Super User
“Bulağ”ın çeşməsini gurlandıran magik realist
Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Bu gün Yardımlı rayonuna üç istiqamətdən daxil olmaq mümkündür. Ya gərək Cəlilabadın ərazisindən rayonun “Ucarud” bölgəsindəki yuxarı kəndlərdən keçərək, ya Lənkaran yolundan ayrılıb, Lerikin daşlı-kəsəkli yolları ilə, “Pornayım” bölgəsindən, ya da ki, Masallı ərazisindən üzü “Sivdaş”a doğru irəliləməlisən. Nədənsə bu üç yoldan biri, Masallıdan rayona uzanan şose yolu daha rahat yol sayılıb.
Yəni Yardımlıya yolu düşənlər, Masallı mənzərələrini seyr etməmiş, masallılarla ünsiyyətdə olmamış rayona getməzdilər. Hətta masallılılar öz aralarında yardımlıları “dağlı” da adlandrırdılar. Sovetlər birliyi dağılandan sonra rayonlar arasında postlar qoyulanda da, arada həmişə dostluq və mehribanlıq olub. Niyə söhbətimə bir az uzaqdan başladım? Qəhrəmanımın mənə nə qədər doğma olduğunu öncədən anlatmağım üçün. Darıxmayın, kim olduğunu söyləyəcəm. Amma icazə versəydiniz, əvvəlcə Filologiya elmləri doktoru, Bakı Dövlət Universitetinin professoru, Əməkdar jurnalist Qulu Məhərrəmlinin onun haqqında söylədiklərindən başlayardım:
“Adını ilk dəfə məşhur "Bulaq" verilişində eşitmişdim. Onda yaşadığı Masallı rayonunda eşitdiyi-bildiyi folklor nümunələrini, el əhvalatlarını yazıb bu verilişə göndərirdi. Daha sonra onun barəsində bir yazıçı kimi rejissor dostum Rövşən Almuradlı mənə danışmışdı. Böyük rejissor hələ 20-25 il əvvəl onun "Azərnur" romanını oxuyub vəcdə gəlmişdi, "kino üçün əla dramaturji material var bu romanda, vəsait tapılsaydı əla film çəkərdim" demişdi. Onun sözü ilə "Azərnur"u ("Qanlı ocaq") tapıb oxumuşdum və insanın özündənkənar baş verən hadisələrin bilavasitə onun mənəvi dünyası ilə ruhi bağlılığını magik realizm üslubunda təsvir etmiş müəllifin ədəbi istedadını çox bəyənmişdim. Maraqlı hadisələrlə oxucunu cəlb edən bu romanda yazıçının bir obanın timsalında bəşəri əxlaq problemini qabartması onun bədii təfəkkürünün dərin qatlarından xəbər verirdi. Sonralar onun postmodernist üslubda yazdığı və ötən əsrin qaynar 90-ci illərində Bakıda, döyüş bölgələrində baş verən olaylardan bəhs edən "Qara sarmaşıq" romanını oxuyanda da eyni zövqü aldım. Əsərdə humanizmi təbliğ edən müəllif, siyasi intriqalardan əziyyət çəkən, haqsızlıqlara üsyan edərək öz haqqı uğrunda mübarizə aparan bir xalqın dolğun bədii obrazını yaratmağa nail olmuşdu.”
Elədir, düz tapdınız, söhbət yazıçı, jurnalist Nurəddin Ədiloğludan gedir. 1958-ci ildə Masallı rayonunun Xırmandalı kəndində anadan olub. 1975-ci ildən dövrü mətbuatda publisistik və bədii yazıları ilə çıxış edir. 1984-cü ildə АDU-nun jurnalistika fakültəsini bitirib. "Tok Qafar" аdlı ilk hekayəsi vaxtilə Masallıda çıxan "Çağırış" qəzetində dərc olunub. Gənclər təşkilatında, Rayon İcraiyyə Komitəsində, rayon qəzetində, İcra Hakimiyyəti aparatında müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Beş il Masallı şəhər Bələdiyyəsinin üzvü və katibi olub. Ötən əsrin 90-cı illərində "Millət", "Avrasiya", "Hüriyyət" qəzetlərində cənub bölgəsi üzrə müxbir işləyib. 1995-2002-ci illərdə "Masallı" müstəqil qəzetinin baş redaktoru vəzifəsində çalışıb. 2004-cü ildən Bakı şəhərində yaşayır. 2004-2008-ci illər "Mars" ədəbi-bədii jurnalında məsul redaktor, 2005-2008-ci illərdə "Qarabağa aparan yol" qəzetində baş redaktor müavini işləyib və eyni zamanda "Humanitar", "Yeni dirçəliş", "İki sahil" qəzetləri ilə əməkdaşlıq edib. Hazırda "Yurd" jurnalının redaksiya heyətinin üzvüdür. Otuzdan yuxarı kitabın müəllifidir...
Artıq iyirmi ildir ki, Bakıda məskunlaşıb, amma necə deyərlər, bir ayağı Masllıdadır. Doğma yurdu- Xırmandalını gəzib dolaşmaqdan mənəvi güc alır.
Deyir ki,- “Doğma kəndimizə tez-tez gedirəm. Hər dəfə ürəyim ya həyəcandan, ya da sevincdən quş kimi çırpınır. Dogma adamlarla, məktəb yoldaşlarımla, yaxın - uzaq qohumlarla görüşürəm. Əvvəlcə, adətim üzrə kənd qəbiristanlığına gedib valideynlərimin məzarlarını ziyarət edirəm. Kəndin içinə doğru irəlilədikcə uşaq vaxtı getdiyim yolları, çığırları xatırlayıram. Amma o vaxtkı xəndəkləri indi hündür dəmir və daş hasarlar əvəz edir. Yol-yolaqda darısqallıq yaradan bu hündür yaraşıqlı daş hasarlar və dəmir çəpərlər ÇİN SƏDDİ kimi uzanıb gedir. Qonşu-qonşunu belə görmür. Qonşu qonşunu görmürsə, yoldan ötən adamı neçə görə bilər? Elə bil hündür darvazalar, daş hasarlar, dəmir çəpərlər insani münasibətlərin üstünə də kölgə salıb. Yaxın qonşusunun maşın yolunu, hətta piyada yolunu kəsən adamlar nə ağsaqqal sayır, nə qarasaqqal...”
İnsanlar arasında yaranan bu soyuqluq onu çox narahat edir. Ah çəkərək gileylənib:
“Mənə ağır gələn budur ki, bəzən böyüklər nifrət bəslədiyi adamlar barədə gənc övladlarının, məktəbli nəvə-nəticələrinin yanında söhbət salırlar. Beləliklə də öz qəlbiərndəki kin-küdürəti “estafet” kimi onların yaddaşlarına köçürürlər. Söz-sözü çəkir, fikir-fikrə calanır. Ləziz xörəklər düzülmüş süfrə başında çənələr şaqqıldayır, ağızlar köpüklənir. Köhnə palanların içi tökülür. Gərək Əhmədi-Biqəm olasan ki, heç nəyi vecinə almayasan. Mən heç kəsin tərəfini saxlamadan BARIŞ yaratmaq missiyasını həm özümün, həm də bir-birinə qan qohumu olan adamların mənəvi rahatlığı üçün vacib sayıram. Amma deyir sən saydığını say, gör fələk nə sayır. Belə məqamda SUSMAQ qızıla yox, qəlbimin RƏFİNƏ yığılan DAŞA dönür. Daş ağır olsa da, getdikcə qəribə bir aləmə - çəkisizlik şəraitinə düşürəm. Və bu çəkisizliyin içində özüm özümə elə ya daş, ya quş olmağı arzulayıram. Kövrək duyğuların qanadında uşaqlıq çağlarımı xatırlayıram. O zaman hamı, nənəm demişkən, biri-birinə can deyib, can eşitdiyi dövrdə yaşayırdı. Heç kim, heç kimin toyuğuna kiş deməzdi. Küsənləri də ağsaqqallar, ağbirçəklər toyda, bayramda barışdırardılar. O rəhmətliklər milçəkdən FİL düzəltməyiblər, “Yağ dağıldı, palaz batdı” deyə hər sözün başına İP salmayıblar. Nə isə, əfsus ki, bizim cəmiyyətimizdə şirin arzular, xoş diləkər tarixin nə gedişatını, nə də məzmununu dəyişməyə qadir deyil...”- söyləyir.
