Sadiq Qarayev, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bu gün tezdən işə gedəndə bir alim yoldaş gördüm, məndən öndə gedirdi. Əlində köhnə balaca, qara çanta var idi. Asanca bildim ki, içində köhnə, ola bilsin 2- 3 gün əvvəldən, bəlkə də dinozavrların dövründən qalmış  dolma, ya kartof soyutması var, yarı da bölünmüş soğan, aparır günortaya çatmamış işdə pıxsın. 

Necə oldusa, ayağı deyəsən büdrəyən kimi oldu, yana, sonra geri çöndü, məni gördü. Onun köhnə paltonun içindəki bədəni sanki yay kimi rəqsi hərəkət etdi, amma yıxılmadı, üstəlik mənə salam da verdi. Onda zənn etdim ki, alimlər qiyamət tufanında, ana balasına sahib çıxa bilməyəndə də öz mənəvi müvazinətlərini, ideya və əqidələrini itirməyəcəklər.

Axşam da işdən gələndə uzaqdan bir alim yoldaşın dayanacaqda mənə tərəf gəldiyini, bəlkə də uçduğunu gördüm. Bu yoldaş az qala mənə dəyirdi, amma sanki görmürdü. Bəlkə tezdən olsa görərdi? Onda göydə yox, yerdə idi.  İndisə gün ərzində işlədiyi fikirin, ideyalarının  qanadlarında  asanlıqla dünyanı gəzməyə çıxmışdı. Öz aləmində idi. Dikisindirib, gətirdim, yer kürəsinə... Yanımızdan keçən bahalı, qara ayıya oxşayan maşınlara baxa-baxa xeyli danışdı yeni ideyalarından.

Qulaq asdım, paltosuna baxa-baxa. Onun da paltosu köhnə idi. Deyirdi, filan qurğular, reaktivlər olsa lap əla olar. Soruşdum, neyləyəcəksən, dedi, filan şeyi axtaracam, filan nəticəni alacam. Dedim, yaxşı, ondan sonra nə olacaq, durub prizmadan keçib 7 rəngə  ayrılan ağ işığa bənzər baxışlarla üzümə baxmağa başladı. Düşündüm ki, nahaq elədim, onu göydən endirib, yer kürəsinə gətirdim.

Avtobus gəldi, böyük kimi ona yol verdim, önə keçsin. Yenə duruxdu, hərəkətini yavaşıtdı...

Dərhal anladım ki, "O qabaqlar idi yol böyüyün olardı, avtobusa minəndə yol kimin kartında pul varsa onun olar, alim balası".

Önə keçdim, kartı vurdum ikimiz də keçdik. Üzünə baxıb, güldüm. Soruşdu nəyə gülürsən?

Dedim, sən elə bir icad edə bilərsən ki, kartı yaxınlaşdıranda pul çıxmasın, əksinə oradan geri, karta pul köçsün?

Yenə qəribə rəngli baxdı mənə.

Əslində gülməyimin səbəbi o deyildi. 

Şərurdan Bakıya gəlirdik qatarla. İkinci mərtəbədə uzanmışdım, mürgüləyürdüm.

Dədəm siqret çəkməkdən qaydıb, girdi kupeyə.

Qoca bibim də alt mərtəbədə oturub, əl- qolunu, başını qoymağa yer axtara-axtara mürgüləyirdi.. 

Qarayev (atamı soyadla çağırıram) bir ona,  bir mənə baxdı:

-Ə, sən nə mədəniyyətsiz adamsan, arvadı burda qoyub, özün qalxmısan yuxarı...- dedi.

Əslində mən düşünmüşdüm ki, yaşlı adamdı, ordan yıxılar. Amma deməzsınmiş, bibi də aşığda yatmaqdan utanırmış, axı kupedə bir nəfər başqa kişi də vardı.

Kişi də deyəndə nəvəsi yaşda bir gənc.

İndi yadıma düşmüşdü ki, bu alim yoldaşı avtobusda irəli buraxmağı dədəm görsəydi eyni sözü təkrarlayıb "bəlkə kartında pulu yoxdur" deyərdi.

Avtobusda  asanlıqıa inandım ki, bu alimlər qıl körpüsündən "aftoşluq" edib keçəcəklər, çiyinlərində də "qabadayılar" kimi atdıqları paltolar olacaq. 

Amma köhnə paltolar.

Onlara kvarklar kiçikliyindən kainat sonsuzluğuna qədər dünyanı gəzmək, hüceyrlərin içinə girmək, İşıq sürətilə "gəzmək" asan, təzə paltonun içinə girmək çətindir...

Göydən üç alma düşməyə başladı, alim yoldaş almaları təhlil, analiz etməyə başlamışdı ki, yanımzda gedən "qara ayının" içindən qızıl saatlı bir qol çıxıb, bir anda almaları tutub, qırmızıdan keçib getdi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzet” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Ülvi Babasoyun Vaqif Səmədoğlu yaradıcılığı barədə məqaləsi təqdim edilir. 

"Təbiət sənətin yanında 

səssizliyə qərq olur".                                                                                           Benedetto Kroçe

"Bir neçə saatlıq iztirabdan sonra gənc şair yavaş-yavaş ananın 

bədənindən sürüşüb dünyanın 

yaş mələfəsinin üstünə düşdü...

Yeri gəlmişkən, şairin kiməsə şair 

deməsi, mühəndisin mühəndisə 

mühəndis, kəndlinin kəndliyə kəndli deməsiylə eyni deyil. Kəndli torpağı əkib-becərən adamdır, şair isə şeir yazan deyil, şeir yazmaq üçün seçilən adamdır. Digər şairdə Allahın bu 

lütfünü görə bilən ancaq və ancaq şairdir. Rembonun məktubunu 

xatırlayaq - bütün şairlər 

qardaşdırlar və onlarda şairlər 

nəslinin gizli əlamətləri vardır. Onları yalnız qardaşları tanıya bilərlər". 

