Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Beynəlxalq Elektron kitab günü (International Read an eBook Day) hər il 18 sentyabr tarixində, elektron kitabların, audiokitabların, musiqinin və videonun rəqəmsal paylanması ilə məşğul olan OverDrive adlı Amerika şirkətinin təşəbbüsü ilə qeyd olunur.

 

OverDrive şirkəti 1986-cı ildə təsis edilib və ilkin olaraq analoq medianın rəqəmsal formata (disketlərə və kompakt disklərə) çevrilməsində ixtisaslaşıb. İnternet rəqəmsal medianın yayılması yolunda liderə çevrildikdən sonra şirkət online xidmətlərin köçürülməsini və rəqəmsal kontentin qorunmasınını təmin edib.

OverDrive 2014-cü ildə elektron qurğulardan Kitab oxunmasını populyarlaşdırmaq üçün beynəlxalq elektron kitab gününü yaradıb.

Elektron kitablar bizə öz sevimli əsərlərimizdən ayrılmamağa və onları istənilən yerdə oxumağa imkan verir: öz qonaq otağımızdakı divanda, işdə fasilə yarananda, hətta təyyarədə - yer üzündən 10 min metr yüksəklikdə. Onlar çamadanda yeri qənaət etməyə kömək edirlər, onları itirmək və ya zədələmək mümkün deyil və onları oxumağa başlamaq üçün yalnız düyməni basmaq kifayətdir.

 

Ölkəmizdə elektron kitab bazarı şətin də olsa, formalaşmaqdadır. Booker Publishing House yayın evinin rəhbəri, yazıçı Adəm İsmayıl Bakuvi qeyd edir ki, Azərbaycanda elektron kitab bazarının formalaşdırılmasında əsas problem piratçılıq, qeyri-qanuni yükləmələrdir. Yəni, bir satış platformasında pdf-I satış üçün yüklənmiş kitab dərhal digər elektron resusrslarda ödənişsiz olaraq yüklənmə üçün qoyulur. Hazırda azırbaycanlı oxucuda pul ödəyib pdf yükləmək vərdişi yoxdur. Ümumi problem isə ölkədə məhz kitab almaq üçün alıcılıq qabiliyyətinin aşağı olmasıdır.

Adəm İsmayıl Bakuvi onu da qeyd edir ki, bütün mövcud çətinliklərə baxmayaraq o, ölkədə elektron kitab, ümumən kitab i9ndustriyasının tezliklə çiçəklənəcəyinə əmindir. Bu yöndə Booker Publishing House yayın evinin də təşəbbüsləri və planları yetərincədir.

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabsevərlərə heç vaxt kitablardan ayrı düşməməyi arzulayır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2024)

 

 

 

 

 

“Buker” ədəbiyyat mükafatının qısa siyahısı açıqlanıb.

APA “The Guardian“a istinadən xəbər verir ki, qısa siyahıda əsərləri yer alan altı yazıçıdan beşi qadındır.

Bildirilib ki, bu, mükafatın 55 illik tarixində bir ilkdir.

Belə ki, siyahıda aşağıdakı müəlliflərin adları qeyd olunub:

1. Percival Everett (“James”)

2. Samantha Harvey (“Orbital”)

3. Rachel Kushner (“Creation Lake”)

4. Anne Michaels (“Held”)

5. Yael van der Wouden (“The Safekeep”)

6. Charlotte Wood (“Stone Yard Devotional”)

Qısa siyahıya alınan kitabların çoxunda güclü tarixi elementlər var.

Qeyd edək ki, “Buker”in builki qalibi noyabrın 12-də elan olunacaq. Qalibə 50 000 funt sterlinq, qısa siyahıya düşən yazıçıların hər birinə isə 2500 funt sterlinq pul mükafatı veriləcək.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı qocaman yazıçı Hüseynbala Mirələmovun “Yırtıcı üçün ustad dərsi” adlı hekayəsini təqdim edir.

 

 

Bəzən həqiqət yalan kimi görünür gözlərimizə. Bəzənsə yalanı həqiqət kimi qavrayırıq. Amma hər iki halda görüb-götürdüyümüz görüb-götürmək istədiyimizin diqtəsi altında qalır, onun zəhminə və hikkəsinə tam tabe olur.