Milli mənəvi dəyərlərə bağlı adamdır. Köhnə kişilərə xas olan xüsusiyyətləri çoxdur. Yalan danışmağı xoşlamır. Sözü vaxtında, yerində üzə deməyi bacarır. Mehribanlığı da öz yerində, heç vaxt kiminsə qəlbinə toxunmağa səy göstərmir. Çalışır ki, bütün məqamlarda səbrini, təmkinini, sadəliyini qoruyub saxlaya bilsin. Doğrudur, söhbətim boyu onun yaradıcılığı haqqında demək olar ki, heç bir söz demədim, axı bu barədə qələm dostları çox deyib, çox yazıblar. Məqsədim onu fevralın 1-də tamam olan yeni yaşı münasibətilə təbrik etmək, möhkəm can sağlığı, yaradıcılıq uğurları arzulamaqdır.
Çox yaşa, eloğlu!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.02.2024)
“İrəvan mətbəxindən nümunələr” layihəsində - Gicitkən küküsü
Rubrikanı Könül aparır.
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Azərbaycan Milli Kulinariya Assosiasiyası ilə birgə layihəsində sizlərə hər dəfə İrəvan mətbəxindən nümunələr təqdim edirik. Bu nümunələr Azərbaycanın bu sahə üzrə tanınmış mütəxəssisi, əməkdar mədəniyyət işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, kulinar Tahir Əmiraslanovun gərgin əməyi nəticəsində ortaya çıxmışdır.
Bu gün sizlərə Gicitkən küküsünün hazırlanması qaydasını şərh edəcəyik.
ƏRZAQLAR:
§ Gicitkən – 100 qr
§ Göy sarımsaq – 8 qr
§ Göy soğan – 15 qr
§ Nanə – 8 qr
§ Yumurta – 40 qr
§ Un – 10 qr
§ Kərə yağı – 26 qr
§ Qatıq – 25 qr
§ Sarıkök – 0,1 qr
§ Zəncəfil – 0,1 qr
§ Duz – 4 qr
§ İstiot – 0,05 qr
Xörək əlavəsi:
§ qatıq – 50 qr
HAZIRLANMASI:
Göyərtilər təmizlənir, yuyulur, doğranır, dərin bir tasa qoyulur. Üzərinə yumurta, qatıq, un, duz, istiot, ədvalar vurulur və qarışdırılır. Tavada yağ əridilir və hazırlanmış qarışıq tavaya əlavə olunur. Kükü özünü tutandan sonra sobaya qoyulur. 200°C- də 25-30 dəqiqəyə hazır olur. Süfrəyə qatıqla verilir.
Kükünü odun üzərində çevirməklə də bişirmək olar, dağ, meşə tərələrini tovlayıb, acı suyunu çıxarmaq da olar.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.02.2024)
Musiqili Teatr fevral repertuarını təqdim edib
Azərbaycan Dövlət Musiqili Teatrı fevral repertuarını təqdim edib. Bu ay da teatr maraqlı səhnə əsərləri ilə tamaşaçıların qarşısına çıxacaq. Həmişə olduğu kimi, bu dəfə də teatrın repertuarı zəngindir.
Teatrın fevral repertuarını təqdim edirik.
2 fevral- “Amerikalı kürəkən”
3 fevral- “Bir dayan, canavar!”, “Beş manatlıq gəlin”
4 fevral- “Dəcəl çəpişlər”, “Nəğməmə inan”
9 fevral- “Silva”
10 fevral- “Qırmızı papaq”, “Utancaq qız”, “Mən dəyərəm min cavana”
11 fevral- “Yağış göbələyinin macərası”, “Qızıl toy”
16 fevral- “O olmasın, bu olsun”
17 fevral- “Qoğalın macərası”, “Baladadaşın toy hamamı”
18 fevral- “Buratino”, “Paris Notr-Dama ithaf”
23 fevral- “Ər və arvad”
24 fevral- “Meşə çaqqalsız olmaz”, “Leyli və Məcnun”
25 fevral- “Məchul pilləkan”, “Bir nəfəs qədər”
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.02.2024)
GÜNEY AZƏRBAYCAN POEZİYASI ANTOLOGİYASInda Vida Heşmətidən “Sən”
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində portalımızın Güney təmsilçisi Əli Çağla bu dəfə sizlərə Vida Heşmətinin şeirlərini təqdim edir.
Vida Heşməti, 1968-ci il oktyabr ayının 26-da Təbriz şəhərində doğulmuşdur. O, uşaqlıq dövründən ədəbiyyata marağı olduğu üçün Təbriz universitetində fars dil və ədəbiyyatı fakültəsini bitirmişdir. Onun “Ağ qanadlı kəpənək” və “Ulduzların nəğməsi” adında uşaq kitabları çap olunmuşdur. Kitabın rəsimlərini şairənin bacısı Lida Heşməti çəkmişdir. Şairənin “Tanrı boyalı saçlarım” adlı şeir kitabı da 2021-ci ildə Təbriz şəhərində çap olunmuşdur.
SƏN
Barı
Bölmək olsaydı
Sevincləri, ağrıları.
Mən də sənə göndərərdim
Çərşəmbə bayramımı,
İsti günlərimin söyüdlərini,
Qış ocağımın kabab könlünü.
Ama neyləyim?!
Sən Müşfiqin tarında yeniləndin
NazPərinin səsində qocaldın.
Yenə sağ ol ki,
Kölgə kimi yerə sərilib,
Çinar kimi ucaldın...
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.02.2024)
Nizami Cəfərovun ADA-da nəşr olunan kitabına sözardı
Ramiz Qusarçaylı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
ADA Universiteti bu günlərdə əməkdar elm xadimi, akademik Nizami Cəfərovun “Azərbaycanşünaslıq mühazirələri” kitabını (ADA Universitetləri nəşri, 2023) nəşr etmişdir.
Kitaba müəllifin ADA Universitetinin tələbələrinə son illərdə dediyi on altı mühazirə daxildir.
Azərbaycanşünaslığın qədim qaynaqları,
”Dədə Qorqud”:qədim türk eposundan Azərbaycan eposuna,
Azərbaycanın Nizami dünyası,
Azərbaycanda sufizm: Nəsimidən Füzuliyə, Azərbaycan İntibahı,
Milli tərəqqinin Mirzə Fətəli parametrləri,
Sabir: Lirikadan satiraya,
“Füyuzat”dan “Molla Nəsrəddin”ə,
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti: siyasi bir metafora,
Azərbaycan: kapitalizmdən sosializmə,
Səməd Vurğunun azərbaycançılıq idealları,
Azərbaycançılıq XX əsrin ortalarında: Şimalda və Cənubda,
Azərbaycanda 60-cılar hərəkatı,
Ədəbiyyatın müstəqilliyindən müstəqilliyin ədəbiyyatına,
Azərbaycançılıq: Heydər Əliyevdən İlham Əliyevə,
Azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa.