Milan Kundera

"Bakir şairin sinəsinə gözəl bir qız 

qısılıb. Cavan oğlanın ruhu da, 

bədəni də dadmadığı hisslərə bələnib. Bu, Milan Kunderanın "Həyat başqa yerdədir" romanının şair qəhrəmanı Yaromilə oxşayır. Bəlkə də, heç 

Yaromil də deyil. Süheyil ulduzu və Günəşin eşqidir. Süheyil ulduzu 

doğarkən üzüm yetişir. Eşq fizikadan metafizikaya keçid edir. İlk toxunuşdur. İlk qucuşdur. Bəlkə də, M.Lermontovdur, A.Puşkindir,  Ş.Bodlerdir, O.Pazdır, P.Nerudadır, L.Araqondur, 

V.Səmədoğludur. Bəs bu qədər həyəcanlı hissləri yaşamaq bir şairəmi xasdır? Əlbəttə ki, Yaromilin şair olması 

emosiya və ehtirasın dozasını artırır.           

Sevgilisi başını Yaromilin sinəsinə sıxdıqca şair oğlan ekstaz halı 

yaşayır. Yaromilin keçirdiyi (və ilk dəfə kəşf etdiyi) hiss və duyğular ən böyük cinsi doyum və həzz nöqtəsindən, orqazm halından daha təsirlidir. 

Hər hansı erotik pozadan da. Şairin yaşadıqları erotikasız erotikadır".  

Sənət və estetika yaddaşın məhsuludur. Şeir isə ruh və şüura bütöv bir effektlə nüfuz edə bilir. Şeirdə ruh da, şüur da sərbəstdir. Əslində fizika da, metafizika da şeirdə estetikləşir. Vaqif Səmədoğlunun şeirlərində hər şeydən əvvəl düşüncə azaddır, sərbəstdir. Estetik düşüncədir bu. Bəzən maksimal dərəcədə prozaiklik var Səmədoğlu şeirlərində. Prozaik düşüncə və görkəmdə belə şeir adamdır Vaqif Səmədoğlu. Onun prozasını poeziyaya, poeziyasını prozaya çevirmək mümkün deyil. Çevrilən kimi tilsim qırılır. Bu da insan düşüncəsinin ilkinliyində yalnız və yalnız şeir dilinin aparıcı olduğunu göstərir. Gündəlik danışıq dilində olduğu kimi. Proza və poeziyanın sərhədləri itir Vaqif Səmədoğlu şeirlərində. 

Şair kimi yox, 

şeir kimi ölmək istəyirəm...

Oxunmaq arzusuyla yaşayıram, 

əvvəldən axıra

kimi oxunmaq... 

Əzbər qalmaq istəyirəm 

kiminsə yadında.

Bəyənilmək, sevilmək istəyirəm,

İstəyirəm, dəlicəsinə -

Şair kimi yox,

Yaddan çıxmayacaq bir şeir kimi...

Bu şeirə bircə şərh verilib və veriləcək. Yəni hamının şərhi eynidir. Şeir kimi yadda qalmaq istəyib və şeirləri ilə də yadda qalıb. Şeir kimi yadda qalan bir şairin avtoportretinə hər kəs heyrandır. Hər bir misranı ayrıca duymaq üçün şairin bioqrafiyasını bilmək lazımdır. Şairin bioqrafiyası heç vaxt bağlanmır. Şeir kimi yaşamaq da budur. Vaqif Səmədoğlunun bioqrafiyası xanımı Nüşabə Vəkilovanın "Mən sənin yuxunam" xatirələr kitabında da davam edir. Nüşabə xanım Vaqif Səmədoğlunun uşaqlığını təsvir edir, Xəzəri, qağayıları, çərpələngləri. Bax, o uşaqlıqda və gənclikdə Nüşabə xanım da var. Buna "yoxluğ"un varlığı demək olar. "Mən sənin yuxunam"dan bir passaj: "Mən o oğlanla Ləhişdəki bağımızda tanış oldum. Sənin içində yaşayan o dəcəl oğlanla. Velosiped sürəndə, çərpələng uçuranda, dənizdə, hovuzda  üzəndə, masaüstü futbol, xokkey oynayan oğlanı mən lap çox istədim. Uduzanda cığallıq edən, küsərək, "Mən bir də səninlə oynamayacam" deyən "oğlan"ı". Şair heç vaxt "böyüməyən" insandır. Şeir kimi yadda qalmaq bunun üçündür. Estetikanın şeirdə və həyatda əksidir Vaqif Səmədoğlu zərifliyi. Hər bir şairin həyatında qadınlar rol oynayıb. "Yesenin və Mayakovskinin bacıları, Blokun xalaları, Hölderlin və Lermontovun nənəsi, Puşkinin dayəsi və xüsusilə, analar, ata kölgəsinin üstünü örtən şair anaları. Xanım Uayld oğlu Oskarı qız kimi geyindirərdi. Uşağın güzgüdə özünü həyəcanla seyr etdiyini təsəvvür edə bilirsinizmi? Şair ömrü boyu simasında kişiliyin cizgilərini axtaracaqdı". Nüşabə xanım da Vaqif Səmədoğlunun qapanmayan, həmişə dövrə vuran yaradıcılığının ürəyində məskən salıb. 

Bu dünya, bir də sən olmasaydınız,

Harada, kiminlə mən tək qalardım?

Başqa bir yalqızın sığınmağıyçün

Yəqin ki, həm dünya, həm sən olardım...

Nüşabə xanım şairin özüdür. Canının və dünyasının bədii proyeksiyasıdır. Təkliyin cütlük adıdır. Salamat sahilidir. Güvən yeridir. Vəfa borcudur.

Kant estetikaya həm təcrübə, həm də fəlsəfə kontekstində tərif verir. Estetikada təbii gözəllik də əsas yer tutur. Hegel estetika deyəndə, yalnız sənəti əsas götürür. Natural gözəllik Hegelin vecinə belə deyil. Hegelin gözəllik anlayışı bir qədər məhduddur. Ona görə, estetika sənət fəlsəfəsində üzə çıxır. Kantın gözəllik fəlsəfəsi dərketmə və hissetmə proseslərinə istinad edir. Hegelin estetika fəlsəfəsi isə bilik və rasional düşüncəyə söykənir.  Vaqif Səmədoğluda isə estetikaya verilən bütün məhdud təriflərin sərhədləri dağıdılır. Ən ciddi sənət manifestləri  bir şeirin içində əriyir:      

İçimə həsrət yazır,

yazır, yazır, yazır həyat.

