nazirliyinin, Hərbi İdarənin və Qafqazda Mülkü İşlər üzrə Baş rəisin mülahizəsi ilə bölücü dini sektantlarına mənsub şəxslərin imperiyanın müsəlman ucqarlarına, o cümlədən də Cənubi Qafqaz diyarına köçürülməsinə icazə verilmişdi. Çar hökuməti tərəfindən aparılan bu məqsədyönlü siyasət bütün XIX əsr ərzində davam etmiş və nəticədə Şimali Azərbaycan ərazilərinə köçürülən ermənilərin sayı çar məmuru və publisist N.Şavrovun 1911-ci ildə yazdığı kimi: "...hazırda Cənubi Qafqazda yaşayan 1 mln. 300 min erməninin 1 mln nəfəri yerli əhali olmayıb, bizim tərəfimizdən buraya köçürülənlərdir".XX əsrin əvvəlində onların Cənubi Qafqazda ən başlıca himayədarı olan Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkov 1912-ci il oktyabrın 12-də çar II Nikolaya məktubla müraciət edərək yazırdı: "Həmişə bizə böyük xidmətlər göstərmiş ermənilərə himayədarlıq etməklə biz etibarlı müttəfiq qazanmışıq". Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda təşkil etdiyi milli toqquşmalarla müşayiət edilən dağıdıcı müstəmləkə siyasətinin mahiyyətini I Dövlət Dumasının Yelizavetpol (Gəncə – C.B.) quberniyasından seçilmiş deputatı İsmayıl xan Ziyadxanov 12 iyun 1906-cı ildə keçirilən I çağırış I sessiyanın 25-ci iclasında 1906-cı il mayın 27-də İrəvanda tatarlarla (azərbaycanlılarla – C.B.) ermənilər arasında baş vermiş toqquşmalar, əhalinin təhlükəsizliyinin təmin olunması tədbirləri barədə Nazirlər Şurası sədrinə verilən sorğuya dair müzakirələrdə iştirakı zamanı etdiyi çıxışında belə qiymətləndirirdi: "Biz-müsəlmanlara onlar deyirdilər ki, siz iqtisadi cəhətdən erməniləri kölə vəziyyətinə salmısınız, onlar öz çarlığını yaratmaq istəyərək güclü silahlanırlar, bir gün görəcəksiniz ki, siz artıq yoxsunuz. Ermənilərə isə deyirdilər ki, panislamizm ideyası müsəlman cəmiyyətinin bütün təbəqələrinə dərin kök salmışdır və bir gün müsəlmanlar sizi tikə-tikə doğrayacaqlar. Fitnəkarlıq bu yolla gedirdi". İ.Ziyadxanovun Dövlət Dumasında etdiyi bu çıxışdan 115 il keçməsinə baxmayaraq, 1988-ci ildən bu günə qədər keçən dövrün hadisələrini analiz etdikdən sonra İ.Ziyadxanovun nə qədər uzaqgörən və müdrik bir insan olduğunun şahidi olursan.