Mühazirələrdə Azərbaycan ədəbi-ictimai fikir tarixi zəminində azərbaycançılıq məfkurəsinin keçdiyi zəngin təkamül yolu işıqlandırılmışdır. Bu kitabın Azərbaycan universitetlərdə dərs vəsaiti kimi istifadə olunması tövsiyə olunmuşdur.
Qürur hissi ilə bildirirəm ki, görkəmli alim Nizami Cəfərovun “Azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa" mövzusundakı yekun mühazirəsi mənim yaradıcılığıma,- “Vətən” əsərinə həsr edilib.
Onu da qeyd edim ki, “Azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa" adlı mühazirənin mətni “Ədəbiyyat” qəzetinin 23.12.2023 tarixli sayında da dərc edilib.
Dəyər və diqqətə görə akademik Nizami Cəfərova, ADA Universitetinin rəhbərliyinə və “Ədəbiyyat” qəzetinə təşəkkür edirəm!
Əziz dostlarım, "Azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa" mövzusundakı mühazirənin mətnini sizə təqdim edirəm.
"Azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa"
Əziz tələbələr, bu gün azərbaycanşünaslıqdan son mühazirəmizdir... Mövzumuz bir qədər ümumnəzəri, bəlkə də, düzgün olar deyək ki, metodoloji səciyyə daşıyacaq: Azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa, başqa sözlə, ideologiyadan elmə...
Biz ilk söhbətimizdən başlayaraq ədəbi mənbələr - "Dədə Qorqud", Nizami, Nəsimi, Füzuli, Xətai, "Koroğlu", Vaqif, Zakir, Mirzə Fətəli, Seyid Əzim, füyuzatçılar, mollanəsrəddinçilər, cümhuriyyətçilər, Nəriman Nərimanov, Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun, 60-cılar... əsasında Azərbaycanda azərbaycançılıq ideologiyasının hərəkatını izlədik. Bir sıra konkret məqamları təhlil etdik, zəruri ümumiləşdirmələr apardıq... Əlbəttə, söhbət ən çox nəzəri cəlb edən ümumiləşdirmələrdən gedir. Haqqında bəhs elədiyimiz mənbələr isə özündə o qədər zəngin məlumatlar ehtiva edir ki, qısa bir kursda həmin miqyası lazımı genişlikdə əhatə eləmək, sadəcə, mümkün deyil... Ancaq kursun qısalığı o baxımdan əhəmiyyətli sayıla bilər ki, biz heç bir tərəddüdə, artıq təfərrüatlara yol vermədən diqqətimizi məhz azərbaycançılıq (və azərbaycanşünaslıq) materialı üzərində cəmləşdirə bildik.
Məlumdur ki, azərbaycançılıq bir ideologiyadır. Azərbaycan xalqının təşəkkülü ilə birlikdə meydana çıxmış, "Dədə Qorqud" -Nizami-Nəsimi-Füzuli-"Koroğlu"-Vaqif xəttilə inkişaf etmişdir. Mirzə Fətəli-"Əkinçi"-füyuzatçılar-mollanəsrəddinçilər-cümhuriyyətçilər xəttilə isə bu ideologiya artıq güclü müstəqillik hissiyyatları olan bir milləti ifadə edirdi... Azərbaycançılıq bu tipli ideologiyalar kimi, etnik (etnoqrafik) dəyərlərə ehtiramdan başlayaraq, tədricən bütöv bir sistemə çevrilmişdir.
Gəlin, indiyəqədərki söhbətlərimizin ayrı-ayrı mövzuları üzrə azərbaycançılıq ideologiyasının hərəkət magistralını hər nə qədər sxematik təsir bağışlasa da, ümumi kontekstdə nəzərdən keçirək... Qədim dövrlərin təqdimində bizim üçün maraqlı, yəqin ki, etnik müəyyənliyimizlə (türklüyümüzlə!) coğrafi müəyyənliyimiz (azərbaycanlılığımız!) arasındakı tale əlaqələri olacaq. Bu əlaqələrin tarixi mübahisəlidir. Və o dərəcədə mübahisəlidir ki, ona indiki məlumat imkanlarımızla baş qoşmağımızın özü belə, çərənçilikdən başqa bir şey olmazdı. Ancaq tarixi- coğrafi diferensiasiya keçirən türklüyün məhsulu (meyvəsi!) olan Azərbaycan türklüyü elə bir gerçəklikdir ki, onun "tərcümeyi-halı"nı yazmağa təşəbbüs göstərənlər bu etnosun tarixini, nəinki bütövlükdə türklüyün tarixindən irəli apara, hətta, əksinə, danıb hələ də türklükdən ayrılmadığını da deyə bilərlər... Görürsünüzmü, tarix (xronologiya) öz əhəmiyyətini müəyyən mənada itirir. Hadisənin konkret olaraq hansı əsrlərdə, hətta minilliklərdə baş verdiyi xüsusi maraq kəsb etmir, ancaq mütləq əksəriyyət qəbul edir ki, Azərbaycan xalqı türk etnosunun məhz Azərbaycandakı diferensiasiyasının məhsuludur.
Normal obyektiv baxış Azərbaycan türk xalqının təxminən min beş yüz illik möhtəşəm bir tarixinin olduğunu təsdiq edir. Ən mühüm məqamlardan birinin o olduğu barədə də bütün kurs boyu danışdıq ki, bu tarixi xalqın ən səmimi, ən təbii özünüifadə imkanı olan ədəbiyyat da əks etdirir... "Dədə Qorqud" eposu Azərbaycanda məskunlaşmış, azərbaycanlılaşmış türklərin (o türklərin ki, ən geci, e.ə. III minillikdən başlayan çox geniş bir Avrasiya miqyası vardı) epik pasportudur dedik. Niyə elə dedik? Hər şeydən əvvəl, ona görə ki, eposda barəsində söhbət gedən hadisələr Azərbaycanın coğrafiyasından kənara çıxır, qədim türklərin "yaddaşı" hərəkətə gəlir, vaxtilə yaşadıqları müxtəlif coğrafiyalar hüdudundakı əhvalatlar xatırlanır. Əlbəttə, bu, belə də olmalı idi... Dünyanın tarixi xalqların diferensiasiyası tarixidir. Xalqlar tarixi-coğrafi, siyasi, mədəni şərtlərlə, bir tərəfdən, təbii diferensiasiyaya məruz qalır, digər tərəfdən, bir-biriləri ilə həmin iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrə girməklə inteqrasiyaya cəhd göstərirlər. Lakin "Dədə Qorqud"un İç Oğuzla Dış Oğuz münaqişəsi haqqındakı son boyunda bütün təfərrüatı ilə göstərildiyi kimi, etnik diferensiasiya tarixin qədim dövrlərində daha aparıcı olmuş, həmin inersiya orta əsrlər boyu davam etmişdir.
Əsərlərini farsca qələmə almasına rəğmən, Nizaminin türk təəssübkeşliyini onun müsəlmanlığı və müasirliyi tamamlayır. Hər nə qədər etiqadlı bir müsəlman olsa da, dini məhdudluq, xurafat ona yaddır. Və əksinə, Nizaminin dühası öz enerjisini, həm də ümumbəşəri dəyərlərdən alır... "Dədə Qorqud" eposu kimi Nizami "Xəmsə"si də türk, islam köklərilə birlikdə məhz Azərbaycan, azərbaycançılıq (və azərbaycanşünaslıq) mənbələridir.