Günəşli gündüzlər,

köksü məsafəylə dolu düzlər,

gecətək qaranlıq,

gündüz kimi aydın üzlər

yazılır içimə,

içimdə qalır...

Sevdiklərim də,

sevmədiklərim də

yazılır içimə,

qalır içimin

qalın səbir dəftərində...

Dostum,

mən öləndən sonra

basarsan bu maqnitofonun

səs qaytarmaq düyməsini,

bir dəfə də eşidərsən

artıq döyünməyən

qəlbimin səsini...

Şeirdə əvvəlcə subyektiv, daha sonra obyektiv yaddaşın izləri görünür. Ancaq bu yaddaş "Günəşli günlər" kimi aydın, işıqlı deyil, bir qədər dumanlıdır. Buradakı hisslər də, həyat da, "döyünməyən qəlbin səsi" də dumanda itib-batır. Azaddır. Və bu azadlıq dumanda olmaq qədər həsrətlidir və payızvaridir.

Ömrümə duman gəlib,

Heç kəsə demə!

Deyəsən, yaman gəlib,

Heç kəsə demə!

Çıraq yanıb bu axşam,

Yanıb-sönüb bu axşam.

Bu dumana qapımdan

Çıxan kimi azmışam.

Daş evlər arasında

Duman neyləyər mənə?

Gülüm, diriyəm yenə,

Heç kəsə demə!!!

Kamal Abdulla bənzərsiz romanı "Unutmağa kimsə yox"da yazır: "Bir də ki... necə idi o?! -  "Bir axşam taksidən düşüb payıza..." Bundan daha sızıltılı misra tanımıram. Şahanədi! Mənim qəti fikrim belədir: Azərbaycan ədəbiyyat tarixini yazıçıdan-yazıçıya, şairdən-şairə yox, misradan-misraya, şeirdən-şeirə yazmaq lazımdır. "Bir axşam..." Hər şey ola bilər bir axşam. Xüsusilə, taksidən düşən yerdə. Özü də payızın içinə düşə bilərsən. Başqa hara düşəcəksən ki?! Sən bu misranın şahanə sayıldığı dünyada taksidən yaya, yaza, qışa düşə bilməzsən, özü də... "bir axşam". Sən burada bir axşam ancaq payıza düşə bilərsən, başqa heç hara". Duman İçərişəhərin, "biçarə şəhər"in içərisində azdırar adamı. Zamanı saxlaya bilməməyin lənətini ömrün payızında duyarsan. Kamal Abdullanın (daha doğrusu, qəhrəmanı F.Q.-nin) təsnifatı olduqca orijinal və maraqlıdır.  Məncə, ədəbiyyat tarixini diaxron bir ardıcıllıqla izləmək bir qədər darıxdırıcıdır. Bəzən müasir dövrdən qədim çağlara səyahət etmək olar. Bir şərtlə ki, F.Q.-nin dediyi kimi, mətndən-mətnə, misradan-misraya keçidlər edə bilək.

Vaqif Səmədoğlunun şeirlərində obrazların, şəkillərin, səslərin insan yaddaşının dərinliklərindən gələn reaksiyaların intəhasızlığı yatır. Necə?

Belə:

Tez ol xəbər ver, görüm necəsən,

Gözlərin necədi, yerişin necə?

Yaman darıxmışam, mən səndən ötrü,

Barı, bir soraq ver özün gəlincə.

Yerini bilmirəm, bilsəm, gələrəm,

Könlünü alaram, sevərəm yenə.

Xəzərin köksündən qalxan dumana

Qara şanı büküb gətirrəm sənə...

Bəlkə də, dünya poeziyasında yoxdur bədii yaddaşın bu cür intəhasızlığı. Şairin poetik enerji və təxəyyülü nə qədər geniş olmalıdır ki, belə bir misra yazsın: "Xəzərin köksündən qalxan dumana Qara şanı büküb gətirrəm sənə".  Mümkünsüzlüyün obrazı mümkünləşir. Bu misra dumanın içində olan şairin sərbəstliyindəki enerjidir. Kinetik enerjinin bədii güc və gözəlliyə çevrilməsidir. "Uzaq, yaşıl ada" nəğməsində gözəllik və bənzərsizlik fikrin duyğusal vizuallığıdır. Fikir formaya girir. Uzaq, yaşıl adaya çevrilir. Vaqif Səmədoğlu fikri metafizikadan çəkib çıxarır. Ona fiziki bir libas geyindirir.

Bilirsiz, qantel nədir?

Çuqundan tökülmüş,

Uzun bel səkkizə bənzər

əzələ bərkidən.

Mən bir dəfə

dünyanın ən ağır

qantelini qaldırdım:

telefon çağırdı məni,

götürdüm dəstəyi,

səs gəldi:

- Özünü ələ al,

öldü...

Qüvvəm çatmadı,

düşdü əlimdən

dünyanın ən ağır qanteli...

Şeiri oxuyan kəs millətindən və dinindən asılı olmayaraq, öz itkiləri ilə empatiya edir bu vəziyyəti. Vaqif Səmədoğlu ilə Azərbaycan şeiri daha geniş və bəşəri obraz qazanır. Bu obrazda məna və mənanın ifadə forması paralel şəkildə təsir edir oxucuya. Əvvəla, fikir və mövzu daimidir. Daha sonra duyğusal və poetikdir.      

Vaqif Səmədoğlu 70-ci illərin şairi hesab olunur. Ancaq o, dünya ədəbiyyatında altımışıncı illərin böyük mədəni partlayışının yaradıcılarındandır. Kino sənətində fransız yeni dalğa hərəkatı, Fransa, Kanada və Meksikadakı tələbə hərəkatları, İhab Hassanın "Orfeyin parçalanışı", Lesli Fidlerin "Sərhədləri keçin, xəndəkləri doldurun" manifestləri, Liotarın "Postmodern vəziyyət"i, İv Kleinin "Dolu", Armanın "Boşluq" sərgiləri, İqor Stravinski və Vaqif Mustafazadənin musiqi sənətindəki estetik inqilabları, Elvis Presli və "Bitlz" qrupunun mahnılarındakı "minimum ərazidə maksimum çoxsəslilik" elementləri Vaqif Səmədoğlunun bəşəri poeziyasının yaranması ilə eyni estetik məkanı bölüşür; şüuri və ya qeyri-şüuri aspektdən. 