1917-ci il oktyabrın 26-da Rusiyada ABŞ və Avropa maliyyə maqnatlarının yardımı ilə bolşeviklərin həyata keçirdikləri hərbi çevriliş nəticəsində Petroqradda hakimiyyət onların əlinə keçdi. Sovet Rusiyası XKS-nın sədriV.İ.Leninin imzaladığı sənədlərə əsasən,Polşa, Finlandiya və Pribaltika ölkələrinin dövlət müstəqilliyi tanınsa da, Cənubi Qafqaz ölkələri içərisində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət müstəqilliyi tanınmadı. Bunun isə əsas səbəbi Bakı neftini əldən verməmək idi. Buna görə də hakimiyyəti silahla ələ alan bolşeviklər çarizmin Şimali Azərbaycana qarşı yeritdiyi siyasətə daha sərt xarakter verərək daşnak-kommunist ermənilərdən istifadəyə üstünlük verdilər. 1917-ci il dekabrın 16-da RSFSR XKS-nin sədri V.İ.Leninin sərəncamı ilə S.G.Şaumyan Qafqazın Fövqəladə və səlahiyyətli Komissarı təyin edildi və ona burada öz fəaliyyətini təşkil etmək üçün 500.000 rubl qızıl pul ayrıldı.Cənubi Qafqaza gələn S.G.Şaumyan Bakıda bütün anti-Azərbaycan siyasi qüvvələrlə birləşərək hakimiyyəti ələ keçirdi. Bolşevik-daşnak hakimiyyətini burada möhkəmləndirmək üçün 1918-ci il fevralın 13-də RSFSR XKS yeni qərar qəbul etdi. Bu qərara əsasən,S.G.Şaumyanın sərəncamına 31,8 mln. rubl qızıl pul, 5 min tüfəng, 2 mln. patron, 35 pulemyot, 2 aeroplan, 2 zirehli maşın və döyüşçü dəstələri, o cümlədən Moskva Hərbi Dairəsinin 4-cü səyyar inqilabi dəstəsi göndərildi. Nəticədə 1918-ci ildə Bakı şəhəri və onun ətrafında olan ərazilərdə yaşayan azərbaycanlı əhaliyə qarşı ən ağır cinayət-soyqırımı cinayəti törədilərək ən azı 12 mindən artıq azərbaycanlı məhv edildi. 1918-ci ilin martından 1921-ci il avqustun 1-dək isə bütün Şimali və Cənubi Azərbaycan ərazilərində 700.000-dən çox azərbaycanlı soyqırımı cinayətlərinin qurbanı oldu. Bu cinayətlərin hansı səbəbdən törədildiyini S.G.Şaumyan RSFSR XKS-nin sədri V.İ.Leninə 13 aprel 1918-ci il tarixində ünvanladığı məktubunda yazırdı: "Əgər onlar qəbula gəlsəydi, Bakı Azərbaycanın paytaxtı elan edilər və bütün qeyri-müsəlman ünsürlər tərki-silah və məhv edilərdi". S.G.Şaumyanın I Dünya müharibəsi zamanı Osmanlı Türkiyəsinə qarşı vuruşan və 1917-ci il 5 oktyabr Ərzincan müqaviləsinə görə,Qafqaz Cəbhəsindən geri qayıdan daşnaklardan istifadə edərək azərbaycanlılara qarşı soyqırımı cinayətləri törətməsi və ən başlıcası, Bakı şəhərində hakimiyyəti ələ keçirməsi V.İ.Lenin tərəfindən çox böyük razılıqla qarşılanmışdı. S.G.Şaumyanın Bakı Neft Komitəsinin sədri təyin etdiyi Saak Ter-Qabrielyan 7 ədəd neftlə doldurulmuş gəmi ilə əvvəlcə Həştərxana, sonra isə Moskvaya gələrək V.İ.Leninlə görüşmüşdu. Bu görüş zamanı V.İ.Lenin S.G.Şaumyanın törətdiyi cinayətlərin miqyasından heyran qaldığını söyləyərək: "…Bakı "proletariatına" həm mənəvi, həm də maddi kömək göstərməyə hazır olduğunu" bildirmişdi. I Dünya müharibəsində iqtisadi baxımdan çökmüş ölkəni dirçəltmək üçün Sovet Rusiyasının rəhbəri V.İ.Lenin Bakı neftinin ələ keçirilməsi məsələsinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Buna görə də RSFSR XKS-nin 1918-ci il 22 may tarixli qərarı bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Qəbul olunmuş qərarda deyilirdi:"…ən çox miqdarda neft yola salınması birinci növbədə və sözsüz təmin edilməlidir". 1918-ci il iyunun 5-də V.İ.Lenin Saak Ter-Qabrielyana vurduğu teleqramda S.G.