“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun əməkdaşı Faiq İsmayılovun yazısını təqdim edir. 

Ermənistan rəhbərliyi birbaşa və ya dolayısı ilə Qarabağ İqtisadi rayonunun şimal hissəsinin baş kəndi olan Xankəndi şəhərinin ermənilərə məxsusluğu ilə bağlı heç bir fakta əsaslanmayan yalan məlumat yayırlar. Araşdırmalar göstərir ki, keçən əsrin əvvəllərinə, yəni 1920-ci ilə qədər Xankəndi şəhərində bir nəfər belə erməni millətindən insan yaşamayıb.

Və ermənilərin özününküləşdirmə siyasətinin qurbanına çevrilən Qarabağın Xankəndi şəhəri digər Azərbaycan şəhərlərindən daha gənc olması ilə fərqlənir. Etibarlı mənbələrdən əldə edilən məlumata əsasən, Xankəndi XVIII əsrin axırlarında mövcud olan müstəqil Azərbaycan dövləti Qarabağ xanlığında yaşayan zadəgan ailələr üçün istirahət mərkəzi kimi istifadə olunub. Xankəndi istirahət mərkəzi xanlığın paytaxtı Pənahabadın – indiki Şuşa şəhərinin 10 kilometrliyində, Qarabağ dağ silsiləsinin şərq yamacında kiçik bir düzəndə yerləşir.

İlk illər istirahət düşərgəsində sadəcə xan və onun ailəsi yaşayırdı. Məhz bu səbəbdən həmin bölgə el arasında "Xanın kəndi" (Xankəndi) kimi tanınıb. Lakin sonralar bu məntəqəyə sənətkarlar, tacirlər və digər peşə sahibləri köçüb, yaşayış məntəqəsinin miqyası kifayət qədər böyüyüb və genişlənib. Xankəndi şəhərinin 15 əsas məhəlləsi olsa da, 1918-1920-ci illərə qədər şəhər bir qədər böyüdüldü və məhəllələrin sayı 37-yə çatdı. 

Xankəndində Qara Hüseyn, Məcidli, Alış, Yaşıl, Siyafur, İmam Əli, Xarrat usta Qulu, Ərminavan, Əyridam, Çaykənarı, Səmirabad, Sarı, Biləndərli, Yurdyer, Böyük, Mirzələr, Kiçik adlı ümumi sayı 17 olan məscid xidmət göstərib. Şəhər yaxınlığındakı qəbiristanlıqlarda 17 türbə, Möminə Xatın və Otludərə məbədləri kimi möhtəşəm memarlıq abidələri, eyni zamanda, Seyid Məhəmməd, Kərki, Qala piri, Xəlifə İbrahim Vəlullah ocağı, Böyük Pir ziyarətgahı kimi iman gətirilən inanc yerləri olub. 

Mərkəzşəhər, Seyid Məhəmməd, Mahallı, Məcidli, Saatlı, Yazarlarar, Tarzənlər, Ağa, Xanbağı, Böyükbazar, Tacirlər, Yuxarı, Dağ, Aşağı, Baiqar və Üçyol Qurdları məhəllələri Xankəndi şəhərində ilk salınan 15 əsas məhəllə sayılır. Məşədi Əsədulla, Qayabaşı, Zəngəzurlular, Ozan, Qala, Təzə, Çaparxanlı, Xərratlar, Orta, Zadəganlar, Qarqar, Cüdürxan, Alakeşlər, Allahgərək, Kotanqaya, Böyük, Kiçik, Biləndərlilər, Qabıcıq-Hökmavar, Qoyqəşəm, Poylu və Şingədan kimi məhəllələr isə sonradan salınıb. Ümumiyyətlə, Xankəndi şəhərində yerləşən məhəllə adları içərisində heç bir erməni adına və ya toponiminə rast gəlinmir. 

Bölgənin tarixi qaynaqlarında 1920-ci ilə qədər Xankəndi şəhərində yaşayan 1375 ailədən və təqribən 8 minə yaxın əhalidən bir nəfərinin belə erməni millətinə aid olmadığı açıq-aşkar görünür. Qarabağ xanlığının Rusiya tərəfindən işğal edildiyi vaxta - 1805-ci il mayın 14-dək Xankəndi şəhəri, Qarabağ xanı Mehdiqulu xanın arvadı Pəricahan bəyimin mülkü hesab olunurdu. Yəni indiki Xankəndi şəhərinin yerləşdiyi ərazi, hər hansı etnik qrupa, millətə deyil, bir azərbaycanlı xanıma aid mülk olub.

Rusiyanın təzyiqi ilə İbrahimxəlil xan və Rusiya generalı Pavel Sisianovun arasında imzalanmış Kürəkçay müqaviləsinə əsasən Qarabağ xanlığı Rusiya İmperiyasının tərkibinə keçərək faktiki olaraq Rusiya tərəfindən işğal olundu. Daha sonra - 1806-cı ildə mayor Lisaneviç başda olmaqla rus hərbçiləri İbrahimxəlil xan və onun ailəsini qətlə yetirdilər. Rusiyanın Qarabağı işğal etməsi, Xankəndinin də taleyinə ciddi təsir etdi. İşğaldan dərhal sonra Xankəndində çarın ordusunun Qafqaz Süvari Diviziyasının qərargahı və kazarmaları yerləşdirildi. Məhz bu səbəbdən həmin ərazi 1847-ci ildə hazırlanmış Rusiya hərbi xəritələrində rəsmi şəkildə Xankəndi adı ilə qeyd olundu. 

1917-ci ildə Rusiya imperiyasında baş verən Oktyabr inqilabından sonra Cənubi Qafqazda cərəyan edən mürəkkəb proseslər Xankəndindən də yan keçmədi. Tarixi Azərbaycan dövləti olan İrəvan xanlığı torpaqlarında ruslar tərəfindən məskunlaşdırılan ermənilər illər sonra bölgəni mənimsəyib Ermənistan dövlətini yaratdılar. Bu hadisədən ruhlanan erməni millətçiləri Naxçıvan, Zəngəzur, Qarabağ və ümumilikdə bütün Azərbaycan torpaqlarına qarşı ərazi iddiası sürməyə başladılar. Həmin dövrlərdə cərəyan edən mürəkkəb siyasi proseslər zamanı erməni hərbi birləşmələri bölgədə azərbaycanlıların yaşadığı şəhər və kəndlərə hücum edib, dinc insanları öldürürdülər. Lakin 1918–1920-ci illərdə müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin apardığı siyasət və Azərbaycan Ordusunun qətiyyəti nəticəsində qismən erməni millətçilərinin Qarabağ və Xankəndi iddialarını dəf etmək mümkün oldu. Təəssüf ki, cümhuriyyətin süqutundan dərhal sonra ermənilərin Xankəndində məskunlaşdırılması sürətlə artmağa davam etdi.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi 1923-cü il iyulun 7-də “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) yaradılması haqqında” dekret qəbul etdi. Həmin dekretə əsasən Xankəndi DQMV-in mərkəzi şəhəri elan olundu. Lakin 1923-cü il sentyabrında qədim Azərbaycan şəhəri olan Xankəndi Bakı Komissarları Sovetinin başçısı, çoxsaylı azərbaycanlının qatili Stepan Şaumyanın adı ilə "Stepanakert" adlandırıldı. 