Hər hansı bir varlığın obrazlı ifadəsi onun özü deyil, ancaq özündən də təsirli ola bilər. Vaqif Səmədoğlunun yaratdığı obrazlar həmin əşya və varlıqların özündən təsirlidir. Hər bir sənətin özünə aid olan obrazlı ifadə tərzi və təsiri var. Memarlıqda fiziki və struktural ifadə tərzi əsasdır. Özü də maksimum həddə. Heykəltəraşlıq abstrakt sənətdir, ancaq onu konkretləşdirir istifadə etdiyi bədii elementlərlə. Rəssamlıq və kino sənətlərinin obrazları fiziki varlıqlardır. Təsir mexanizmləri metafizikidir.  Xüsusən, işıq və səs effektləri ilə maddi olmayan sənət fenomeni yaradırlar. Musiqidə isə fiziki forma əsas deyil, ancaq fizikada var olan təcili cəzbetmə effektinə malikdir. Musiqinin bu mənada dili yoxdur. Yəni bütün dil sərhədlərini aşır. Vaqif Səmədoğlu şeirlərində musiqi özünə yuva qurur. Sənətin təbiətində köhnəlmə və yaxud da öz estetika dövrünü başa vurma reallığı mövcuddur. Vaqif Səmədoğlunun şeir-nəğmələrindəki ritm, musiqi və forma tandemindəki ahəng köhnəliyi deyil, yeninin estetikasını aktual olmayan aktuallıqda saxlayır. Bu şeirlər caz musiqisi kimi heç vaxt dəbdə olmur ki, dəbdən düşsün. 

Payız rəngli baharları,

Kölgən düşən divarları

Ürəyimdən qopar, qopar,

Özünlə apar!

Burada fikirlərin hamısı antitezadır. "Özünlə apar" deyərkən, "aparma", deyir şair. Aparmamağın bədii proyeksiyası aparla ifadə edilir. Ayrılığın obrazı ayrılığın özü deyil. Allahın bədii obrazı Allahın özü olmadığı kimi. Vaqif Səmədoğlu mümkünsüzlüyün ruhunu və bədənini  yaradır. O, gözəlliyi rənglər, sözlər və obrazlarla yenidən kəşf edir. Gözəlliyi kəşf etmək bizi məhdud, sərhədli var olmaqdan azad edir.

(7 yanvar 2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.01.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Son dövrlərdə dünyada baş verən münaqişələrin ən dramatik və ürək ağrıdan məqamı Qəzza zolağında yaşanır. İllərdir İsrail-Fələstin münaqişəsinin episentrində yerləşən bu bölgə, hazırda misli görünməmiş humanitar böhranla üz-üzədir. 2023-cü ilin oktyabr ayında başlayan İsrailin hərbi əməliyyatları nəticəsində Qəzza zolağı tamamilə dağıntılara məruz qalıb və insanlar, sözün əsl mənasında, sağ qalmaq üçün mübarizə aparır.

İnsan Tələfatı: Ən Böyük Yaralar

Əməliyyatlar nəticəsində minlərlə insan həlak olub. Rəsmi rəqəmlərə görə, Qəzzada ölənlərin sayı 32 mindən 44 minə qədər dəyişir, lakin bu, yalnız qeydiyyata alınmış məlumatlardır. Yaralananların sayı isə 100 minə yaxınlaşır. Ölənlərin əksəriyyəti qadınlar, uşaqlar və yaşlılardan ibarətdir. Məktəblər, xəstəxanalar, məscidlər, hətta yaşayış evləri də bombalanıb.

Səhiyyə Sisteminin Çöküşü

Qəzza zolağında səhiyyə sistemi faktiki olaraq iflic vəziyyətdədir. Bombardmanlar nəticəsində 312 tibb işçisi həyatını itirib, onlarla təcili yardım maşını sıradan çıxıb. 142 səhiyyə müəssisəsi hədəfə alınıb. Xəstəxanalar çatışmayan dərman, elektrik enerjisi və tibbi avadanlıqlar səbəbindən xəstələrə yardım edə bilmir.

Aclıq və Su Problemi

Qəzzada insanların ən böyük problemlərindən biri aclıqdır. Münaqişə başlayandan bəri humanitar yardımların regiona daxil olması ciddi şəkildə məhdudlaşıb. Uşaqlar və yaşlılar arasında qida çatışmazlığı səbəbindən xəstəliklər yayılmağa başlayıb. Əlavə olaraq, içməli suya çıxış çox məhduddur və bu, xəstəliklərin artmasına səbəb olur.

Beynəlxalq Reaksiyalar: Sözlər Yoxsa Əməl?

Beynəlxalq ictimaiyyət Qəzzada baş verənlərə reaksiya versə də, konkret addımlar atılmır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) Qəzzadakı vəziyyəti “humanitar fəlakət” kimi təsvir edir və tərəfləri atəşkəsə çağırır. Amma indiyədək nə İsrail, nə də Fələstin bu çağırışlara müsbət cavab verib.

Qəzzalıların Gözündən Vəziyyət

“Bizim üçün həyat artıq qalmayıb” deyir 35 yaşlı Əhməd, Qəzza sakini. O, bombalanan evindən sonra ailəsi ilə birlikdə küçədə yaşamaq məcburiyyətindədir. “Övladlarım gecələr ağlayır. Mən isə nə edəcəyimi bilmirəm. Bütün dünya bizi unudub.”

Müharibənin Kökü: Bu Böhran Nə Zaman Bitəcək?

Qəzzadakı münaqişə, İsrail və Fələstin arasında on illərdir davam edən torpaq mübahisəsinin nəticəsidir. Münaqişənin arxasında siyasi, dini və tarixi faktorlar dayanır. Lakin hər bir müharibə, əslində, masum insanların həyatını itirməsi ilə nəticələnir.