Şaumyanın sərəncamına əlavə olaraq 50 milyon pul ayırdığını və "nefti birinci yerə qoymaq" tapşırığını vermişdi. Lakin bununla yanaşı, 1918-ci il iyunun əvvəlində bolşevik-daşnak hakimiyyətinin məhv olacağını görən Sovet Rusiyasının rəhbəri V.İ.Lenin Bakı Sovetinə vurduğu teleqramda yazırdı: "Əgər hücum baş tutarsa, mümkündürsə, siz Terə (yəni Ter-Qabrielyana – C.B.) xəbər verəsiniz ki, o,Bakını tam yandırmaq üçün tədbirlər görsün və bu barədə Bakı mətbuatında elan versin". Sonralar bolşeviklərin başçısının bu göstərişi ilə əlaqədar pof. E.Razin yazırdı: "....Bakının mədənlərini yandırmaq əmrini yalnız və yalnız İnsanlıq hissini itirmiş cinayətkar verə bilərdi". 1918-ci il mayın 26-da Gürcüstan Cənubi Qafqaz Seyminin tərkibindən çıxmaq haqqında qərar qəbul etdikdən sonra, həmin ayın 28-də Şimali Azərbaycan quberniyalarından seçilən deputatlar Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında İstiqlal bəyannaməsi qəbul etdilər. Maraqlıdır ki, ermənilər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hansı ərazilərdə elan ediləcəyini gözləyirdilər.Onlar Azərbaycan Milli Şurasına müraciət edərək Aleksandropolun (Gümrünün – C.B.) Osmanlı Türkiyəsi Ordusu tərəfindən tutulduğunu qeyd edir və siyasi mərkəz kimi ermənilərə güzəştə gedilməsi mümkün olabiləcək ərazilərin məsələsini müzakirə etməyi təklif edirlər. Bu baxımdan Fətəlixan Xoyskinin Ermənistan hökuməti başçısının məktubuna verdiyi cavabla bağlı onun AXC-nin Xarici İşlər naziri M.H.Hacinskiyə 1918-ci ilin mayın 29-da göndərdiyi məktub çox maraqlıdır. Fətəlixan Xoyski məktubunda yazırdı: "Biz ermənilərlə bütün mübahisələri qurtarmışıq və onlar bizim ultimatu-mumuzu qəbul edəcəklər və müharibə qurtaracaqdır. Biz İrəvanı ermənilərlə güzəştə getdik". Lakin bu məsələyə aid arxiv sənədlərinin son dərəcə dəqiqliklə öyrənilməsi və elmi təhlili qəbul edilən taleyüklü qərarın bütün beynəlxalq hüquq prinsiplərinin pozulması ilə müşaiyət olunduğu və Azərbaycan xalqının rəyi soruşulmadan qəbul edildiyi faktı təsdiq olunur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2008-ci ilin əvvəlində Ağdam rayonuna səfəri zamanı 1918-ci ildə Azərbaycan Milli Şurası tərəfindən qəbul edilən bu qərarın çox səhv və yanlış bir addım olduğunu qeyd etmişdi. Bu məsələyə aid əsərlər içərisində arxiv sənədlərinin zənginliyi ilə seçilən əsərlərdən biri t.e.d.dos. V.V.Qafarovun 2011-ci ildə "Azərnəşr" nəşriyyatında çap olunmuş "Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-1920)" adlı monoqrafiyasıdır ki, bu əsərin V fəslində bütün Azərbaycan xalqını daima maraqlandıran ən ağır suallardan birinə – İrəvan şəhərinin ermənilərə necə verilməsi məsələsinə müəllif tərəfindən Türkiyə Cümhuriyyəti BBA-də aşkar edilmiş sənədlərdə aydınlıq gətirilmişdir. Bu fakt da məlumdur ki, o zaman Bakı şəhəri Sovet Rusiyasının əlində idi. Bütün bunlarla yanaşı, Şimali Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində erməni quldur dəstələri yerli azərbaycanlı əhaliyə qarşı talan və quldur hücumlarına davam edirdi. Çıxılmaz vəziyyətə düşən Azərbaycan əhalisi öz nicat yolunu Osmanlı dövlətinə müraciət etməkdə görürdü və bunu nəzərə alan Seymdə təmsil olunan azərbaycanlı deputatlar da belə bir fikrin tərəfdarı idilər. Bakı neftinə sahib olmaq üçün Sovet Rusiyası ilə bərabər, Böyük Britaniya, Fransa, ABŞ və Almaniya dövlətləri bir-biri ilə kəskin mübarizə aparırdı. Həmin dövrdə Böyük Britaniyanın