Həmin dövrlərdə müxtəlif şəhərlərdən Xankəndinə köçürülən ermənilərin sayının sürətlə artması bölgədə yeni yaşayış evlərinin yaranmasına zərurət yaradırdı. Məhz bu problem ermənilərin Xankəndi şəhərində apardığı “yenidən qurulma” siyasətinin işə düşməsinə səbəb oldu. Bu faciəvi “yenidən qurulma” planı zamanı Xankəndi şəhərində yerləşən azərbaycanlılara məxsus qədim memarlıq abidələri, yaşayış evləri və inzibati binalar “köhnəliyin” əlaməti kimi dəyərləndirilərək kütləvi şəkildə söküldü. Şəhərin bəzəyi sayılan 37 məhəllə sökülərək ləğv edildi. Eyni zamanda, bütün tarixi-mədəniyyət abidələri, 15 məscid, 17 türbə, 5 ziyarətgah, 2 məbəd, 15 məhəllə və qəbiristanlıqlar xüsusi vəhşiliklə dağıdıldı. 

Qədim abidələr sökülərək yerində yeni üçmərtəbəli, beşmərtəbəli yaşayış evləri tikildi. Azərbaycanın mədəni irsinin xarabalıqları üzərində yeni parklar, restoranlar, qastronomlar, erməni separatçılarının liderlərinin şərəfinə monumental heykəllər, qurğular inşa edildi. Xankəndi şəhərində məhdud sayda XVIII – XIX əsrə aid yaşayış evləri və inzibati binalar qalsa da, onların xarici interyerləri dəyişdirilərək tanınmaz hala salındı...

Şəkillərdə: Xankəndi indi və Sovetlər dönəmində ilk quruculuq illərində

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

3-CÜ DƏRC

-İndi isə diqqət monitora.

Nəhəng monitorda mavi dəniz, qumsal sahil, dəmir çətir və şezlonq sırası, 70-80-ci illərə xas dar çimərlik paltarında uzunsaç, uzunbakenbardlı kişilər, açıq-saçıq bikinilərdə qadınlar göründü. Kadrlar bir-birini dəyişdikcə, sovet milisi əməkdaşları, sualtı dünya, akvalanqlılar, həbslər, məhkəmə zalı nümayiş olunduqca gəzən titrlərdə görüntüyə aydınlıq gətirən mətnlər yazıldı. Deməzsənmiş, süjet SSRİ-nin ən prestijli jurnallarından biri sayılan “Oqonyok”da 1982-ci ilin avqust ayında dərc edilən bir yazı barədə imiş. Krımın Qara dəniz sahilində çimərliklərdə bir neçə nəfərin ardıcıl batması nəticəsində hüquq-mühafizə orqanları silsilə əməliyyatlar keçiribmiş. Nəhayət, Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin əməkdaşları suyun altında şübhəli akvalanqlıları müəyyənləşdirərək yaxalamışdılar. Onların dənizdə çimənləri suyun altına çəkib qəsdən  batırmaları ehtimal edilirdi. Amma istintaq ağlasığmaz bir olayın üstünü açmışdı. Məlum olmuşdu ki, akvalanqlılar erməni millətinə mənsubdurlar, işləri sualtı qayalara, daşlara erməni əlifbası ilə yazılar yazmaq imiş. Məqsəd də bu imiş ki, gələcəkdə ermənilər tərəfindən Krım torpaqlarının Böyük Ermənistana aid olması iddia edilsin.

Əsl lətifəyə bənzəyən bu olay tamaşaçıları hədsiz şənləndirdi. Baş Meydanı gülüş sədaları bürüdü. Həm keçmiş zamanlarda Əsas dünyada, həm də hazırda Axirət dünyasında keçirdiyi proseslərin başlanğıcında təqsirləndirilənə qurşaqdan aşağı imitasiyası ilə əslində düz sifətdən zərbə vurmağı xoşlayan Baş Hakim zərbəsinin kifayət qədər effektli olmasını erməni təqsirləndirilənlər, vəkillər və müdafiəçilər əyləşən sıradakı pərtlik əhval-ruhiyyəsindən asanca sezdi. Həvəslə prosesin davamını gətirdi:

-Əziz izləyicilər, prosesimizin başlanması ərəfəsində mən mütləq bir maraqlı nüansı qeyd etmək istəyirəm. Elə tarixi həqiqətlər var ki, illərdir ki, erməni millətçilərini, ideoloqlarını, dediyim bu xülya ilə insanları zəhərləyən kəsləri şok edir, onların əllərində əlac olsa bu tarixi salnamələri kəsib tarixdən çıxararlar. Hansı həqiqətlərdir bunlar? Müxtəlif mənbələrdə sayları fərqlidir. Bəzilərində 10-12, bəzilərində 25-30. Mən çox vaxt aparmadan minimumdan bəhs etmək istəyərdim, cəmi 10 tarixi həqiqətdən. Onları məhz indi, prosesin başlanğıcında elan etməyi özümə borc bilirəm ki, sonra...

Erməni vəkillərin və müdafiəçilərin əyləşdiyi sıradan qulaqbatırıcı “olmaz”, “etməyin”, “bu, qanuna ziddir” kimi sədalar yüksəldi. Baş Hakim peşəkarcasına alovun üstünə su çiləmək qərarına gəldi,  müqəssirlərin suçunu daha effektiv ortaya qoymaq planı cızdı:

-Daha öncə isə erməni xalqına məxsus bəzi şəxslərin erməni millətçiliyindən doğan erməni məkri, erməni saxtakarlığı barədə söylədikləri çox dəyərli fikirlərin buradan səsləndirilməsini xahiş edirəm. Bu fikirlərdən bəziləri sonradan onun müəllifi üçün başağrısına çevrilən adi səmimi etirafdır. Elə bizim prosesin iştirakçısı Zori Balayanda olduğu kimi. O, illər öncə ermənilərin müsəlman torpaqlarında məskunlaşdığını öz yazısında şəxsən özü etiraf edib.