Azərbaycanın türk-müsəlman mədəniyyətini XIII-XVI əsrlərdə sufizmin, yaxud panteizmin zənginləşdirdiyini dedik... Göstərdik ki, bu ideya, həm ümummüsəlman, həm də ümumtürk səciyyəlidir. Və Azərbaycanda təzahürü, yayılması qaçılmaz idi. Nəsimi-Füzuli xətti ilə gedən inkişafında diqqəti çəkən əsas cəhət fəlsəfiliyin estetikliklə əvəz olunmasıdır... Ancaq məsələnin bir mühüm tərəfi də unudulmamalıdır ki, sufizm yalnız yazılı ədəbiyyatı əhatə etməklə qalmır, xalq ədəbiyyatına elə bir güclü təsir göstərir ki, ozanı aşığa çevirir, ozan sənətini aşıq sənətinə transformasiya edir.
XVI əsrin əvvəllərində Şah İsmayıl Səfəvinin başçılığı ilə qurulan Azərbaycan Səfəvilər dövləti özünün etnososial, siyasi, mənəvi başlanğıcını əvvəlki əsrin Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu kimi güclü sülalələrindən - onların çox da uzun sürməyən dövlətçilik ənənələrindən alır. Əslində, ilk bütöv Azərbaycan dövləti özünəməxsus bir imperiya idi ki, onu təşkil edən türk tayfalarının bir xalq - Azərbaycan xalqı olaraq inteqrasiya prosesi davam edirdi. Həmin prosesin başa çatması üçün hələ bir neçə əsr də tələb olundu... Artıq türk məkanında diferensiasiya enerjisi azalmağa, ayrı-ayrı coğrafiyalarda (eləcə də Azərbaycanda) inteqrasiya xüsusi vüsət almağa başlamışdı. Ədəbiyyat bu vüsəti öz epos miqyası ilə müşayiət etməkdə idi.
XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan İntibahının bütün parlaqlığı ilə təzahürü, əlbəttə, öz gücünü epos yaradıcılığı, Səfəvilərin dini ideologiyasına çevrilmiş şiə sufizmi ilə yanaşı, fundamental təməlləri artıq atılmış bir millətin ruhundan, yaşamaq eşqindən alırdı. Bu fundamental təməllər hansılar idi? Bütün xalqı vahid ünsiyyət məkanında birləşdirə biləcək kifayət qədər zəngin (və ədəbi!) dil... Sonra?.. Əlbəttə, Səfəvilərin timsalında get-gedə möhkəmlənən dövlət idarəçiliyi, müxtəlif türk tayfalarının bir xalqın üzvi tərkib hissələrinə çevrilməsi... Daha sonra?.. Artıq Azərbaycan türklərindən başqa heç kimə mənsub olmayan geniş bir coğrafiya ki, sonralar "Azərbaycan" adlanacaqdı... Millətin başqa fundamental təməlləri də vardımı?.. Şübhəsiz, vardı... Ancaq biri daha mühüm idi ki, o da eyni epos ənənəsi orbitində olmaqdan irəli gələn mənəvi-mədəni birlik idi.
"Dədə Qorqud"dan "Koroğlu"ya qədər lokallaşan - Azərbaycan oriyentasiyası qazanan milli ədəbi-ictimai təfəkkür yazılı poeziyada Füzulidən Vaqifə qədərki dövrdə tədricən, məşhur ifadə ilə desək, göylərdən yerə endi. Vaqif-Zakir-Seyid Əzim-Sabir xəttilə realizmin mövqeləri gücləndi. Və Mirzə Fətəlinin, "Əkinçi"nin fəaliyyəti bu realizmin janr rəngarəngliyini ortaya çıxarmaqla milli ədəbi-ictimai təfəkkürün sferasını genişləndirmiş oldu.
Füyuzatçılarla mollanəsrəddinçilərin "dialoq"u, cümhuriyyətçilərin romantik (lakin milli!) idealları XX əsrin 20-ci, 30-cu illərində sovet sosialist ideologiyası ilə üz-üzə gəldi... Həmin illərdə azərbaycanşünaslıq elmi də formalaşırdı. Azərbaycanın ilk sovet alimləri, xüsusilə, dilçiləri, ədəbiyyatşünasları, sənətşünasları, tarixşünasları, filosofları Azərbaycan barədəki təsəvvürləri ümumiləşdirib vətənşünaslığın əsaslarını qoyurdular. Azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa doğru hərəkat, nəticə etibarilə, həm ideologiya, həm də elm olan vətənşünaslıqda, əgər belə demək mümkünsə, kütləvi bir xarakter alırdı... Mən istərdim ki, siz buradakı incəliyi nəzərdən qaçırmayasınız: azərbaycançılıq bir ideologiya olduğundan, sovet cəmiyyətində irəli gedə bilməzdi, azərbaycanşünaslığa da sovet dövründə bütün etnoloji elmlər kimi rəğbətlə yanaşılmırdı. Ancaq vətənşünaslıq hər nə qədər SSRİ-nin, yaxud "sovet vətəni"nin səlahiyyətində olsa da, özünün ölkəşünaslıq, yurdşünaslıq təzahürlərində mərkəzin elə bir qısqanclığına səbəb olmurdu.
Azərbaycançılıq - ideologiyadır deyəndə nəzərə almaq lazımdır ki, bu, xalqın, millətin maraqlarını ifadə edir. Hər hansı sinfin, yaxud zümrənin istəklərindən irəli gəlmir... Odur ki, biz onu milli ideologiya adlandırırıq... Niyə? Ona görə ki, xalqın tarix səhnəsinə çıxdığı ilk dövrdən formalaşmağa qədəm qoysa da, məhz milli özünüdərk (və özünütəsdiq) dövründə bütün gücü, imkanları ilə meydana çıxır.
Ötən mühazirələrimizdə demişdik ki, azərbaycançılıq ona görə bütöv (bölünməz) bir sistemdir ki, onun üzvi tərkib hissələri olan türkçülük, müsəlmanlıq və müsairlik vəhdətdədir. Yəni bunlardan birini digərindən üstün tutmaq, yaxud onları qarşı-qarşıya qoymaq ideologiyanın, prinsip etibarilə, böhranı, çökməsi deməkdir.
Sovet dövründə, həm türkçülüyə, həm də müsəlmanlığa qarşı amansız mübarizə, hətta təcavüz başladı, müasirlik isə sovet rejiminin hüdudlarına sığışdırıldı... Yəni kütləvi savadlanma əvvəl ərəb, sonra latın, sonra da kirildə həyata keçirildi. Azərbaycanın, ümumən dünyanın sosialist (kommunist) uklonlu ədəbiyyatı cəmiyyətə təqdim olundu. Və Marks-Engels-Lenin (50-ci illərin əvvəllərinə qədər Stalin) geniş xalq kütlələrinə sırındı. Və beləliklə, nə türkçülüyə, nə müsəlmanlığa, nə də obyektiv müasirliyə yer qaldı... Təbii ki, 20-ci, 30-cu illərdə formalaşan azərbaycanşünaslıq azərbaycançılıqdan o dərəcədə məhrum oldu ki, nə "türk", nə də "müsəlman" sözünü dilə gətirə bildi. Və etnogenezdən məhrum, zatıqırıq olduğu qədər də, dinsiz, allahsız azərbaycanşünaslığın müasirliyi də şübhə doğurmaya bilməzdi.
Sual olunur: belə bir azərbaycanşünaslıq mümkündürmü?.. Əlbəttə, mümkündür. Hər şeydən əvvəl, ona görə ki, möhkəm təməllər üzərində formalaşan millət müəyyən dövrdən sonra elə bir inkişaf yoluna düşür ki, onun ideologiyası hər nə qədər təhriflərə məruz qalsa da, mahiyyəti zədələnmir. Və təsadüfi deyil ki, XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərində öz siyasi müstəqilliyinə qovuşan kimi Azərbaycan xalqı milli ideologiyasını da bərpa etdi.