Baş naziri olmuş L.Corc yazırdı: "…müharibənin sonunda Antantanın üstünlüyünə baxmayaraq, alman bloku Bakı neftindən istifadə edərdisə, hərbi əməliyyatlar xeyli uzanar və onun hansı nəticələri verəcəyini qabaqcadan söyləmək olmazdı". İranda Böyük Britaniyanın Əlahiddə Korpusunun komandanı general Denstervil bu fikri təsdiq edərək yazırdı: "Bakının əhəmiyyəti böyük idi… Bizim planımız Xəzər dənizində üstünlüyü ələ almaq idi, bunu isə yalnız Bakını tutmaqla həyata keçirmək mümkün idi, yəni bu şəhəri "düşmən işğalından müdafiə etmək lazım idi". Sonralar İngiltərənin "The Times" qəzeti elə belə də yazırdı: "Biz ora getdik ki, Bakının neft mənbələrini ələ keçirək". Bu fikrin təsdiqi olaraq Uinston Cörçil 1918-ci ildə Böyük Britaniyada nəşr olunan "Nur İST" jurnalında çap etdirdiyi məqaləsində yazırdı: "Neft məsələsində Bakının tayı-bərabəri yoxdur. Bakı dünyanın ən böyük neft mərkəzidir. Əgər neft kraliçadırsa, Bakı onun tacıdır". Regionda baş verən hadisələrlə yanaşı, onun hüdudlarından kənarda da Bakı nefti ilə bağlı yeni gizli və açıq siyasi sövdələşmələr aparılırdı. Belə ki, 1918-ci il avqustun 27-də Sovet Rusiyası və Kayzer Almaniyası arasında Osmanlı Türkiyəsindən gizli şəkildə bir saziş imzalanmışdı. Razılaşmaya əsasən, Bakıda neftin çıxarılması Sovet Rusiyasının iştirakı və nəzarəti altında olmalı, onun dörddə biri isə Almaniyaya verilməli idi". Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən dövrdə Bakı neftini ələ keçirmək uğrunda mübarizə aparan dövlətlərin Cənubi Qafqaz siyasətində erməni amili, onlardan istifadə hər addımda özünü büruzə verirdi. Buna görə də bütün bu dövrdə gedən hərbi-siyasi proseslər fonunda Azərbaycan xalqı Osmanlı Türkiyəsi dövlətinin göstərə biləcəyi yardıma ümid edirdi. 1918-ci il may ayının 24-də Tələt paşa Batum konfransındakı Osmanlı Türkiyəsi nümayəndə heyətinin rəhbəri Xəlil bəy Menteşəyə göndərdiyi teleqramda yazırdı: "Ermənilərin bir hökumət halında təşəkkül etməsinə qətiyyən razı deyiləm. Kiçik bir erməni muxtariyyəti beş il sonra beş milyon əhalisi olan bir erməni dövləti halına gələcək və bütün Qafqaza hakim olaraq Şərqin Bolqarıstanına çevriləcək. İran və Amerkada olan bütün ermənilər orada toplanaraq, ingilis və fransızlardan hər cür yardım alaraq, gələcəkdə xristian gürcülərlə və çox asanlıqla birlikdə bizim əleyhimizə hərəkət edəcəklər". 103 il bundan əvvəl çox müdrikliklə deyilən bu sözlər bu gün artıq öz ağır dəhşətləri ilə reallığa çevrilmişdir. 1918-ci il mayın 29-da keçirilən ikinci iclasda İrəvandan olan Milli Şuranın üzvləri M.H.Seyidov, M.B.Rzayev və N.Nərimanbəyov yazılı şəkildə iki dəfə Milli Şuranın İrəvanın ermənilərə güzəşt gedilməsinə səlahiyyəti olmadığı halda,onun güzəştə gedilməsinə  qarşı etiraz ərizəsi ilə müraciət etsələr də, iştirak edən 20 nəfər Milli Şura üzvü məsələyə münasibət bildirmədən qəbul edilmiş qərarın qüvvədə saxlanılmasına razılıq verdi.Burada təbii olalar sual olunur:İrəvan şəhəri ermənilərə güzəştə gedilərkən şəhər əhalisinin və onları təmsil edənlərin rəyi soruşulmuşdurmu? Sənədlər təsdiq edir ki, heç bir rəy sorğusu və yaxud bu istiqamətdə hər hansı bir addım atılmamışdı. Bütün bunlar bu qərarın həm siyasi, həm də hüquqi cəhətdən nə qədər səhv və bağışlanılmaz bir siyasi addım olduğunu bir daha təsdiq edir.Bu zaman da Azərbaycan xalqının  legitimlik hüququ pozulmuş oldu. Çünki