Erməni müttəhimlərin sırasından gələn növbəti kəskin etirazlara baxmayaraq uzun qara libaslı məlahətli xanım diktor tribunaya çıxıb əlindəki meşin qovluqdan növbəti kağızı oxumağa başladı:

-Madam ki, söhbət Zori Balayandan düşdü, gəlin elə məhz onunla da  başlayaq.

“1828-ci ildə məşhur "Türkmənçay" müqaviləsi olmasaydı, Qriboyedov və Abovyan olmasaydı, rus əsgərləri olmasaydı bu gün müasir kənd və şəhərlərə çevrilən yüzlərlə yeni yaradılan erməni ocaqları da olmayacaqdı. Təkcə son onillikdə - 60-70-ci illərdə Vətənimiz Ermənistana iki yüz mindən çox erməni köçmüşdür”. Zori Balayan. "Ocaq" kitabından.

“1883-cü ildə İrəvan şəhərinin 18.766 nəfər əhalisinin 15.992 nəfəri, 1866-cı ildə isə 27.246 nəfərindən 23.626 nəfəri, yəni 85,2 faizi azərbaycanlı olmuşdur”. Erməni alimi Zaven Korkodyan. "Sovet Ermənistanının əhalisi. 1831-1931" adlı kitabından. 

“ Tarixi qədimlik təsəvvürünə görə, ermənilərin Böyük Ermənistan hesab edilən həqiqi vətəni Rusiya hüdudlarından kənarda, daha doğrusu Kiçik Asiyada yerləşir. Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərə gəlincə, onların bir hissəsi aborigen olub, xristian dinini qoruyub saxlayan qədim albanların nəslindəndir. Bir hissəsi təqib və hücumlardan qurtarmaq üçün Azərbaycan torpaqlarında sığınacaq tapan İran və Türkiyə qaçqınlarıdır”. B. İşxanyan. "Qafqaz xalqları" kitabından.

“Daşnak nümayəndələri ətraflarına çoxlu könüllü silahlı dəstələr yığaraq müharibə gedən türk ərazilərində qadın, uşaq, qoca və əlilləri amansızcasına doğrayıb tökürdülər”. A. Lalayan. "İnqlabi Şərq" jurnalından.

 “Bakıda ermənilər ingilislərin yardımı ilə bu böyük neft şəhərini ələ keçirdilər və şəhərin türk əhalisindən 25.000 nəfərini qırdılar". Ohanes Apresyanın xatirələrindən. Leonard Ramsden Hartvillin "İnsanlar belədir. 1918-1922-ci illər. Azərbaycan hadisələri bir erməninin xatirələrində" kitabından.

“Erməni hökumətinin daşnak agentləri Qarabağı Ermənistana birləşdirməyə çalışırlar. Bu, Qarabağ əhalisinin  Bakıdakı həyat mənbəyindən məhrum olması, heç zaman heç nə ilə əlaqəsi olmayan Yerevanla bağlanması deməkdir. Erməni kəndliləri təsadüfi deyil ki, beşinci qurultayda Azərbaycanı tanımağı və ona birləşməyi qərara aldılar”. Anastas Mikoyanın Leninə yazdığı məktubundan.

“Türklərlə ermənilər arasındakı ziddiyətlərin yaranmasının əsas səbəblərindən biri də türk və Azərbaycan xalqlarının humanizminə, qayğıkeşliyinə, vətənpərvərliyinə qarşı erməni millətçilərinin aramsız qəddarlığıdır”. L.Z.Sürməliyan. "Xanımlar və cənablar, müraciətim sizədir" kitabından.

 “Ermənistan bir dövlət kimi bəşəriyyət tarixində heç bir mühüm rol oynamamış, onun adı ermənilərin səpələndiyi coğrafi termin olub güclü dövlətlərin - assuriyalıların, midiyalıların, iranlıların, yunanların, monqolların, rusların öz mübahisələrini həll etdikləri yer olmuşdur”. P. Kerop Patkanov. “Van yazıları və onların Ön Asiyanın tarixi üçün əhəmiyyəti” kitabından.

Diktor xanım mətni oxuyub bitirdi, Baş Hakim ona təşəkkür edib səbirsizliklə çıxışını davam etdirdi:

- Əziz tamaşaçılar, sizə indi elə həqiqətləri açacağam ki, sonradan siz  daim bu həqiqətlərin təhrif olunmasına cəhdləri görəcəksiniz. Çünki “Böyük Ermənistan” xülyası məhz düzgün tarixin təhrifinə istinad edilən bir xülyadır. Onu ortaya atanların bir məqsədi olub, erməni xalqını yalançı ideologiya ilə silahlandırıb öz məqsədləri üçün istifadə etsinlər. Özü də, bu xülya ermənilərin heç özlərinin də deyil, bu xülyanı onlara qərblilər ixrac ediblər. Bu barədə proses boyu təkzibedilməz faktlar açıqlanacaq, bu öz yerində. İndi isə vəd etdiyim tarixi həqiqətləri sadalayıram. Bunlar faktlardır, əlahəzrət fakt qarşısında isə, bildiyiniz kimi bütün fantaziyalar boyun əyir.

Baş Hakimin sözlərinə Müttəhimlər sırasında əyləşənlərin etiraz sədaları eşidildi, ancaq bu sədaların tonu xeyli aşağı düşmüşdü. Öncə “Mən razı deyiləm bu faktlar səsləndirilsin” deyə oradakı yeganə qadın narazılıq bildirdi. Ardınca bir kişi “Mən sözügedəcək on uydurma faktın çəkilməsinin qəti əleyhinəyəm” deyib qadının səsinə səs verdi. Ancaq Baş Hakim fikrində qəti idi.

-Siz bir-iki nəfər narazı ola bilərsiniz. Sizin narazı olacağınız təbiidir əlbəttə ki. Amma azlıq çoxluğa tabedir, biz mütləq çoxluğun fikri ilə hərəkət etməliyik. Bir baxın, mən kütləyə səslənirəm, opponentlərimin yalançı dedikləri, ancaq doğrudan doğru olan faktlar sadalansınmı?

Yüzlərlə insan əl çala-çala, ayaqlarını yerə döyə-döyə, fit çala-çala “sadalansın” dedilər. Belədə Baş Hakim davam etdi:

-Sadalayıram həmin faktları. Birinci fakt: 1827-ci ildə Rus qoşunları İrəvanı işğal etdilər. Buranın əhalisi yerli-dibli Qafqaz müsəlmanları olan azərbaycanlılardan, eləcə də az sayda xristian gürcülərdən ibarət idi. 1828-ci ildən Rusiya İmperiyası İrəvana İrandan xristian ermənilərinin köçürülməsi qərarını verdi. Bu fakt hazırda Ermənistanın paytaxtı olan Yerevanın erməni şəhəri olması, qədim Romadan sonra dünyanın ən qədim ikincilik daşıması barədə erməni fərziyyələrini alt-üst edir.