Azərbaycanşünaslıq, əgər belə demək mümkünsə, Azərbaycan haqqındakı faktların, məlumatların, elmi qənaətlərin, təhlillərin, nəzəri mülahizələrin, mükalimələrin məcmusudur... Buna ilk mərhələdə ensiklopedik bir hadisə kimi də baxmaq olar. Məsələn, Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzinin 2007-ci ildə nəşr etdiyi xüsusi "Azərbaycan" cildi Azərbaycan haqqındakı elmin - azərbaycanşünaslığın əsaslarını əks etdirir. Burada Azərbaycanın 1) təbiəti, təbii ehtiyatları və ekologiyası; 2) etnoqrafiyası, dili, dini; 3) tarixi, 4) konstitusiya əsasları; 5) milli (dövlət) təhlükəsizliyi; 6) xarici siyasəti; 7) iqtisadiyyatı; 8) elm, mədəniyyət və incəsənəti; 9) səhiyyə, idman, turizm imkanları və s. barədə məlumat verilmişdir.
Lakin azərbaycanşünaslığı yalnız ensiklopedik məlumatların, nə qədər elmi olursa-olsun, mexaniki məcmusu kimi qəbul etməklə kifayətlənmək olmazdı. Azərbaycanşünaslıq hər hansı halda azərbaycançılıq ideallarından (və ideologiyasından) geri qalmamalıdır. Əgər geri qalarsa, yəni Azərbaycan xalqının maraqları azərbaycanşünaslığın problemləri səviyyəsində öz əksini tapmazsa, sonuncu öz elmi dəyərini itirmiş olacaqdır... Burada söhbət ondan getmir ki, azərbaycanşünaslıq azərbaycançılığın "naz"ı ilə oynamalıdır, ancaq bütün hallarda nəzərə alınmalıdır ki, etnoloji elmlər yalnız mövcud faktları təsbit etmir, xalqın (etnosun!) təbii istəklərinin, inkişaf meyillərinin perspektivlərini də təsəvvür eləməyə imkan verir.
Azərbaycanı, həm türkologiya, həm iranşünaslıq, həm ərəbşünaslıq, həm də qafqazşünaslıq öyrənsə də, azərbaycanşünaslıq, prinsip etibarilə, türkologiyanın üzvi tərkib hissəsidir. Ancaq azərbaycanşünaslığın elə problemləri vardır ki, onların düzgün həlli adıçəkilən elmlərin birgə "məsləhətləşmə"lərini tələb edir. Xüsusilə, ərəbşünaslığa, iranşünaslığa, qismən də qafqazşünaslığa (Alban abidələrinə görə) azərbaycanşünaslıqda, ilk növbədə, mənbəşünaslıq, mətnşünaslıq funksiyasında böyük ehtiyac var. Halbuki həmin elmlər özlərinin bu cür funksiyaları xaricindəki azərbaycanşünaslıq məsələlərinə müdaxilə etdikdə metodoloji qüsurlara yol verirlər.
Nəhayət, azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa hərəkətdə çox mühüm bir məqam istər ideologiya, istərsə də, elmin Azərbaycanın tarixi coğrafiyasını hansı miqyasda ehtiva etməsidir. Həmin məqamı az-çox, təfsilatı ilə nəzərdən keçirmək üçün yenə də ədəbi materiala müraciət edəcəyik... Son illərin ədəbi materialına...
Şair Ramiz Qusarçaylının "Vətən" epopeyası nə qədər azərbaycançılıqdırsa, o qədər də azərbaycanşünaslıqdır.
Ramiz Qusarçaylı mənsub olduğu Vətənin tərcümeyi-halını mövcud tarix kitablarından bizə məlum xronologiya ilə nəzmə çəkməklə qalmır, tarixə nüfuz edərək onu öz şair təxəyyülü ilə canlandırmağa, elmi təfərrüatlarına xələl gətirmədən, bütöv bir orqanizm kimi təqdim etməyə çalışır. Və xatırlatmağa ehtiyac duyulur ki, həmin uğurlu cəhdlərində Ramiz Qusarçaylıya Səməd Vurğun, Bəxtiyar Vahabzadə, Nəriman Həsənzadə kimi çox böyük müəllimləri yol göstərir. Ona görə də poemanın misraları, bəndləri bir-birinin ardınca bu qədər rahat, bu qədər yüyrək və bu qədər zəngin təsəvvürlər doğura-doğura gəlir...
Hər gün öyrənirəm Azərbaycanı,
Hər gün oxuyuram, hey varaq-varaq.
Əlimdə kitabın şah səhifəsi,
Üçüncü minillik, -
eradan qabaq...
Haqqın, həqiqətin kaşanəsidir, -
Canlı nəfəsidir tarix hər anın.
Deyirəm, ən qədim nişanəsidir
Mixi yazıları Azərbaycanın.
Bu xalqın kökəni,
bu xalqın soyu
Uzanır tarixin min illərinə.
Keçib Arazboyu,
Urmiyaboyu,
Yol salıb Xəzərin sahillərinə.
Mannadan Midiyaya, Atropatenaya, Albaniyaya qədər Vətən tarixini vərəqləyən şairin "Astiaq əfsanəsi" ilə dövrümüzə gəlib çatan hadisələr üzərində ayrıca dayanması, Midiyanın farslaşması tarixini bir daha yada salması, əlbəttə, ümumən türk tarixi miqyasında düşündürücü olmaya bilməz...
Əlbəttə, Azərbaycanda etnik müxtəliflik ən qədim dövrlərdən olmuşdur. Lakin Azərbaycan xalqı türk mənşəlidir, türk etnik-mədəni sisteminin üzvi tərkib hissəsidir, Azərbaycan müxtəlif etnik mənşəli qədim mədəniyyətlərin birbaşa deyil, dolayısı ilə varisidir.
Və "Vətən" müəllifi bu məsələdə son dərəcə ardıcıl, prinsipial və cəsarətlidir.
Təcavüzkar İranı darmadağın edərək dünya tarixinə yeni istiqamət verən (və dahi Azərbaycan şair-mütəfəkkiri Nizaminin qələmi ilə peyğəmbər səviyyəsinə yüksələn) Makedoniyalı İskəndərin Avropa-Asiya-Afrika hüdudlarında qurduğu möhtəşəm dövlət də süquta uğrayır. Və Azərbaycan adını daşıyan ilk ölkə tarix səhnəsinə çıxır...
İlkin Azərbaycan, -
Atropatena,
Türk dilli, türk soylu Azər birliyi,
Düşmən tuzaqları, -
dost əlbirliyi.
Suveren məmləkət,
bağımsız ölkə,
Yer-yerdən təcavüz, hiylə, təhlükə,
Tapdandı sazişlər, vədlər, görüşlər,
Aldı caynağına hərbi yürüşlər,
Daxili çəkişmə,
xarici kələk,
Dözdü Atropatın ölümünədək...