güzəştə gedilən ərazinin mülkiyyət hüququ ona məxsus idi.Bu hüququ çox təəssüflər olsun ki, biz özümüz pozmuş olduq. Digər tərəfdən, İrəvan şəhərinin ermənilərə verilməsi məsələsi Erməni Milli Şurası tərəfindən Azərbaycan XC Milli Şurasına müraciətindən sonra müzakirə olunmuşdu və çox təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, İrəvan şəhəri və onun quberniya əraziləri güzəştə gedildikdən sonra 1918-ci il mayın 28-də özünün müstəqilliyini elan edən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisi 100.6 min kv.kmtəşkil edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, dövrün arxiv sənədlərində bu tarixə qədər bütün Cənubi Qafqazın ərazisi 210.000 kv.km. olmuşdur ki, onun da 61.5 min kv.km.-i Gürcüstana, 9.000 kv.km-i güzəştə gedilən ərazi kimi ermənilərə, Brest və Batum konfranslarının qəbul etdikləri qərarlara görə, 45.5 min kv.km isə Osmanlı Türkiyəsinə məxsus idi. Ermənilər onlara edilən güzəşt nəticəsində hüquqi məkan əldə etdikdən dərhal sonra Şimali Azərbaycanın Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağın dağlıq ərazilərinin Ermənistana birləşdirilməsi iddiası ilə çıxış etdilər, halbuki ermənilər 1918-ci ilin mayında Batum danışıqları zamanı bu ərazilərə iddia etməyəcəkləri barədə öhdəlik qəbul etmişdilər. Lakin 1918-1920-ci illərdə İrəvan quberniyasından başqa əraziləri ələ keçirə bilməyən ermənilər 1920-ci il aprelin 28-də Şimali Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra bolşeviklərin himayəsi ilə yeni ərazilər əldə etməyə nail oldular.Sovet Rusiyası hökuməti Gürcüstan və Daşnak Ermənistanı ilə ərazi məsələlərini Azərbaycan SSR hökumətindən gizli aparırdı. Ən dəhşətlisi isə o idi ki, Azərbaycan SSR nümayəndə heyəti belə danışıqlara cəlb edilərkən onları ya milliyyətcə ermənilər, ya da gürcülər təmsil edirdilər. 1920-ci ilin iyunundan avqustun 10-dək aparılan danışıqların nəticəsi olaraq İrəvan şəhərində Sovet Rusiyası ilə Daşnak Ermənistanı arasında müqavilə imzalanarkən, bir sıra diplomatik sənədlərin də sübut etdiyi kimi, burada Azərbaycan SSR-in milli-dövlət mənafelərinə ciddi qəsdlər edilərək Zəngəzur və Naxçıvanın Daşnak Ermənistana verilməsi planlaşdırılmışdı. Bu zaman Sovet Rusiya hökuməti S.Orconikidzenin belə bir iddiasından çıxış edirdi:"…məlum siyasi şəraitdə Ermənistan bizə lazım ola bilər". İrəvandakı danışıqlar tərəfləri gələcək sülh müqaviləsini tanımağa məcbur edən protokolun imzalanması ilə qurtardı, ki, həmin sazişlə də Ermənistan Qarabağdan imtina etməli, ancaq Zəngəzur və Naxçıvanı almalı idi. Əslində,Azərbaycanın tarixi torpaqlarının Daşnak Ermənistana verilməsi planı V.Leninin razılığı ilə İ.Stalin tərəfindən hazırlanmışdı. Çünkisonrakı illərdə bu torpaqların hissə-hissə zəbt olunması və bu ərazilərdə yaşayan əhalinin deportasiyası da İ.Stalin tərəfindən həyata keçirilmişdi. 1920-ci il noyabrın 4-də İ.Stalin, S.Orconikidze, T.Qabrielyan, Leqran, Ə.Qarayev və başqalarının iştirakı ilə keçirilən iclasda Sovet Rusiyası ilə Daşnak Ermənistanı arasındakı müqavilənin şərtlərinə toxunularkən İ.Stalinin fikri əsasında belə bir qərar qəbul edilmişdi: "Naxçıvan və Zəngəzurun Ermənistana verilməsi haqqında təklif olunan maddə nə siyasi, nə də strateji cəhətdən sərfəli deyildir və yalnız son halda baş tuta bilər". İclasda həmçinin Siyasi Büronun Naxçıvan və Zəngəzura aid fikrinin əsaslandırılmasını