Birinci faktı səsləndirib Baş Hakim pauza etdi ki, tamaşaçılardan alqış qopara bilsin. Bu, onun proses aparmaq taktikası idi, auditoriyaya nüfuz etmək cəhdiydi. Sonradan da sadaladığı hər faktdan sonra dayanıb tamaşaçı reaksiyalarını gözləyəcəkdi.

-İkinci fakt: 1927-ci ildə Ararat Respublikası yaradıldı. Tarixdən başı çıxmayan, uzaq tarix o yana, heç yaxın tarix barədə anlayışı olmayan  istənilən şəxs bu adı eşitcək, bu adla bir erməni bağlılığı hiss edər. Ermənilər də diletant auditoriyaya ermənilərin müstəqil Ararat Respublikası barədə uzun-uzadı danışmağı sevirlər. Axı bu respublika onların torpaq iddiası qaldırdığı Türkiyə ərazisində təşəkkül tapıb. Halbuku, Ararat Respublikasının ermənilərə heç bir aidiyyatı yoxdur, bu bir kürd quruluşu olub, rəsmi dini də islam dini idi.

-!!!

 -Üçüncü fakt: Erməni ordusu 1-ci Dünya müharibəsi dövründə rusların köməyi ilə Osmanlı İmperiyası ərazisində türklərə qarşı üsyan edib, türklər bu üsyanı yatırdaraq ermənilərin dərsini veriblər, onlar da geri çəkiləndə türk kəndlərini yandırır, əhalisini süngüdən keçirirdilər. Məhz buna görə də qəzəblənmiş Osmanlı hakimiyyəti erməni əhalisini Şərqə sürgün etmiş, erməni ordusunu isə Rusiya hüdudlarınadək qovub İmperiya ərazisindən çıxarmışdır. Serv müqaviləsinə görə ermənilərə cəmi 1500 əsgər, 150 süngü, 20 top saxlamağa icazə verilirdi. Ermənilər cidi-cəhdlə bu faktı gizləməyə çalışırlar, tarixdən silmək istəyirlər, məhz bu fakta görə onlar türklərin, guya onlara qarşı həyata keçirdikləri genosid faktına görə...

Müttəhimlər əyləşən sıradan yenidən replika atıldı:

-Guya niyə? Genosid olub, türklər milyon yarım ermənini öldürüblər, qalanlarını da Suriyaya sürgün ediblər.

Baş Hakim davam etdi:

-Mən tarixə əsaslanıram, bu genosid iddialarına Divan ərzində onsuz da tam son qoyulacağına da əminəm. Bəli, əgər həqiqətən genosid olubsa siz erməni millətçiləri çoxdan türkləri Haaqa məhkəməsinə verərdiniz. Amma mənim bayaq sadaladığım 3-cü fakt var ortada, Osmanlı təbəəliyi ola-ola dövlətə asi çıxıb qiyam qaldırmağın qarşılığında cəzalanmağınız var, bu isə əsla genosid deyil, bir etnik qrupdan zərər çəkən dövlətin təhlükəsizlik tədbiridir.

-!!!

-Dördüncü fakt: İlahə Anaid kultu. İş ondadır ki, ermənilər xristianlığın qəbuluna qədər İlahə Anaidə səcdə edirdilər, bunu isə Qədim dövr tarixi fahişəlik sanır, İlahə Anaidi fahişəlik rəmzi hesab edir...

-Mən vəsadət qaldırıram ki, ...- deyə qaldırdığı vəsadətin nə olduğunu belə söyləməyən erməni müdafiəçilərindən biri Baş Hakimin üstünə şığıyanda mühafizəşilər onu tutub saxladılar. Divan heyəti məşvərətdən sonra onu Divan keçirilən ərazinin hüdudlarından kənarlaşdırası oldu. Baş Hakim erməni müdafiəçiyə hiddətini yatırdandan sonra çıxışını davam etdirdi:

- Anaid məbədlərində əsl fahişəliyin tüğyan etdiyini mən iddia etmirəm, bunu qədim kitabələr iddia edir. Erməni qızlar əcnəbi kişilərə bədənlərini satırmış, daha çox bədən satanlar məbəddə yüksək rütbələr alırmış. Ermənilər utanc gətirən bu faktı indi danır, İlahə Anaidi fahişəlik rəmzi deyil, məhsuldarlıq rəmzi kimi qələmə verməyə çalışırlar.

-!!!

-Beşinci fakt: Müasir Ermənistanın ərazisindəki bütün toponimlər türklərə aiddir. Zaman-zaman onlar bu toponimləri dəyişsələr belə tarixi uyğunsuzluqdan əziyyət çəkdikləri üçün axırına çıxa bilməyiblər. Bəzilərini isə tələffüz dəyişkənliyinə məruz qoymaqla kifayətləniblər. Elə paytaxtları İrəvana Yerevan deməkləri kimi. İrəvan – türkcə axıcı, səlis deməkdir. Ermənilər Türkiyəyə torpaq iddiası etdikləri halda tələb etdikləri torpaqların bir adlarına baxın: Qars, İqdır, Ərzurum. Bu adların ermənilərlə nə əlaqəsi var axı? Hazırda işğal etdikləri Qarabağın adı da bu qəbildəndir. Qara – türkcə rəng adıdır, bağ isə gül-çiçək salınan ərazidir.

-!!!

-Altıncı fakt: 19-cu əsrdə ermənilər dünyaya gələn uşaqlarına onların xəstəliyə və ölümə tuş gəlmələrinin qarşısını almaqçün türk adları qoyurmuşlar. İnanca görə, Asvats, bu, ermənicə Allah deməkdir, hay uşaqlarını yox, türk uşaqlarını qoruyurmuş. İndi, 21-ci əsrdə bu, illər öncəki adət ermənilərə utanc gətirir. Axı sual doğur, niyə Allah erməni adı olan uşaqları qorumurmuş, türk adı olanları qoruyurmuş? Nə günahın sahibi imişdi ki ermənilər?

-Mən etiraz edirəm...

Baş Hakimin etiraz edənin kimliyini görcək dodaqları qaçdı:

-Etiraz edən şəxs, gedin araşdırın, minlərlə yazılı mənbə və türk sözlərindən ibarət erməni ad və soyadlarının sənədləri var. Elə siz axtarsanız özünüzdə də bu faktın təcəssümünü görə bilərsiniz.

Üzünü həmin şəxsdən ayırıb tamaşaçılara tutdu:

-Bu etirazçı şəxs erməni yazarı Zori Balayandır. Soyadına fikir verin. Bala sözü erməni dilində heç bir məna kəsb etmir. Türk dilində isə bala – həm övlada, həm də kiçiyə, xırdaya deyilir.