Hər bir xalqın tarixinin fundamental dönüm nöqtələri, yaxud L.N.Qumilyov demiş, passionar dövrləri var. Ona görə də yalnız bilavasitə tarixçilər yox, mütəfəkkir yazıçılar da xalqın tarixindən danışanda, ən azı intuisiya ilə həmin dövrlərdən xüsusi həssaslıqla bəhs edirlər. Ramiz Qusarçaylının "Vətən"də, ilk növbədə, dörd dövrə üstünlük verməsi tamamilə anlaşılandır ki, onlardan biri Atropatena, ikincisi, Səfəvilər - Əfşarlar, üçüncüsü, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, dördüncüsü isə, müstəqil Azərbaycan Respublikası dövrüdür. O dövrlər ki, Azərbaycanı Azərbaycan etmişdir. Və təsadüfi deyil ki, həmin dövrlər Vətən tarixinin, sadəcə, "daxili işi" olmayan beynəlxalq miqyaslı hadisələrlə də zəngindir. Və ona görə də şairin bu cür hallarda Vətən tarixindən ümumdünya tarixinin üzvi tərkib hissəsi kimi bəhs açması tamamilə anlaşılandır.
Azərbaycanın milli özünüdərk ərəfəsində Şimali və Cənubi olmaqla, iki yerə parçalanması, əlbəttə, tarixi bir faciə idi. Bundan sonra ölkə (və formalaşmaqda olan millət!) hansı uğura imza atırdısa, birtərəfli, yarımçıq olur, yuxarıdan gələn ikitirəlik imkan vermirdi ki, xalq bütün miqyası ilə öz taleyinin sahibi olsun... Əlbəttə, Azərbaycanın həmin faciəsi barəsində az yazılmayıb, ancaq istər bu, istərsə də, digər mövzulara müraciətində "Vətən" müəllifi ən azı ona görə orijinaldır ki, təqdim etdiyi xronoloji (və xüsusilə, ideya-estetik!) genişlik imkan verir ki, hadisələr daha aydın kontekstdə, daha bol işıq altında görünsün və daha obyektiv nəticələrə gəlinsin.
Ramiz Qusarçaylı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixindən danışarkən, çox doğru olaraq, Qafqaz İslam ordusunun xidmətlərini yüksək qiymətləndirir:
Başda Nuru paşa,
türk cəngavəri, -
Qafqaz Ordusunun baş komandanı,
Yanında yenilməz Turan əsgəri,
Çıxdı azadlığa Bakı şəhəri, -
Yazıldı tarixə Bakı əsəri,
Bakı zəfəri,
Oxutdu dünyaya Azərbaycanı,
Qafqaz Ordusunun Baş Komandanı...
"Vətən"də sovet "tarixşünasları"nın yalnız Azərbaycanın deyil, bütövlükdə türk dünyasının tarixinə siyasi-ideoloji təzyiqləri barədə ayrıca bəhs olunması, əlbəttə, bir sıra hallarda bugünə qədər davam edən metodoloji yanlışlıqların köklərini aydınlaşdırmaq baxımından maraqlıdır:
Millətçi bolşevik başbilənləri,
Leninə yarınıb xoş gələnləri,
Stalin yolundan ilhamlananlar,
Despotu özünə "Allah" sananlar,
Çar dövrü yazılan elmi işləri,
Elmi əsərləri yığışdırırdı.
Avar, Xəzər, Bulqar dövlətlərinin
Mənşəyi türk olan millətlərinin
Harda adı keçir, -
sıxışdırırdı.
Məsələ yalnız onda deyildi ki, tarix saxtalaşdırılır. Rusiyanın Rusiya olmasında rol oynamış ən böyük etnik-mədəni güclər - monqol-tatarlar (əslində türklər) istehza hədəfinə çevrilirdi, bu irticaçı proses qanlı repressiyaların birbaşa müşayiəti ilə gedir, Vətənin ən düşüncəli yaradıcı övladları məhv edilirdi...
Ah...nələr oynandı bu məmləkətlə,
Totalitar rejim,
repressiyalar,
Ələbaxım kütlə,
vəfalı kütlə...
Öz ulu dövrünün, qədim dövrünün
Bir yaşıl fəslini itirdi Vətən.
Ən zəki, ən ünlü oğullarıyla
İki-üç nəslini itirdi Vətən.
Sosializm "layihələri"nin zor gücünə həyata keçirildiyi, türk xalqlarının bir-birindən təcrid edilərək gələcəklərinin ən müxtəlif baxımlardan sual altına atıldığı illərdə "Azərbaycan davası"nı mühacirlər yürüdürdülər...
Vətənin siyasi mühacirləri,
Üz tutub hərə bir səmtə gedirdi,
Mühacir həyatı yaşayırdılar.
Vətəndən uzaqda təşkilatlanıb
Bu şəhid Vətənin, qazi Vətənin
Müstəqilliyini təbliğ edirdi,
Millətin dərdini öz dərdi kimi,
El-el, ölkə-ölkə daşıyırdılar.
Sovetlər Birliyinin çökdüyü illərdə Azərbaycanın başına gətirilən oyunlar, ümummilli lider Heydər Əliyevin iradəsi, titanik səyləri ilə ölkənin siyasi böhrandan çıxıb, inkişaf yoluna düşməsi barədə ətraflı danışandan sonra şair Azərbaycan tarixinin İlham Əliyev epoxasına gəlir:
Hələ gənc yaşında İlham Əliyev
Qazandı xalqının etibarını.
Xalqın da ruh səsi, inam birliyi
Gətirdi ölkənin rəhbərliyinə
Heydər Əliyevin yadigarını.
Xalqın etibarı, xeyir-duası,
Sarsılmaz birliyi, əqidəsiylə,
Heydər Əliyevin siyasi kursu,
İlham Əliyevin iradəsiylə
Başlandı ölkənin yeni erası.
Səsləndi ölkənin yekdil səsiylə
Qələbə müjdəli simfoniyası.
"Vətən" müəllifi Azərbaycan Prezidenti, Azərbaycan xalqının lideri İlham Əliyevin Vətən qarşısındakı xidmətlərini ürək genişliyi ilə tərənnüm edir ki, həmin xidmətlərin əsasında azərbaycançılıq (vətənpərvərlik!) ideyalarının aldığı geniş vüsət dayanır.
Azərbaycan tarixində İlham Əliyev epoxasının ən mühüm hadisələrindən biri erməni təcavüzünə son qoyulması, ölkənin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi idi...
Bilsə də, xisləti şərdi, böhtandı,
Hay yenə öz murdar məkrinə uydu.
Kürsüdən "Qarabağ Ermənistandır", -
deyib öz fikrinə,
nöqtə də qoydu.
Hay hardan biləydi,
nədən biləydi,
Bu cılız "nöqtə"nin,
bu cür "nöqtə"nin
Başına yumruqlu "Nida" gələcək?
Əgər şair bütün poema boyu "Səni uduzdum, Vətən" deyirdisə, Vətən müharibəsində qazanılan möhtəşəm Zəfərdən sonra artıq qələbə nəğməsi oxuyur:
Səni qazi-qazi qaytardım, Vətən!
Qəhrəman-qəhrəman qaytardım səni.
Səni şəhid-şəhid qaytardım, Vətən!
Cana can, qana qan, qaytardım səni.
...Səni Laçın-Laçın qaytardım, Vətən!
Kəlbəcər-Kəlbəcər qaytardım səni.
Səni quca-quca qaytardım, Vətən,
Bəxtəvər-bəxtəvər qaytardım səni.
Səni Şelli-Şelli qaytardım, Vətən,
Lələdağ-Lələdağ qaytardım səni.
Səni Şuşa-Şuşa qaytardım, Vətən,
Qarabağ-Qarabağ qaytardım səni.
Azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa, ideologiyadan elmə hərəkət dövrümüzün reallığıdır. Bir yolun doğruluğunu əsaslandırmaq üçün biz milli ideallarımıza nə dərəcədə uyğun gəlib-gəlməməsilə yanaşı, onun nə dərəcədə elmi olduğundan çıxış edirik. Və odur ki, bizə milli təəssübkeşliyi qədər də, elmi əsasları möhkəm bir azərbaycançılıq lazımdır... Elə bir azərbaycançılıq ki, heç zaman azərbaycanşünaslıqdan ayrılmasın.