hazırlamaq N.Nərimanova həvalə olunmuş, habelə İ.Stalinin bu məsələ ilə RK(b)P MK ilə danışıqlar aparmasınadək Ermənistana təqdim edilən müqavilə barədə qəti qərar çıxarmamaq haqqında razılaşma əldə olunmuşdu. Bu qərarın özü bir daha göstərir ki, Azərbaycan torpaqları Sovet Rusiyası tərəfindən hərraca qoyulmuşdu.Həmin qərarın "B" bəndində yazılırdı: "Sovet Azərbaycanı ilə Sovet Ermənistanı arasında heç bir sərhəd mövcud deyildir". Qərarın "Q" bəndində Zəngəzur və Naxçıvanın Ermənistana verilməsi, "D" bəndində isə Qarabağın dağlıq hissəsinə öz müqəddəratını təyin etmək hüququ verildiyini göstərilirdi.Zəngəzurun Qərb hissəsinin ermənilərə verilməsi, sadəcə Sovet Rusiyasının təzyiqi ilə "bağışlanması" istiqamətində daha bir ciddi addım 1920-ci il dekabrın 1-də atıldı. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan torpaqlarının Ermənistana bağışlanmasını həyata keçirən İ.V.Stalin Bakı Sovetinin 1920-ci il dekabrın 1-də qəbul etdiyi qərara münasibətini belə bildirmişdi: "Dekabrın 1-də Sovet Azərbaycanı mübahisəli vilayətlərdən könüllü olaraq əl çəkir, Zəngəzur, Naxçıvan və Dağlıq Qarabağın Sovet Ermənistanına verilməsini elan edir". 1920-ci il dekabrın 2-də İ.Stalinin "Azərbaycanın fatehi" adlandırdığı S.Orconikidze V.İ.Leninə və onun özünə Bakı Sovetində qəbul edilən qərarın məzmununu çatdırmışdı. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Zəngəzurun qərb hissəsinin Ermənistan SSR-ə verilməsi rəsmən elan olunsa da, qəzanın onun idarəçiliyinə keçməsi dərhal baş vermədi. Belə ki, 1921-ci il yanvarın 12-də Azərbaycan KP MK Siyasi və Təşkilat Bürolarının iclasında Zəngəzurun müsəlman əhalisi yaşayan hissəsinin inzibati cəhətdən təşkili haqqında qərar qəbul edildi. Zəngəzurun azərbaycanlı əhalisini sıxışdırmaqda davam edən ermənilər bununla kifayətlənməyərək sonralar bir sıra ərazilərin də ələ keçirilməsinə nail oldular. Belə ki, Cənubi Qafqaz MİK Rəyasət Heyətinin 1927-ci il 1 yanvar tarixli iclasında Mehri-Cəbrayıl qəzasında 24 kəndin, 1927-ci il 20 iyun tarixli iclasında isə Zəngəzur-Kürdüstan qəzasının 1.065 desyatin ərazisinin bu və ya digər qəzalara aid edilməsi məsələləri müzakirə edildi. Yenə də bu qanunverici hakimiyyət orqanının 1929-cu il fevralın 18-də M.Sxakayanın sədrliyi, Azərbaycan nümayəndələrindən isə D.Bünyatzadə, M.Bağırov və S.Yaqubovun iştirakı ilə keçirilən iclasda Mehridə erməni rayonu yaratmaq adı altında Zəngilan rayonunun üç kəndi: Nüvədi, Ernəzir və Tuğut-Ermənistan SSR-ə verildi. Beləliklə, Zəngəzurun cənub-qərb hissəsindəki torpaqların da ermənilərə "bağışlanması" və burada Mehri rayonunun təşkili ilə Azərbaycan SSR özünün tərkib hissəsi olan Naxçıvan diyarından ayrı salındı, bu bölgə ilə əlaqə çətinləşdi. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 1921-ci il Qars müqaviləsi ilə müəyyən edilmiş sərhədlərinə gəldikdə isə, həmin müqavilədə Naxçıvan ərazilərinin qarantı kimi çıxış edən Osmanlı Türkiyəsi dövlətinin razılığı olmadanCənubi Qafqaz Sovet MİK Rəyasət Heyətinin 1929-cu il 18 fevral tarixli qərarı ilə bölgənin 657 kv.km. ərazisi Ermənistan SSR-ə verildi.Bu orqanın 1938-ci il 5 mart tarixli iclasının qərarına əsasən isə Şərurun Sədərək və Kərki kəndləri ətrafındakı müəyyən ərazilər Ermənistan SSR-ə keçdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2025)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət” 