Tamaşaçıların alqış sədaları altında Baş Hakim çixişini davam etdirdi:

-Yeddinci fakt...

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tanınmış idman şərhçisi Sənan Şəfizadənin maraqlı bir müşahidəsini təqdim edir. 

Uzun olacaq, amma yazmaya bilməzdim. Bakıdakı Dünya Kubokunun sirrli favoriti qəliz adı və soyadı ilə seçilən Rameşbabu Praqnanandxadı. Avqustun 10-da Bakıda 18 yaşını qeyd edən hindistanlı istedad maddi problemi olmayan ailədə dünyaya gəlib. Balaca olarkən ciddi xəstəlik keçirən Rameşbabu uzun müddət ailə üzvlərinin - daha doğrusu ananın nəzarətində olub. 

Ana demək olar hər addımını oğlu ilə birgə atıb. Zəif olduğuna görə həkimlər böyük güc tələb edən idman növləri ilə məşğul olmağı qadağan edib. Uşağın həddən artıq televizora baxdığını hiss edən ana oğlunu şahmat dərslərinə yazdırıb. 

Rameşbabu çox güclü istedad olduğunu ilk yarışlarda nümayiş etdirib. Əla endşpil texnikasına malik hindistanlı oğlan ehtiyatlı və yaradıcı mübarizə ilə seçilir. Və nəticələr başlayır. 8, 10 və 18 yaşlılar arasında ümumilikdə beş dəfə dünya çempionatının qalibi olur. 10 yaşında dünyanın ən gənc beynəlxalq usta normasını yerinə yetirən şahmatçısına çevrilir. 2018-ci ildə planetin ən gənc ikinci qrossmeysteri adını qazanır. Ötən il olimpiadada məhz Rameşbabunun oyunu nəticəsində Hindistanın ikinci komandası əsas heyəti qabaqlayaraq bürünc medala layiq görülür.

18 yaşlı Rameşbabu Bakıdakı Dünya Kubokunda əsas favoritlər Nakamura ilə Karaunanı sıradan çıxardı. İndi finalda şahmatın Messisi sayılan Maqnusla qarşılaşır. Təsəvvür edin: 18 yaşı var, amma ona görə bütün Hindistanın ürəyi Bakıdadır, federasiya rəhbəri finalı izləmək üçün ölkəmizə gəlir. Hindistanın əsas TV xəbərləri onunla başlayır.  

Mənə görə uğurlu karyerasının əsas sirrlərindən biri ananın daim yanında olmasıdı. Bakıda da Rameşbabu hər addımında anası ilə birgə görünür. Qadın saatlarla oyunun bitməsini gözləyir, müsahibələrdə kömək edir, səhər yeməyində oğluna qulluq etməkdən zövq alır. Ona görə Maqnusa finalda asan olmayacaq...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2023)

BU GÜN ONUN 80 İLLİYİDİR

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Özünüzü əbəs yerə yormayın. Xoşbəxtlik onu axtaranları yox, özü seçdiyi adamları tapır. Amma heç kim və heç nə bu dünyada əbədi deyil- bütün tikililərin sonu xarabalıq, əşyaların axırı tullantı, canlıların aqibəti ölümdür. Bəxtəvər o kəslərdir ki, öləndən sonra yaddaşlarda yaşayırlar. O da Azərbaycan kino tarixində unudulmazlıq qazanan aktyorlardan biridir. Otuz bir ildir ki, aramızda yoxdur. Fəqət yaşadığı qırx səkkiz ildə elə bir yol keçib ki, hər iki dünyanın rəhmətinə qovuşa bilib. Kinomuzda yaratdığı obrazlarla tarixləşən, xalq artisti Şahmar Ələkbərovu deyirəm...

1943-cü ildə Gəncədə, əslən Cəbrayıldan olan Zülfüqar kişinin ailəsində dünyaya gəlmişdi. Orta təhsilini 15 yaşında Bakı şəhərində başa vuraraq, Azərbaycan Dövlət Teatr İnstutunun dram və kino aktyorluğu fakültəsinə qəbul olunmuşdu. Oranı müvəffəqiyyətlə bitirib Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında aktyor kimi əmək fəaliyyətinə başlamışdı...

Ömür-gün yoldaşı teatrşünas Kamilə Ələkbərova idi. İki ekiz qızı- İzulət və Ləman uzun illərdir ki, xaricdə yaşayırlar. İzulət xanımın həyat yoldaşı Fuad İsgəndərov Azərbaycan Respublikasının İsveçrə Konfederasiyasındakı və Lixtenşteyn Knyazlığında Fövqəladə və səlahiyyətli səfiri vəzifəsində çalışır...

Şahmar Ələkbərovun kino səlnaməsi "Dağlarda döyüş" filmindən başlayıb. Sonuncu çəkildiyi "Qəzəlxan" filminə qədər bir sıra yaddaqalan obrazlar yarada bilib. 1976-cı ildə əməkdar artist, 1989-cu ildə isə xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb...

Aktyor həkim səhlənkarlığı ucbatından ömrünün son yeddi ilini çox ağrılı keçirib. Dişini çəkən stomatoloq onun dilini zədələdiyindən ağzında bəd xassəli şiş yaranıb. Almaniyanın Hamburq şəhərində müalicə olunsa da, nəticə uğursuz olub və 12 avqust 1992-ci ildə, 48 yaşında ikən dil xərçəngindən vəfat edib...

Yaşasydıı bu gün Şahmar Ələkbərovun 80 yaşı tamam olacaqdı. Heyf, çox heyf ki, Azərbaycan kinosu onun timsalında parlaq istedadlı bir sənətkarını itirib. Amma nə xoş ki, cismən aramızda olmasa da, yaratdığı obrazlarda hələ də yaşayır. 

Bəli, tarixə çevrilən insanlar heç zaman unudulmurlar, Şahmar Ələkbərov kimi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Gülüş klubunda bu dəfə sizlərə portalın sosial media qrupunun yeni üzvü Qoşqar İsmayılzadənin bir yumoreskasını təqdim edəcəyik. Debüt üçün heç də pis deyil, elədirmi?

+ Alo, Salam müəllim. Necəsiniz ?

- Sağ olun, siz necəsiniz ? 

+ Vəziyyətiniz necədi ? Kefiniz əhvalınız necədi ? 

- Çox sağ olun şükür, yaxşıdı, siz yaxşı olasınız. Üzürlü sayın, tanıya bilmədim, kim idi ?

+ Çox sağ olun, təki yaxşı olasınız həmişə. Sizdən bir şey xahiş etmək istəyirdim...

Eşitdim bu gün universitetdə imtahandı, sizin qrupların birində oxuyan Murad adlı bir oğlan var. Elədi ?