Əməkdaşlıq Üçün Çağırış

Bu dramatik vəziyyət, yalnız qlobal əməkdaşlıqla həll edilə bilər. Beynəlxalq güclər, xüsusilə də BMT, ABŞ, Avropa İttifaqı və qonşu dövlətlər dərhal hərəkətə keçməli, davamlı və ədalətli sülh üçün təşəbbüslər irəli sürməlidir.

Ümid: Yenidənqurma və Sülh

Hər bir dağıntının ardından yenidənqurma mümkündür. Amma Qəzzanın yenidən qurulması yalnız fiziki mənada deyil, eyni zamanda sosial və psixoloji baxımdan da olmalıdır. Ən önəmlisi, oradakı insanlar üçün təhlükəsiz və insan hüquqlarına uyğun həyat təmin edilməlidir.

Bu, sadəcə bir bölgənin deyil, bəşəriyyətin dramıdır. Hər kəs Qəzzanın səsi ola bilər. Çünki bu hekayə, insanlıq tarixində utanc səhifəsi olaraq qalacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.01.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzən fotolar çox yox, qısa bir mətnə bələdçi olurlar, bu mətn isə kitab qədər mənalı olur. 

Xan Resuloglunu kim tanımır. Ölkənin bir nömrəli kitabçısı. Onu məyus edən fotonu qoymuşuq qapaq şəklinə. Fotonun alt yazısı ilə belədir:

“Adətən, dükanın pilləkənlərinin üstünə kitablar düzürəm.  

Axşamlar qoyub getdiyim kitablar da ehtiyacı olanlar üçün nəzərdə tutulur. 

Bu gün gəlib görürəm ki...”

Bəli, gəlib görür ki, hansısa vəhşilər kitabla bu cür rəftar ediblər. 

Ar olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.01.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bakını özünün cazibə nöqtəsi hesab edir. Yerlipərəstlikdən uzaq olsa da onun üçün Vətən ata-baba yurdu Buzovnadan başlayır. Xatirələrində olan Bakı tamam başqadır. 

“Əvvəllər yaşlı insanlar söhbət edəndə deyirdilər ki, bizim vaxtımızda Bakı elə olub, belə olub... Həmişə bunu eşidəndə gülürdüm ki, bu yalnız yaşla, həyata baxışın dəyişməsiylə bağlıdır. Amma bizim dövr, sözün əsl mənasında Bakını tam dəyişdi, keçmişlə bağlı bir çox körpülər qırıldı. Şəhərimizin bir çox əraziləri gündən-günə gözəlləşir, abadlaşır, bunları görməmək və ya görüb deməmək olmaz. Amma insanların davranışı, mədəni səviyyəsi daha yaxşını arzulamağa vadar edir. Şəhər mədəniyyətini kənd qanunlarına tabe eləmək olmaz. Şəhərdə şəhərli kimi davranmaq lazımdır. Bütün bunlar düzələnə qədər mahnılarımı içimdə qoruduğum Bakıya yazacağam yəqin.”- söyləyir.

Avtomobildə gedə-gedə radioya qulaq asmaqdan həzz alır. Bəyəndiyi ifanı tapana kimi dalğaları tez-tez dəyişir. O qədər ifasını bəyənmədiyi, qulaq asmağa səbri çatmadığı müğənnilər olur ki, vaxtının 15 dəqiqəsini mahnıları dəyişməyə sərf edir. Nəhayət klassik musiqi, caz, muğam, retro-estrada fərq etməz əhvalına uyğun musiqi seçib dinləyir. Onun üçün Akif İslamzadə, Brilliant Dadaşova, Zeynəb Xanlarova, Nisə Qasımova, Rəşid Behbudov, Şövkət Ələkbərova, Rübabə Muradova, Sezen Aksu, Ajda Pekan, Ququş, Alla Puqaçova, Xulyo İqlesias, Dems Russos, Stinqin ifaları, ABBA qrupu və şübhəsiz ki, klassik Avropa və Azərbaycan musiqi nümunələri daha önəmlidir...

Haqqında söhbət açdığım bəstəkar Aygün Səmədzadə 1967-ci ildə tanınmış iqtisadçı alim, millət vəkili, akademik Ziyad Səmədzadənin ailəsində dünyaya gəlib. 1985-ci ildə Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbini qızıl medalla bitirib. Elə həmin il Üzeyir Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının tarix-nəzəriyyə fakültəsinə daxil olub. Oxuduğu müddətdə qabaqcıl tələbə kimi "Üzeyir Hacıbəyov təqaüdü" alıb. 1990-cı ildə konservatoriyanı da fərqlənmə diplomu ilə bitirən Aygün xanım elə o vaxtdan da bitirdiyi elm ocağının musiqi tarixi kafedrasında müəllimlik edir.

Türk bəstəkarı Əhməd Adnan Sayqunun yaradacılığına həsr olunan elmi monoqrafiyanın və bir sıra elmi məqalənin müəllifidir. 2003-cü ildən sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktorudur...

Deyir ki:- “Mən tələbələrimə də deyirəm, bizdə musiqi tənqidçisi kimi formalaşmaq çətindir. Çünki Azərbaycan mühiti, insanların bir-birinə münasibəti fərqlidir. Sağlam tənqidi çox vaxt təhqir kimi qəbul edə bilərlər və yaxud təhqir edib, onu tənqid kimi qələmə verə bilərlər. Yəni sərhədlər itib, insanlarda "üz üzdən utanar” psixologiyası daha dərindir. Heç kəs "dost”, "qardaş”, "yaxşı oğlan” münasibətində olduğu musiqiçini, zəif ifasına görə tənqid etmir. Musiqi tənqidi də elədir ki, gərək obyektiv olasan, eyni zamanda həm o musiqi mühitinin içində olmalısan, həm də sənin musiqi mühitiylə əlaqən olmamalıdır ki, onu tənqid edə biləsən. Məsələn, ixtisasca həm də musiqişünas, tənqidçiyəm, amma bu dəqiqə heç kimi tənqid eləmərəm. Əslində, deməyə sözüm çoxdur. Amma özüm də bu sahədə çalışdığım üçün mənim dediklərimi obyektiv qəbul etməyəcəklər. Bu gün Azərbaycan estradasında 90 faiz mahnıları bəyənmirəm. Ona görə yox ki, mən onlardan yaxşı yazıram, özüm haqqında yüksək fikirdəyəm. Sadəcə, mənim aldığım musiqi tərbiyəsi başqadır. İndi mən bunu hardasa desəm, deyəcəklər Aygün Səmədzadə qərəzlidir. Bir- iki dəfə olub ki, hansısa müğənniyə "sən bu mahnını oxuma, filan xalq mahnısı sənin üçün deyil”, ya da "xalq və klassik mahnılarımız da digər sənət abidələrimiz kimi toxunulmazdır, onları hər kim gəldi oxuya bilməz”- demişəm. Görürəm ki, buna görə məndən inciyiblər...”