Onun balaca qara balığı arxdan çıxıb dənizə qovuşdu. O, özü isə çayda boğuldu.

Mən bilmək istəyirəm görüm, həyat elə bir qarış yerdə o yan-bu yana gedib qayıtmaqdanmı, qocalıb heç nə görməməkdənmi ibarətdir, yoxsa başqa dünya da

mövcuddur?!

               “Balaca qara balıq”, Səməd Behrəngi

Bu gün müəllim, tərcüməçi, nasir, publisist, dünya miqyasında daha çox "Balaca qara balıq" əsəri ilə məşhurluq qazanmış, İranda uşaq ədəbiyyatının banisi sayılan, böyük nağıl ustası adlandırılan Azərbaycan yazıçısı Səməd Behrənginin doğum günüdür.

Səməd Behrəngi 24 iyun 1939-cu ildə Təbriz şəhərində, fəhlə ailəsində dünyaya gəlib. İbtidai təhsilini Təbrizdə "Tərbiyyət" məktəbində alıb. Daha sonra təhsilini Təbriz pedaqoji texnikumunda davam etdirib.

Hələ tələbəlik illərində "Xənde" (Gülüş) adlı həftəlik divar qəzeti buraxıb. İlk

ədəbi tənqidi və satirik qələm təcrübələrini də bu dövrdə yazıb.

Əmək fəaliyyətinə Azərşəhr (Tufarqan) mahalının Mamağan, Gögan ibtidai məktəbində müəllim kimi başlayıb. Eyni zamanda 1956-1961-ci illərdə Təbriz Universiteti filologiya fakültəsinin ingilis dili şöbəsində təhsil alıb. 