- Aha, elə biri var. 

+ O uşaq mənim xalaoğlumdu. 

- Lap yaxşı

+ Onun qiymətini yüksək yazarsınız. Hörməti nədisə edəcəm, narahat olmayın. 

- Siz nə danışırsınız ?! Mən edə bilmərəm elə bir şey, bu təhsildi, ticarət deyil. Həm o uşaq oxuyan biri deyil. 

+ Sizi mənə çox tərifləyiblər. Deyiblər ki, çox ağıllı insansınız, başa düşənsizniz. Ümidvaram ki, bu dəfə də məni başa düşəcəksiniz. 

- Yox ey qardaş, alınmaz. Siz yanlış adama zəng vurmusunuz. Deyəsən məni kimləsə səhv salırsınız. 

+ Bir sarılıq bəs edər ?

- Mən dedim axı sizə, alınmaz. Bu rüşvətdi, mənsə rüşvəti qəbul edə bilmərəm. Vicdanım buna yol verməz, belə bir şeyi qəbul etməz. 

+ Yaxşı, mən sizi başa düşdüm. Həm bu rüşvət deyil ki, sadəcə kiçik bir şirinlikdi. Sadə zəhmət haqqı, vəssalam. Bunu şişirtməyə nə gərək var axı ?! Sabah imtahandan sonra Murad nəticəni öyrənməyə gələndə 2 sarılıq zərfin içində olacaq. İndi yəqin ki, bir-birimizi başa düşdük. 

- Murad onsuz da ağıllı tələbədi. O özü yaza biləcək. Sabah imtahandan sonra yanıma gələr, mən ona nəticəsini deyərəm. Narahat olmayın. 

+ Lap yaxşı, Allah sizin kimi müəllimləri bizim cəmiyyətdən əksik etməsin. Bilirdim ki, bir-birimizi anlaya biləcəyik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2023)

Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Yaşadığımız dünyada hər şey qarşılıqlı, hər şey mübarizədədir. Ağ və qara, zirvə və yoxuş, həyat və ölüm. Ən böyük qarşılıq, ən böyük mübarizə isə işıq və qaranlıq arasındadır. Qaranlıq adlandırdığımız məfhuma bizi ağladan, düşündürən, incidən, qorxudan hər şeyi aid edə bilərik. Müharibələr, xəstəliklər, fəlakətlər və s... Və təəssüflər olsun ki, qaranlıq hər zaman daha yaddaqalıcıdır. Tarixə baxdıqda müharibələr sevgilərdən, acımasız şahlar mərhəmətlilərdən daha çox yadda qalmışdır. Buna görə də bəşəriyyətin belə bir vəziyyətə gəlib çıxması, bu fəlakətlərlə üzləşməsi xoş bir vəziyyət olmasa da mədəniyyət üçün böyük inkişaf mənbəyidir. Və mədəniyyət bəşəriyyəti o qaranlıqdan çıxarıb "Cırtdanın" nağılındakı işıqlı, amma divin evinə aparan yola yox, həqiqətən yolu aydınladan biliyə, savada çatdıra biləcək tək vasitədir. Ədəbiyyatımızın ən güclü dövrlərindən sayılan maarifçilik dövrü. Xalqın savadsızlığının, avamlığının açıq dillə tənqidi, yeni yaradıcılıq nümunələri. Bunlar hamısı sadəcə və sadəcə qaranlıq meşədən işıqlı küçəyə keçməyə yardımçı çıraqlardır. 

Əsrlər öncə insanlar ilk olaraq ünsiyyət qurmaq dərdinə düşüblər. Zaman keçdikcə səsini duyurmaq istəyi artıb. Bu istək sadəcə aclığını qonşularına duyurmaqla qalmayıb əsrlər boyu inkişaf edərək dünyaya duyurmağa qədər gəlib çatıb. Musiqilərlə sevgiyə səsləyib nifrətdən, kindən uzaqlaşdıran bəstəkarlar, şeirlər və romanlarla ədalətə çağıran şair və yazıçılar, müxtəlif rəsm əsərləri ilə gözəlliyə, rifaha çağıran rəssamlar... Fəlakətə gedən xalqın tək çıxış yolu o vətənin torpaqlarında yetişən savadlı mədəniyyət ustalarındadır.

Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2023)

BU GÜN ONUN DOĞUM GÜNÜDÜR

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Vaqif poeziya günlərində Şuşaya səfərimiz zamanı oğlu Bəhruz Niftəliyevlə eyni avtobusla gedirdik. O, məndən qabaqdakı sırada, gənc yazıçılardan biri ilə əyləşmişdi. İstədim münasibət yaradam, sonra düşündüm ki, qalsın növbəti dəfəyə. Amma özümə söz vermişəm, sağlıq olsun, hər il bu xanımın ad gününü təbrik edib insanların da yadına salmağa çalışacam. Çünki o, Mədəniyyət kanalında apardığı verilişdə dünyasını dəyişən çox şəxsiyyətləri adamların yadına salır...

 Son dərəcə qürürludur, idarə olunmağı xoşlamır. Xarakteri olduqca güclüdür. İradəli və inadkardır. Fəaliyyət göstərdiyi sahədə özünü yüksəyə qaldırmağı bacarır. Nə istədiyinin fərqindədir və istədyinə çatmaq üçün yolundakı bütün maneələri dəf edə bilir. Qarşısına çıxan şansı dəyərləndirir. Onun hər bir hərəkəti daxilindən gələn bir davranışdır. Onu aldatmaq mümkün deyil, yalanı tez hiss edir. Onun sevgisini, diqqətini qazanmaq çox çətindir. Azadlığın aşiqidir. Bununla belə çox intizamlıdır…

Deyir ki,- “Heç zaman nə mədhiyyə demişəm, nə də yazmışam. Həmişə inandığım məsələləri qələmə almışam, təqdir etmişəm. Mədhiyyə yarışına qoşulmamağa çalışmışam. Qəlbən inandığım adamları tərifləmişəm. Ola bilsin ki, ürəyimin məni aldatdığı məqamlar olub. Hər halda hesab edirəm ki, bununla da günah yox, səhv etmişəm. Çünki bayaq dediyim kimi, inanıb yazmışam. Kimsə məni ustalıqla aldada bilibsə bu onun günahıdı. Onsuz da Allah hər şeyi görür…”

Olduqca zəhmətkeş və məsuliyyətli xanımdır. Çətinliklərə təslim olmağı xoşlamır. İncəliklərə varmaq, öyrənmək, araşdırmaq onun həyat tərzidir. Nəzakətli, həsas xarakterə malikdir. Hər parlaq görüntüyə allanmaz, təbii gözəlliyə önəm verir. Səliqə-səhmanı xoşlayır. Evdə olmaq, ailəsi ilə vaxt keçirmək onun üçün ən böyük rahatlıqdır…

“Mənim ruhumda böyük Məmməd Araz var. Məmməd Araz şinelindən çıxan, Qulu Xəlilovdan dərs alan Flora Xəlilzadə başqa cür yaşaya bilməz. Bu iki böyük şəxsiyyət həmişə ürəklərinin hökmü ilə yazıb-yaradıblar. Qulu müəllim ədəbi tənqidimizin cəngavəri idi, təkcə məzmun, mükəmməllik yox, hərfin, sözün uğrunda döyüşürdü. Məmməd Araz və Qulu Xəlilov mənim həyat ideallarımdı. Bu gününün özündə də onları oxuyur, öyrənirəm. Onların mənəvi varisi bu iki şəxsiyyətə xəyanət edə bilərmi?