Kiməsə ilk baxışda qapalı, özündən razı adam, eqoist kimi görünə bilər, amma çox təvazökar, daxilən zəngin insandır. Əsl xanımlara xas olan əda, davranış, mədəniyyət ona da xasdır, kübarlığı ilə seçilir. Bəstəkar kimi musiqiyə 1996-cı ildə Flora Kərimovanın ifa etdiyi, Xanım İsmayılqızının sözlərinə bəstələdiyi "Ruhumuz qovuşacaq" mahnısı ilə gəlib. 2000-ci ildə keçirilən "Yaxşıların yaxşısı" müsabiqəsində onun sevimli şairimiz Kamalə Abıyevanın sözlərinə bəstələdiyi "Məktəb illəri" mahnısı müəllifinə "ilin bəstəkarı" nominasiyasında qələbə qazandırıb. 2002-ci il isə onun üçün daha uğurlu olub. Belə ki, bu ilin fevralında keçirilən "Nəğmələrin nəğməsi" müsabiqəsində onun Zəkirə Allahverdiyevanın sözlərinə bəstələdiyi "Tut ağacım" mahnısı "Qran-Pri"yə, yenə də Kəmalə xanım Abiyevanın sözlərinə bəstələdiyi "Bu dünyanı nağıl bilək" mahnısı birinci, "Yağış" mahnısı isə ikinci yerə layiq görülüb...

Kanservatoriyanı 1990-cı ildə bitirsə də, yaradıcılığa 1996-cı ildə başlayıb. Bunu da onunla əlaqələndirir ki, tələsməyib, özünü püxtələşmiş bəstəkar kimi təqdim etməyi planlaşdırıb...

“Mən peşəkar musiqi təhsili alıb, mahnılarımı tam hazır şəkildə dinləyicilərə təqdim etmək istəmişəm. Yəni aradakı 6 ili boş yerə sərf etməmişəm. Biliyimi artırmaqla, tədqiqat işləri aparmaqla məşğul olmuşam. Və nəhayət, ürəyimin istəyini üzə çıxarmışam. Mənə elə gəlir ki, yaradıcı insan üçün bu müddət elə də gec deyil. Hamı deyir ki, 20-30 ildir, sənətdədir, amma onlar bunu nə ilə sübut eləyə bilərlər? Başqaları müxtəlif işlərlə məşğul olanda, mən ali musiqi təhsili almışam, aldığım biliyi də ilk və ən çox sevdiyim "Ruhumuz qovuşacaq" adlı mahnımla ortaya qoymuşam. Düzdür, buna qədər bir sıra kiçik pyeslər yazmışam. İlk mahnımı isə Bülbül adına Musiqi Məktəbinin 10-cu sinfində oxuyanda Cəfər Cabbarlının "Dan ulduzu" şerinə bəstələmişəm. Ancaq müəyyən vokal imkanları nəzərə almadığıma görə mahnını indiyə qədər heç bir müğənniyə göstərməmişəm. Yəni bu mahnı düzəlişlər ediləndən sonra oxuna bilər.”- söyləyir...

Musiqi yaranan zamandan yeddi notdan ibarət olub. Hələ indiyədək heç kim bu notların sayını artırmaq iqtidarında olmayıb. İndiyədək bəlkə də milyonlarla musiqi bəstələnib, çoxları da artıq unudulub. Amma əsl musiqi unudulmazdır, əbədidir...

Deyir ki,- “Mənim üçün notların göy qurşağında olduğu kimi hər birinin öz rəngi var. Məsələn, Do quruyan qızılgül ləçəyinin rəngindədir, Re və Sol yaşıl, Mi və Sol qəhvəyi, Fa göy, Lya sarı rəngdədir. Əgər insanın ruhu rəngarəngdirsə, demək, o, canlıdır, hərəkətlidir və yaradacaq. İlhama gəldikdə isə bu xüsusiyyət ruhun xüsusi halıdır və duyğularla, müsbət və hətta mənfi emosiyaların təzahürü ilə bağlıdır. İnsana ilham gələndə, öz potensialını tam reallaşdırmağa, fikir və səylərini konkret işlərə, əsərə çevirməyə hazırdır. İnsan bu halda-zehni və emosional vəhdətin yüksəliş məqamında dağları devirə bilər. Əksəriyyət üçün ilham qaynağı fərdi xarakter daşıyır. Amma daha dəqiq desəm, əslində bizə motivasiya verə biləcək hadisələr özləri bizi seçir və bizdən asılı heç nə yoxdur. Bu əsəri yazmaq mənim qismətimdədirsə, onun ilhamı da elə mənə gələcək. Məsələn, məşhur “Tut ağacı” kompozisiyam küskün və əsəbi bir əhvaldan sonra ərsəyə gəlib. Ümumiyyətlə, bütün əsərlər ağır və fərəhli anların, yaşadıgım hisslərin, dinlədiyim həyat hekayələrinin və sevgi tarixçilərinin, oxudugum kitabların, ən əsası isə məni əhatə edən bütün gerçəkliyin nəticəsidir. Elə məqamlar olur ki, müəyyən hadisələrin təsiri altında musiqi yazıram, gözlərimdən yaş axır və bu əsəri dinləyən insanların da göz yaşı axıtdığını görəndə heyrətlənmirəm. Bilirəm ki, içimdəki sevinci də, göz yaşını da dinləyicilərə ötürməyi bacardım, buna cəhd göstərməsəm də...”