Gənc dostlar, biz əvvəlki mühazirələrimizin hər birini üç ümumiləşdirmə ilə yekunlaşdırırdıq. Əslində, bu, təsadüfən belə alınırdı... Kursa son verən mühazirəmiz üçünsə, görünür, bircə ümumiləşdirmə ilə kifayətlənməli olacağıq: azərbaycançılığın gücü onun azərbaycanşünaslığındadır...
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.02.2024)
POETİK QİRAƏTdə Yusif Nəğməkarın “Barışmaq olar” şeiri
Poetik Qiraətdə bu gün sizlərlə Yusif Nəğməkarın “Barışmaq olar” şeirini təqdim edirik.
BARIŞMAQ OLAR...
(Bir tanışım məndən soruşdu ki, təsadüfi anlaşılmazlıqdan xətrinə dəydiyim istəkli dostumla barışa bilərəmmi və necə?
Ona belə cavab verdim):
Könül, hər incikdən sarsılıb sınma,
Gözlər peşman baxsa, barışmaq olar.
Nisgil alovuna bürünüb yanma,
Şimşəklər od çaxsa, barışmaq olar.
Nə bəhərdən öyün, nə küs uradan,
Haqq ilə nahaqqı seçər Yaradan!..
Günlərlə, aylarla belə, aradan
Soyuq sular axsa, barışmaq olar.
Şirin vəd, məqsədli tərifdən sarı
Kimsə yarı duyar, anlamaz yarı...
Ciddiyə almayıb hər intizarı,
Gözün-könlün toxsa, barışmaq olar.
Qızıb üz döndərmək bir xətər isə,
Firqətin zillətdən daha betərsə,
Ömür gedərisə, can ötərisə,
Bu həyat yuxusa, barışmaq olar.
Hər ağrı, hər acı heç ah sayılmaz...
Hər səhv, hər təqsir də günah sayılmaz...
Hər kəlam qarası pənah sayılmaz,
Sözün üzü ağsa, barışmaq olar.
Həzər o gündən ki, əhd itirələr!..
Sevgiyə, ülfətə cəhd ötürələr!..
Dönüb saf bulağa xoş xatirələr
Bəbəklərdən çıxsa, barışmaq olar.
Nəğməkar, nə qədər ara sərinsə,
Üzüdönüklük də buztək ərinsə,
Qəzəb, umu-küsü necə dərinsə,
Tək xəyanət yoxsa, barışmaq olar!..
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.02.2024)
Kiçik çillə və ya Girəvəli qış
Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Əski təsəvvürlərdə ilin qış fəslinin bölgülərinə "Çillə" adı verilmişdir. Çillə sözü "Cehl" sözündən olub 40 rəqəmini bildirir. El-obada qışın ən soyuq dövrünə və uğursuz hadisələrə, əzaba, kədərə "Çillə" deyilir və ağırlıq, çətinlik mənasında başa düşülür. Ta qədim zamanlardan insanlar müsibət, bəla ilə üzləşdikdə xilas olmaq, yaxa qurtarmaq, ətrafdakıları zərərli qüvvələrdən qorumaq, qırxı çıxan körpəyə dəyən xətərin qarşısını almaq, ailədə baş verən uğursuzluqları dəf etmək, ağır xəstələrin sağalmasını tezləşdirmək üçün xüsusi ayin icra ediblər ki, bu da "çillə kəsmək" adlanır.
Qış fəslinin hər bir çilləsində insanlar qışdan qorxmadıqlarını, ona qarşı mübarizəyə hazır olduqlarını bildirmək üçün öz dünya görüşləri səviyyəsində, çeşidli tədbirlərə əl atmış, ayinlər icra etmişlər.
Qış fəslinin ən uzun sürən vaxtının, ilk qırx gününün xalq arasındakı adı "Böyük çillə" adlanır. Bu müddət dekabrın 21/22-dən ilin ən uzun gecəsindən başlayaraq yanvar ayının son gününədək davan edir
Fevral ayının 1-dən başlayaraq 20-21-nə kimi davam edən dövrə isə "Kiçik çillə" adı verilir.
Kiçik çillə soyuqluğu, tufanı ilə özündən əvvəlki və sonrakı çillələrdən seçilir. Kiçik çillənin ömrü, göründüyü kimi, o qədər də çox deyil. Amma o, qış fəslinin ən sərt, çovğunlu, dondurucu çağı sayılır.
Kiçik çillədə qış çox hirsli gələr. Bir əlində qılınc kimi şaxta, bir əlində çovğun, boran, div nərəli külək. "Kiçik qardaş hovlu olar" məsəli də, çox güman ki, Kiçik çillə üçün deyilib. Çox sərt, şaxtalı keçməsinə görə bu müddətə "qışın oğlan çağı”, “qışın zəla-zəla vaxtı", "girəvəli qış" da deyirlər.
Gəlinlərin əlini xəmir təknəsində, un çuvalında, atların balasını qarınlarında dondurmaq, Qarıları təndirin ağzından salıb külfəsindən dartıb çıxarmaq, çuvalları, küpləri bomboş boşaltmaq, qazanları ağzı üstə çevirmək, uşaqları zəhmindən tir-tir əsdirmək iddiasında olan kiçik çillənin hikkəsindən özünüzü qoruyun.
Amma istənilən halda həyat gözəldir, elə kiçikli-böyüklü çillələr də!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.02.2024)
Teatrdan kinoya
Turunc Baxışlı, “Ədəbiyyat və İncəsənət"
Tarixən daha qədim sənət olan teatrın kinoyla rəqəbətdə özünü necə aparması bir qədər köhnəlmiş məsələdir. Lakin yenə də virtual-vizual janırların tüğyan etdiyi bu əsirdə teatr nəsə arxaik təəssurat yaradır. Azərbaycan xalqının ən qədim dövrlərindən günümüzə qədər gəlib çatmış bu realist sənət hər zaman yüksək qiymətləndirilmişdir.
Bəs niyə Aktyor sənətinin ən incə detayına qədər diqqətlə izlənilən teatr günümüzdə gənclərin diqqətini çəkmir?
Bununla belə bir sual meydana çıxır
Teatr öldü?
Azərbaycanda teatr sənətinin kökləri xalqın fəaliyyəti, məişəti, şənlik və toy ənənələri, həmçinin dünyagörüşü ilə bağlıdır. Azərbaycan teatrının tarixi M.F.Axundovun 1873-cü ilin mart aprel aylarında Bakıda səhnəyə qoyulan "Lənkəran xanın vəziri" və "Hacı qara" tamaşalarından başlanır. Qabaqcıl Azərbaycan ziyalıları, sonradan Qori seminariyasını bitirən müəllimlər Şuşa, Naxçıvan və başqa şəhərlərdə teatr tamaşaları düzəldir, eyni zamanda bu tamaşalarda "aktyor" kimi çıxış edirlilər.
Zaman zaman insanların diqqətini sənətə, təkmilləşməyə yönəldən teart sənəti bir müddətdən sonra yerini kinoyla əvəz etməyə başladı.
Və beləliklə kino yaranmağa başladığı gündən təbii emosiyalar gizlənməyə və insanların diqqətini başqa yönə çəkməyə başladı.
Bir çox aktyorlar kinonun aktyor yaradıcılığına mane olduğunu düşünürlər.
Bu həqiqətən belədirmi?