Bayaq qeyd elədiyim kimi, bu gün ədəbi tənqid nüfuzunu itirib. Yerində isə tost demək ənənəsi yaranıb. İstedadı olanı ən yaxşı halda yubileydən-yubileyə yada salırlar. Fəndgirliyi, fərasəti, maddi imkanı istedadından çox olanlar haqqında isə qalaq-qalaq kitablar yazılır, yalançı tərif dolu məqalələr dərc edilir. Bu gün falçı haqqında kitab yazan, onu mədh edən tənqidçilər var. Mənim də, sənin də tanıdığımız elələri var ki, ildə 10-15 kitabı çıxır. Bir insan başdan-ayağa istedaddan yoğrulsa belə ildə bu qədər kitab çap etdirməyə fiziki gücü yetməz. Həmişə belələrinə qarşı çıxmışam, ədəbiyyata səlib yürüşü elan edənlərə yazılarımda etirazımı bildirmişəm. Belə deyək də, gücüm çatan qədər vuruşmuşam.”- söyləyir…

Zahirən çox ciddi görünsə də şən xanımdır, gözəl yumor hissinə malikdir. Ətrafında xeyli insanlar olsa da dostlarını diqqətlə seçir. Səy göstərməkdən yorulmur və heç vaxt bundan şikayət etmir. Qarşısına qoyduğu məqsədə, arzuladığı uğura çatana kimi dayanmadan çalışır. Diqqətli, dütüst, hissiyatlıdır. Mükəmməlliyi xoşlayır, elə buna görə də tələbkardır…

Deyir ki- “Düzdür, zamanın ən yaxşı hakim olduğunu deyirlər, amma elə məsələlər var ki, seyrçi qalıb münasibət bildirməmək mümkün deyil. Bu gün yazmasaq, fikir bildirməsək gələcək nəsillər bizi qınamazmı? Susmaq razılıq əlaməti sayılır. Ona görə də susmaq olmaz. Zövqlərin korlanmasına, ədəbiyyatda baş alıb gedən bu hərc-mərcliyə biganə qalmaq mümkün deyil. Hamı bir-birini təkrarlayır, necə deyərlər, özgəsinin ayaqqabısını geyinir, amma uzağa gedə bilmirlər. Bu yaxınlarda teatrlarımızın birinin səhnəsində tamaşaya baxdım. Xalq artistləri özlərini oda-közə vurdular, lakin tamaşaçı heç bir zövq ala bilmədi. Çünki əsər çox zəif yazılmışdı. O qədər zəif əsər idi ki, səhnədəki bər-bəzək də onu xilas etmədi. Mən də öz fikirlərimi qəzetimiz vasitəsi ilə bildirdim. Müəlliflə münasibətlərimiz var idi, hər bayramda zəng edib təbriklərini çatdırırdı. Həmin tənqidi yazıdan sonra daha zəng etmir. İndi vəziyyət belədi, tənqid etdiyin adam səninlə düşmən olur. Bütün bunlara baxmayaraq ədəbi tənqidi yaşatmaq, ədəbi tənqidin itirilmiş nüfuzunu özünə qaytarmaq lazımdı. Telefon zənglərinin, təbriklərin sayının azalması faciə deyil. Faciə ədəbi tənqidin nüfuzdan düşməsidi. Mən onsuz da balıq üçün yox, Xaliq üçün yazıram. Ədəbi tənqid həmişə ədəbiyyatı çör-çöpdən təmizləyib…”

Nə qədər tələbkar olsa da mərhəmətli qadındır. Maddiyyata önəm vermir, amma rahat yaşamaq üçün ailə büdcəsinin güclü olmasını arzulayır. Yardıma hər zaman hazırdır, bu yolda əlindən gələni əsirgəmir…

Haqqında söhbət açdığım Flora Xəlilzadəni Azərbaycanda tanımayan az adam tapılar. 23 avqust 1955-ci ildə Zəngəzur mahalının Sisian rayonunun Urud kəndində anadan olub. Rayonun Vağədi kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra ADU-nun Jurnalistika fakültəsinə daxil olub və 1977-ci ildə oranı bitirib. "Azərbaycan təbiəti" jurnalında, "Azərbaycan müəllimi", "Azərbaycan" qəzetlərində işləyib. Bir müddət "Azərbaycan qadını" jurnalının redaktoru olub. Uzun müddət İctimai televiziyada layihə rəhbəri, "Yadigarlar" verilişinin müəllifi və aparıcısı olub. Hazırda Azərbaycan Televiziyasının (AzTV) Ədəbi-dram verilişləri" Baş Redaksiyasının baş redaktoru vəzifəsində çalışır. Prezident İlham Əliyevin göstərişi ilə Azərbaycan Televiziyasında yaradılan və verilişlərin keyfiyyətinə nəzarət edən Bədii Şuranın üzvüdür. 1972-ci ildən mətbuatda publisistik və bədii yazıları dərc olunur. Peşəkar jurnalist kimi mətbuatda çalışdığı dövrdə yüzlərlə elmi, ədəbi, publisistik, tənqidi məqalələri çap edilib. 20-yə yaxın kitabın müəllifidir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. Bir çox mükafatların sahibidir. 4 mart 2013-cü ildə jurnalistika sahəsindəki səmərəli fəaliyyətinə görə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə "Əməkdar Jurnalist" Fəxri adına layiq görülüb. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüsüdür. Ailəlidir, 2 oğlu və 5 nəvəsi var... Və elə burdaca ikinci oğlunun da adını çəkim - ASAN xidmətin mətbuat katibi, tanınmış jurnalist Elnur Niftəliyev! 