Bəli, haqqında söhbət açdığım əməkdar incəsənət xadimi, xalq artisti, alim, bəstəkar Aygün Səmədzadə gözəl bəstələri- musiqiləri ilə insanları düşündürməyi, kövrəltməyi, ağladıb güldürməyi bacarır. Bu, onun taleyinə yazılan ilahi qüdrət, Allahın hədiyyəsidir...

Bu günlərdə Aygün xanım növbəti ad gününü qeyd etdi. Ona möhkəm cansağlığı, yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.01.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Fizikanın tezlik (frekans) anlayışı – müəyyən bir prosesin, məsələn, dalğanın, titrəşimin və ya hər hansı bir periodik hadisənin bir saniyədə neçə dəfə təkrarlandığını göstərir. Bu anlayış, maddənin, dalğaların və enerjinin ritmik təzahür forması kimi, mədəniyyətin dinamikasını anlamaqda unikal bir metafora təqdim edir. 

Əgər tezlik fiziklərin dilində müəyyən bir titrəşmə və təkrarlılıq ölçüsü kimi qəbul olunursa, mədəniyyətdə bu, toplumların, fərdlərin və ideyaların ritmlərini, dəyişikliklərini, harmoniyasını ifadə edən bir konsept kimi istifadə edilə bilməzmi?

Mədəniyyətin ritmik təbiəti

Hər bir mədəniyyət özünəxas bir “ritm”ə malikdir. Bu ritm mədəniyyətin tarixi inkişafını, dəyişiklik və sabitlik arasındakı qarşılıqlı təsiri müəyyən edir. Mədəniyyətlərin “tezliklər”i kimi təsvir edilə biləcək bu ritmlər, onların dəyərlərini, inanclarını, yaradıcılıq impulslarını və sosial quruluşlarını əks etdirir.

Aşağı tezliklər:

Yavaş və sabit dəyişikliklərlə xarakterizə olunan gələnəksəl mədəniyyətlər əsasən dərin tarixi köklərə malikdir. Bu cür mədəniyyətlərdə gələnəklər vasitəsilə davamlılıq nümayiş etdirilir.

Yüksək tezliklər:

Sürətli dəyişikliklər, texnoloji yeniliklər və sosial devrimlərlə müşayiət olunan çağdaş mədəniyyətlər qeyri-sabitlik və uyğunlaşma ilə xarakterizə olunur.

Tezliklərin kulturoloji yorumu

Rezonans və uyğunluq:

Fizikada rezonans hadisəsi müəyyən bir sistemin dış təsirə cavab olaraq ən yüksək titrəyiş tezliyində reaksiya verməsidir. Mədəniyyətdə isə bu, toplumların dış təsirlərə uyğunlaşma və cavabvermə qabiliyyəti kimi yorumlana bilər. Örnək olaraq, Batı çağdaşlaşmasının təsiri ilə Doğu mədəniyyətlərinin yenidən formalaşması rezonansın mədəni ifadəsidir.

Dəyişiklik və sabitlik:

Fizikada tezlik dəyişiklikləri bir sistemin enerjisinin dəyişdiyini göstərir. Mədəniyyətdə isə bu, sosial dəyişikliklərin, devrimlərin və ya ideoloji yenilənmələrin dinamikasını əks etdirir. 

Örnək:

* Sənaye devrimi, texnologiya əsrinin yüksəlişi və ya rəqəmsal transformasiya mədəniyyətin “tezliklər”inin dəyişdiyini göstərən tarixi məqamlardır.

* Bu dəyişikliklər mədəniyyətin ritmini sürətləndirir, yeni anlamlar və ifadə formaları yaradır; eyni zamanda, müəyyən sabit elementlərin itirilməsinə səbəb ola bilər.

Harmoniya və disharmoniya:

Fizikada müxtəlif tezliklər bir araya gəldikdə ya harmoniya (müəyyən bir düzən və nizam) ya da disharmoniya (ahəngsizlik və xaos) yaranır. Mədəniyyətdə də bu prinsip özünü göstərir. Qloballaşma dövründə fərqli mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri:

* İnkişaf və zənginləşməyə (harmoniya),

* Gərginlik və konfliktlərə (disharmoniya) səbəb ola bilər.

Bu, mədəniyyətlərin “ritm uyğunluğu”nun nə qədər mürəkkəb bir proses olduğunu göstərir.

Mədəniyyətin şəkillənən tezlikləri

Hər bir mədəniyyət öz iç harmoniyasını qorumağa və dış təsirlərlə rezonansa girməyə çalışır. Bu “tezliklər”in qarşılıqlı təsiri mədəniyyətin keçmişinə və gələcəyinə dair dərin bilgilər təqdim edir.

* Mədəniyyətin aşağı tezlikləri:

Gələnəklər, tarix və kollektiv yaddaş vasitəsilə ifadə olunur.

* Mədəniyyətin yüksək tezlikləri:

Yeniliklər, texnologiyalar və sürətli dəyişikliklərlə xarakterizə edilir.

Kultohers: 

Mədəniyyətin tezliyinin (metaforik) ölçüsü

Fizikada tezliyin ölçü vahidi Hz (Hers) ilə təyin olunur. Mədəniyyətin “ritmlər”ini və ya “dinamika”sını ifadə etmək üçün isə kultohers (cultohz) kimi simvolik bir anlayış təklif edilə bilər.

Kultohers nəyi ifadə edə bilər? -

1. Mədəni dinamika:

Mədəniyyətin müəyyən bir dönəmdəki dəyişmə sürəti. - Örnəyi, texnologiya əsrində mədəniyyətin “kultohers”i yüksək ola bilər, çünki dəyişikliklər sürətlidir;

2. Əlaqələr və rezonans:

Bir mədəniyyətin digərinə qarşılıqlı təsirinin intensivliyini ifadə edə bilər.

3. Ritmik uyğunluq:

Mədəniyyətin daxili sabitliyini və ya disharmoniyasını (metaforik olaraq) göstərə bilər.

Örnəklər:

* XX əsrin ikinci yarısında texnoloji və sosial devrimlər mədəniyyətin kultohers səviyyəsini xeyli yüksəltdi;

* Lokal mədəniyyətlər qloballaşma prosesində daha yüksək “kultohers”li mədəniyyətlərlə rezonansa girərək öz kimliklərini qorumağa çalışır və s.