Azərbaycan kəndlərini dolaşaraq folklor nümunələri toplayıb, Azərbaycan nağıllarını toplayaraq fars dilinə tərcümə edib və həmkarı Behruz Dehqani ilə birlikdə nəşr etdirib. Bu səbəbdən həmkarları onu “Azərbaycan kəndlilərinin canlı dili”, “Milli mədəniyyətin oyaq vicdanı”, “Xalqa üz tutan”, “Səyyar müəllim” adlandırıblar.

Eyni zamanda onun  fars dilindən Azərbaycan dilinə çevirdiyi tərcümələri dövri mətbuatda dərc olunub.

Səməd Behrəngi həm də İranda uşaq ədəbiyyatının banisi sayılır. İlk hekayələri “Adət”, “Binam” 1959-cu ildə dərc olunub. Sonralar “Ulduz və qarğalar”, “Çuğundursatan oğlan”, “Balaca qara balıq” və s. hekayə və nağıllarını qələmə alıb.

Ona dünya şöhrəti qazandıran "Balaca qara balıq" əsərini siyasi manifest adlandırıb və hətta İranda qadağan ediblər.

Yaşının gənc olmasına baxmayaraq böyük nağıl ustası adlandırılan Səməd Behrəngi 28 yaşındaykən 1967-ci ildə avqustun 31-də Cənubi Azərbaycanın Xumarlı yaşayış məntəqəsi yaxınlığında Araz çayında müəmmalı şəkildə boğulub. Fəaliyyətinə, əsərlərindəki siyasi motivlərə görə dəfələrlə təqib olunduğu və əsərlərinə qadağa qoyulduğu üçün yazıçının şah rejimi tərəfindən öldürüldüyü iddiaları da mövcuddur.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət” 

Bəli, “Qanun” nəşriyyatının sahibi, kitabların dostu, əhalini maarifləndirmək yolunda minbir əziyyətə qatlaşan Şahbaz Xuduoğlunun bu gün doğum günüdür.

24 iyun 1968-ci ildə anadan olan Şahbaz bəy Natiq Səfərov ilə birlikdə 1992-ci ildə "Qanun" jurnalını yaradıb. Eyni vaxtda jurnalın redaksiyasının tərkibində "Qanun" nəşriyyatı da fəaliyyət göstərib. "Qanun" nəşriyyatı ayrıca təşkilat kimi 1995-ci il 6 oktyabr tarixində qeydiyyatdan keçib. Hər iki təşkilatın təsisçisidir.

"Qanun" jurnalı elmi hüquq jürnalıdır. Ayda bir dəfə nəşr edilir. "Qanun" Nəşriyyatı əvvəllər əsasən hüquq kitabları nəşr edirdi, 1995-ci ildən sonra bütün sahələrdə kitablar nəşr edir.  Bu gün ölkə kitab bazarında bu nəşriyyatın xüsusi çəkisi var. Yerli ədəbiyyatı ən çox bu nəşriyyat dərc edir. Əslində elə xarici ədəbiyyatı da.

Şahbaz bəy Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının qardaşıdır. Şahbaz bəy ölkənin başqa bir kitabçısı – “Ali və Nino” kitab mağazaları şəbəkəsinin direktoru Nigar xanım Köçərlinin isə həyat yoldaşıdır.

Amma düşünməyin ki, Şahbaz Xuduoğlu yalnız naşirdir. O, həm də ixtisaslaşmış tərcüməçidir.

Tərcümələri

- Sergey Dovlatovun "Əcnəbi qadın" romanı

- John Boyne'un "Zolaqlı Pijamalı Oğlan" romanı

Şahbaz bəy 23 noyabr 2015-ci ildə Dalğa Gənclər Təşkilatının "Rafiq Tağı mükafatı"na layiq görülüb. 2021-ci ildə Fransanın "İncəsənət və Ədəbiyyat" ordeninin (Ordre des Arts et des Lettres) "Cəngavər" rütbəsi ilə təltif edilib.

Doğum günün mübarək, Şahbaz bəy!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2025)