İllər ötəcək, nəsillər bir-birini əvəz edəcək, hər dəfə yada düşəndə, Flora xanımın adı ədəbi tənqidin qadın zirvələrindən biri kimi həmişə yaşayacaq…

Bu gün Flora xanımın növbəti ad günüdür. Bu münasibətlə onu təbrik edir, möhkəm can sağlığı arzulayırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Aysel Aslanın “Sel, sürüşmə, uçqunlar zəlzələ xəbərçisidir?” adlanan yazısını diqqətinizə çatdırır. Belə ki, burda çox maraqlı məsələyə baxış bucağı əks olunub.

Türkiyədə dəhşətli zəlzələ oldu. Ardınca ötən ay Azərbaycanda da zəlzələ həyəcanı yaşandı. Xəzər dənizi sahili boyunca bir çox ərazilərdə ciddi şəkildə hiss edilən zəlzələnin 5,7 bal gücündə olduğu qeyd edildi. Bundan bir müddət əvvəl isə Bakı dairəvi avtomobil yolunun aktiv hissəsinə iri qaya parçaları dağılmışdı. Hadisənin fəsadları aradan qaldırılsa da, səbəbləri açıqlanmadı. Zəlzələdən öncə daha bir qeyri-adi hadisə Bakı-Şamaxı-Qəbələ yolunda müşahidə olunmuşdu. Bu ərazidə qəfildən sürüşmə baş vermişdi. Bu təbiət hadisəsinin də fəsadları aradan qaldırıldı, lakin səbəbi haqqında məlumat verilmədi.

Sadalanan hadisələrin bir-birinə çox yaxın müddətdə baş verməsi insanlarda bunların zəlzələnin xəbərçisi olması haqqında fikir formalaşdırıb. Hətta sosial şəbəkələrdə yayılan iddialarda ekzogen proseslərin davam edəcəyi, sel, sürüşmə, zəlzələ kimi hadisələrin təkrarlanacağı qeyd edilib.

Bu iddiaların əsası varmı? Yer səthində ani baş verən belə hadisələr zəlzələ xəbərçisi sayıla bilərmi?

Bununla əlaqədar Oxu.Az-a danışan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Landşaftşünaslıq və landşaft planlaşdırılması şöbəsinin müdiri Mirnuh İsmayılov bildirib ki, qlobal miqyasda gedən tektonik proseslərlə Yer səthi hərəkətləri arasında müəyyən əlaqənin olması danılmazdır:

“Amma konkret olaraq, xırda ekzogen proseslər, Yerin səthində gedən hadisələr zəlzələnin xəbərçisi ola bilərmi sualına gəlincə, bu, kifayət qədər mübahisəlidir. Zəlzələnin nə zaman baş verəcəyinin təyin edilməsi mümkün olsaydı, onda dağıntıları önləmək də olardı.

Əslində Yer səthində gedən proseslər həm tektonik durumla, həm də istilik mübadilələri, rütubət dövranı, hətta troposferdə gedən proseslərlə sıx bağlıdır. Abşeron yarımadasından Pirallahı rayonu və “Sədərək” Ticarət Mərkəzi istiqamətindəki yolun, digər tərəfdən Bayıl qəsəbəsinə qədər uzanan yamacların qaş hissəsində uçqunlara qarşı tədbirlər görülməlidir. Bunu dəfələrlə demişik. Həmin ərazilər sürüşmə və uçqun təhlükəli ərazilər kimi tərəfimizdən qeyd edilib. Xarici ölkələrdə sərt yamaclarla əhatələnən yolların necə çəkildiyini görəndə anlamırıq ki, bizdə bu sahədə etinazsızlıq var. Bunların fəsad törətməyəcəyinə heç bir zəmanət yoxdur.

Bu, təkcə paytaxt ətrafında deyil, bölgələrdə də belədir. Məsələn, İsmayıllı yolunda uçqun, sürüşmə təhlükəsi olan yerlər çoxdur. Masallı-Yardımlı, Lerik yolunda uçqun və sürüşmə təhlükəli yollar var. Bu yolların bəziləri 500 metr-bir kilometr uzunluğunda olsa da, insan həyatı üçün istənilən halda təhlükə yaradır. Ən böyük təhlükəli hissə isə elə “Sədərək” Ticarət Mərkəzi istiqamətindəki yol və Bibiheybət-Bayıl arasındakı yerlərdir”.

M.İsmayılov düşünür ki, sürüşmə, uçqun, sel fəlakətləri fiziki aşınma yaradan məqamlardır:

“İqlim dəyişmələri, Yerin həddindən artıq qızması, gecələr birdən-birə soyuması, nəticədə süxurların tədricən aşınması çatların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Ona görə, adi kiçik titrəyişlərdə belə, həmin yamaclarda uçqun, sürüşmə əmələ gələ bilir. Hətta bəzən ağır yüklü avtomobillərin hərəkətindən də süxurlar yerindən oynayıb, uça bilər.

Şamaxı yolunda baş verən sürüşmə də əvvəldən mütəmadi vurğulanır. Bu istiqamətdə tədbirlərin görülməsi üçün lazımi addımların atılması çox xərc tələb edən məsələdir. Yol boyu salınan süni terraslar beş-on il tab gətirə bilər. Ona görə proses yenidən təkrarlanmalıdır. Asfalt qalın, ağır çəkildikcə, onun altında rütubət toplanır.Bu, sürüşmələr üçün müəyyən şərait yaradır.

Yollarda baş verən prosesləri zəlzələnin xəbərçisi kimi düşünmək o qədər də real deyil. Dediyim kimi, proseslər bir-biri ilə əlaqədar ola bilər, amma hər birinin öz səbəbləri var”.

Zəlzələnin mövcud olan ekzogen prosesləri intensivləşdirə biləcəyini istisna etməyən alimin sözlərinə görə, sürüşmə riskli ərazilərdə zəlzələdən sonra güclü sürüşmələrin baş verməsi mümkündür:

“Belə hallar dəfələrlə müşahidə və qeyd edilib.Bu ərazilərdə gözləmək lazım deyil ki, mütləq zəlzələ olsun, sürüşməni tətikləsin.Həmin prosesi görürük və xəritələşdirib məlumat veririk.Buna baxan texniklər, mühəndislər mütləq həmin xəritələrlə hərəkət etməli, zəlzələ olana qədər proseslərin qarşısını almalıdırlar.

Son zamanlar ekzogen proseslərdə iqlim dəyişmələri ilə bağlı olaraq intensivləşmə artıb.Bu, qəfil baş verən sinoptik proseslərlə əlaqədardır.Çaylarda güclü sellərin gəlməsi kimi məsələlər də gözlənilən idi.Qəfil meteoroloji hadisələr, sinoptik proseslər selləri, sürüşmələri intensivləşdirir, eroziya prosesini aktivləşdirir.Bu, hadisələrin atmosferdəki, Yerin təkində və Yer səthindəki proseslərlə sıx əlaqəli olduğunun əsas göstəricisidir”.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2023)