Beləliklə, 

mədəniyyətin tezliklərini öyrənmək onun sabitlik və dəyişiklik arasındakı tarixi trayektoriyasını, gələcəkdəki mümkün inkişafını anlamaq üçün yeni bir yanaşma təqdim edir. Bu, mədəniyyətin (necə deyərlər) yalnız statik bir obyekt olmadığını, əksinə, ritmik və dinamik bir sistem olduğunu göstərir.

“Kultohers” anlayışı da bu araşdırmada yeni bir perspektiv yarada bilər. Bu konsept kulturoloji diskursda yenilikçi bir yanaşma kimi diqqətəlayiqdir.

Sayğılar, əfəndim!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.01.2925)

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Nə hər şey göründüyü kimidir, nə də görünən hər şey yaşanmış kimidir. Görünən, var olan, gerçək olan nədir, hardadır, deyə soruşsan, deyəcək tək bir cavab vardır. Birini ən yaxşı kim tanıya bilər? Kim bütün həqiqətləri, yaşananları, yaşatdıqlarını,hiss etdiklərini olduğu kimi, olması gərəkən kimi deyə bilər?

 “SƏN” yalnız “sən”!

Hər şeyi  bilən təkcə sənsən. Hər şey sənin qəlbində gizlidir. Gerçək həyat ordadır. Yaşananlar, yaşanmışlar, yaşatdıqların orda başlayır və bitir. Görünənə deyil, var olana baxacaqsan. Bu dünyada hər şey yoxdan var oldu. Var olan dəyişmədi, dəyişən sadəcə seçim oldu. Seçdiyin yolda ya var oldun, ya da var olmuş kimi  yaşadın. Xoşbəxtsən, amma bədbəxtsən. 

Xoşbəxt bədbəxtlər həyatda hər şeyə sahib olan, ancaq özlərinə sahib ola bilməyən insanlardı. Həyat onlar üçün hər şeydir, ancaq özləri isə sadəcə bir “heç”dən ibarətdirlər.

İndi sən düşün, “Hər şeydən xəbərdar olub  özündən xəbərsiz yaşamaq” bədbəxtlik deyilmi?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.01.2025)

Xədicə Əliyeva, "Ədəbiyyat və İncəsənət"

4 gün. 

Bəli, bu gün düz 4 gün idi ki, mən sadəcə maye ilə qidalanırdım. Sanki, artıq ağrı ilə doyurdu cismim. Uzun müddət idi ki, özümü unutmuşdum. Və ən son nə vaxt xatırladığımı xatırlamırdım. 

Bir qeyrisinin sizi unutmasıdırmı ən ağrılı olan? Yoxsa, ən faciəlisidirmi insanın özünü xatırlamayacaq qədər unutması? 

Nə ara uzaqlaşdım, hansı ara qopdum bu qədər özümdən, nələrdən sonra tərk etdim özümü, nə vaxt kəsdim, kim olduğumu tapmaq yolundakı addımlarımı? 

İnsanları ən yaxşı mən anlayıram deyərkən, bir tərəfdən də heç anlamadığımı fərq edirəm. Həyata, ən qorunmaya möhtac şəkildə göz açarkən hələ körpə ikən ağlamaqdan qorxmuruq, narahat hiss etdikdə ağlayırıq, rahat olmadığımız üçün narahatlıq yaradanları narahat edirik. Daha sonra, bir gün yeriyə biləcəyimizi bildiyimiz üçün cəhdi buraxmırıq. Dəfələrlə yerə çırpılsaq, yaralansaq belə. 

Maraqlıdır, uşaq vaxtı biz cəsur oluruq, üsyan edərək, baş qaldırırmışcasına ağlayaraq göz açırıq həyata. Nə baş verir, bizə nələr edilir, beyinlərimiz necə ələ keçirilib, psixoloji şiddətə məruz qalır ki, sonradan bizi incidənləri sakitcə dilə gətirməyimiz də cinayətə bədəlmişcəsinə tənqidə məruz qalır? 

Susdurulur hisslərimiz, qamçılanır istəklərimiz. Uşaq vaxtı dəfələrlə “olmaz” deyildiyi halda, istədiyimizi əldə edənə kimi ağladığımız qədər, yetişkin olduqda da çıxardığımız səsin cüzisini çıxarsaydıq, dirənsə idik, yenə də məhkum olardıqmı ruhlarımızın qətlinin şahidi olmağa, görəsən? 

Hansı ip qopandan sonra biz belə qorxaqlaşdıq? Bax, mən o qırılma nöqtəsinin axtarışında idim, digər insanlar fərqli maraqlarınn ardıyca gedəndə, mən, özümün arxasıyca gedirdim. Bir çoxu hələ özünü tanımadan, bir başqasını tanıma yolunda gedərkən, mən o yolun yolçusu olmaqdan qaçırdım. Çünki, mən hələ özümü tanımırdım, MƏN HƏLƏ ÖZÜMÜ TANIMIRDIM! Dünyanın içində, öz dünyamın axtarışında ikən, necə başqa birinin dünyasını kəşf etmək istəyi duya bilərdim ki? Necə başqasını tanıdığımı iddia edib, hələ üstəlik şəxsiyyəti barədə tənqidlər yürüdə bilərdim axı? 

Bu olduqca mənasız səslənmirmi? Oturursan, bir nəfərlə söhbətə başlayırsan və o sənə tanıdığını iddia etdiyi birindən söhbət açır, məgər o özü ilə nə dərəcədə tanışdır ki, bir başqası haqqında da fikir formalaşdıra bilir? Bu qənaətə necə gəlir? Soruşsan, bilmədiyi tək şey varsa insanın, o da heç nə bilməməsini bilməyib, hər şeyi bildiyini zənn etməsidir. Belə olmaz axı! Olmaz! Bəzən, dost dediyin insanın eyni hissləri bəslədiyi insana qarşı sən də həmin hissləri bəsləyərsən. Niyə demədən, sorğulamadan. Deməli, bizim dərdimiz və istəyimiz bir insanı tanımaq deyil, onu istədiyimiz qəlibə sıxışdırıb, damğasını vurmaqdır. 

Eh, insanoğlu, eh.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.01.2025)