Bir çox əsaslı fikirlərə dayanaraq belə qərara gəlinir ki, teatr emosiyaları tam səmimiliklə göstərməyi sevir, kino sənətinin aparcı qüvvəsi olan kamera çəkilişləri isə gizlətməyi.
Polşalı teatr rejisoru və nəzəriyyəçisi deyirdi :"bizlər teatrın nə olduğunu müəyyənləşdirməyə çalışırıq, bu fəaliyyəti digər performans və səhnə kateqoriyalarından ayıran incə düşüncələr var. Bizim düşüncələrimiz aktyor-tamaşaçı arasındakı əlaqələrin hərtərəfli araşdırlımasını əhatə edir".
O düşünürdü ki, kino və teatr bir-biri üçün bir dayaq nöqtəsi deyil, hər ikisi də tamaşaçı və izləyici tərəfindən qiymətləndirilən yüksək sənətdir.
Düşünürəm ki, günümüzdə diqqətdən yayınan teatr və yazı sənəti qısa bir müddət ərzində öz itirdiyi mövqeini tutacaq. Çünki sənət bir yetişmədir, təkamüldür və bizi qaranlıqdan işıq alovuna çıxarmağa imkan verən bir yüksəlişdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.02.2024)
"Vəhşətlər xiyabanı" filmi həftəsonu Rusiya və MDB-də kino prokatına başçılıq edib
Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Həmkarımın ÖTƏN İL BU GÜN rubrikasına musiqi xəbəri seçməsinə rəğmən mən kino xəbərini seçirəm və oxucularıma onu da söyləmək istəyirəm ki, Ötən il bu gün kinoprokatlarda öndə gedən filmlərin ilk 20-liyindən heç biri bugünkü reytinqdə yoxdular.
Bax bu, belə deməyə əsas verir ki, hər şey ötəridir. Zövqlər, alüdəliklər, sevgilər...
ABŞ-ın “Vəhşətlər xiyabanı" trilleri Rusiya Federasiyası və MDB ölkələrində kino prokatının lideri olub, film ötən həftə sonu 61,5 milyon rubl yığıb.
Meksikalı rejissor Gilyermo del Toronun "Vəhşətlər xiyabanı" filmi yanvarın 20-də Rusiya prokatına çıxıb. Süjetə görə, qurbanlarını heç kimin aldada bilməyəcəyi şəkildə aldada bilən iddialı dələduz qadın psixiatrla görüşür, özündən baş açmaq istəyir. Baş rolları Bradley Cooper, Keyt Blanşett, Uillem Defo, Pol Anderson və Rooney Mara oynayıblar.
İkinci yerdə həftə sonu 44,3 milyon rubl toplayan "King' s Man: start" komediyası qərarlaşıb. Rejissor Metyu Vonun filmində korrupsiya ilə məşğul olan siyasətçilərin və kriminal dahilərin birləşməsi nəticəsində dünyanın milyonlarla insanının həyatına son qoymağa qadir müharibə həddinə çatmasından bəhs edilir. Yalnız bir nəfər - Baddies bunu dayandırmağa cəhd edə bilər. Film yanvarın 13-də Rusiya prokatına çıxıb, baş rolları Reyf Fayns, Cemma Arterton, Ris İvans və Metyu Qud ifa ediblər.
Üçüncü yer 39 milyon rubl toplayan "Spider-Man: heç bir yol" filminə məxsusdur. Rejissor Con Uotsun fantastik döyüş filmi dekabrın 15-də Rusiya prokatına çıxıb. Misterio ifşa edildikdən sonra Hörümçək adamın, yaxud Peter Parkerin nüfuzu təhlükə altındadır. Peter vəziyyəti düzəltmək üçün doktor Strenjdən kömək istəyir, amma hər şey daha təhlükəli olur. Filmdə Tom Holland, Benedikt Kamberbetç, Marisa Tomey və başqaları çəkiliblər.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.02.2024)
Mən heç vaxt vazkeçənlərdən olmadım - ESSE
Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Müəyyən dönəmlər olur ki, həyatın stresi, yorğunluğu çökür üzərimizə və evləri yıxılmış, özümüzü altında qalmış kimi hiss edirik. Belə vaxtlarda çıxış yolunu kitabxanalarda, balaca, amma səmimi kafelərdə, oyuncaq mağazalarında axtarıram. Bu gün yenə özümü axtarırdım…
Özümü, yorulub məndən belə qaçan ruhumu. Onu çox məcbur edirəm, deyəsən uğur qazanmağa, uğurlu olmağa. Ən çox da gözəl və pak olmağa... Və bugün onu axtararkən məntiqimi tapdım.
Bəzi melodiyalar var. Heç bir sözü yox, amma o qədər dərin mənalar ifadə edir ki. Dinlədikcə insanın gözləri dolur, düşüncələr məzarlığına qərq olur. Bugün o melodiyalardan birini eşitdim təsadüfən. Adını bilmirəm, kimindir, hansı ölkəyə, hansı millətə məxsusdur, heç bir fikrim yoxdur. Amma melodiya sanki insana "gerçəklər" deyə bağırırdı. Bəzi anlar olur, yaşayırıq. Elə bil özümüzü film səhnəsindəki kimi hiss edirik. Əgər mən bir filmin ulduzu olsaydım, xəyanətə uğradığımı öyrənəndə o melodiya çalardı yəqin ki. Ya da tam əksinə, artıq hər şeyin yoluna girdiyi zamanda çıxdığım uzun yol səyahətimin arxa fonunda olardı.
Bir xəyal qurun. Bir film ulduzusunuz. Rolunuz nə olardı? Mən çətinlikləri aşıb çox güclü şəkildə ayaqda qalmış bir qadını canlandırmaq istəyərdim, məsələn. Yəni əsl həyatda tanıdığım, güzgüyə baxdıqda gördüyüm, görmək istədiyim o şəxsi. Hər kəs hədəfləri üçün çalışır bu həyatda. Bəzilərinin hədəfləri sadəcə xoşbəxt yaşamaqdır, bəzilərininki o xoşbəxtliyə layiq olmaq, onu qazanmaq. Bəziləri sadəcə kiçik bir dünya yaradır özünə. Bəziləri isə bütün dünyanı istəyir.
Mən bugünlərdə xeyli düşündüm. Elə bilirdim ki, mən də kiçik dünya yaradanlardanam, amma deyilmişəm. Xəyallarım, planlarım, qayğılarım... Mən əslində çoxdan bütün dünyanı, layiq olduğumu düşündüyüm hər şeyi əldə etmək üçün səfərə çıxmışam, sən demə. Və bugün o səfərdəki dinləyəcəyim melodiyanı tapdım. Keçmişdən qaçmaq olmur. Keçmiş elə keçmişdə qaldıqda yararlı olur. Dərs olur, örnək olur. Məsələn, keçmişdən çıxardığım ən böyük dərs depressiyaya düşüb dərslərimə yaxşı diqqət etməməyin nəticəsində xəyalımdan bir addım geri düşməyim oldu. Nəticəsi nə oldu? Daha çox çalışıb 10 addım irəli getdim.
Mən heç vaxt vazkeçənlərdən olmadım, amma, bir gün "vaz keçsəm nə olar?" deyə çox düşündüm həmişə. Bugün isə bir qərar verdim. Mən hər şeyi yoluna qoyub o uzun yol səfərinə çıxacağam. O melodiyanı tapıb öz maşınımda dinləyərək, həm də. Bir melodiya insana nə qədər təsir edə bilər? Bax bu qədər... Sağlıcaqla qalın. Bir gün televiziya kanallarında görüşmək diləyi ilə.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.02.2024)