 

ERKƏK TÜLKÜ

Nə elədisə, özü özünə elədi, öz başına oyun açdı. Yoxsa, “ac qulağım, dinc qulağım” deyə şellənirdi hər yanda. Mağıl dağı-daşı, çölü-biyabanı yaxşı tanıdığından eninə-uzununa dolaşır, pöhrəliklərdə, sıx kolluqlarda, yovşanlıqda həriflədiyi çöl quşlarından caynağına keçəni dərhal qamarlayıb nəfəsini kəsir, ovunu acgözlüklə, hərisliklə dişinə çəkirdi. Azlığına-çoxluğuna baxmadan gündəlik tapdığı azuqəsiylə kifayətlənməsi də varıydı. Özünü təhlükəyə atmaqla yaxınlıqdakı kənddəki toyuq-cucəyə dadanmaq o vaxtlar ağlına belə gəlməzdi. Axı, bu haram buyrulmuş oğurluq yolunun bir gedər-gəlməzliyi də mövcud idi, tülkü təbii surətdə bunu anlayırdı, ancaq çıxış yolu, deyəsən, son vaxtlar tamam görünməz olmuşdu. Çünki dərdi təkcə öz canını doyuzdurmaq olsaydı, nə varıydı ki. Məsələ qəlizləşmiş, sirkə tündləşmişdi. Sağlam erkək tülkü təzəcə “ata” olmuşdu. İndi durum başqaydı, bir çətən ac külfət ondan gündəlik azuqə gözləyirdi. Dişi tayı üç bala doğduğundan bir qədər zəifləmiş, daha canında ov etmək taqəti qalmamışdı. Körpələrin nə veclərinə, daraşırdılar gecə-gündüz analarının döşlərinə. Əgər dişi tülkü gündə heç olmasa, bircə dəfə yaxşı qidalanmasaydı, üzülüb əldən gedəcəkdi. Arıq, azca batıq əmcəklərindən süd tamam kəsiləcəkdi. Bu isə faciə demək idi. Körpə balaları ac-yalavac halda  Allahın umuduna qala bilərdilər.

Üstəlik, nə iş idisə axır zamanlar çöl quşları da çıxmışdılar ceyran belinə. Bu ümidsiz vəziyyət erkək tülkünün lap kələyini kəsmişdi. Çoxbilmişliyi, bicliyi köməyinə çatmırdı, dağın-daşın kəkliyi hiyləgərlikdə şeytana papış tikirdi, onu ötmüşdü, nə illah eləyirdisə, girinə keçmirdi ki, keçmirdi. Allahın sığırçını, torağayı sanki bir-birinin ağzına tüpürüb sözü bir yerə qoymuşdular, tülküdən gen dolanmaq, ələ keçməmək idi onların amacı. Məhz bu mürəkkəb çıxılmazlıqdan baş çıxarmaq müşkül məsələyə döndüyündən, tək bir əlac qalırdı: ehmalca özünü bağlı-bağatlı Çayiçi kəndinə vurmaq...

Amma bu səfər qorxulu səfər idi. Kənd iki kiçik dağ yamacının arasında yerləşmişdi. Uzaqdan xana-xana evləri kibrit qutularına oxşayırdı. Əgər cins köpəklər, çoban itləri aman versəydilər, erkək tülkü rahatca gözaltı elədiyi həyətlərdən birinə soxular, ovunu xəlvətcə götürüb burdan uzaqlaşardı. Amma itlərin gözündən yayınmaq çətin idi. İki-üç gün əvvəl külfətinə toyuq aparmağı cəhənnəm, az qalmışdı özü Bozdar adlanan itə yem olsun. Yaxşı ki, onda Bozdar zəncirlənmişdi, ha dartınıb üstünə yürümək istəsə də istəyi içində qalmışdı. Amma çər dəymiş necə hürmüşdüsə bütün kəndi-kəsəyi duyuq salmışdı. Çayiçinin itləri xorla oxuyubmuş kimi səs-səsə verib ulaşmışdılar. Yaxşı ki, tülkü cəld tərpənmişdi, nə boğacağı anaş toyuğun cığırtısına, nə də it sürüsünün vahiməli hürüşməsinə məhəl qoymayıb “asta qaçan namərddi” deyərək dabanına tüpürmüş,  dağ çayını adlayıb özünü sıx kolluğun arasına vurmuşdu. Bilirdi ki, bura heç Əzrail da təşrif buyursaydı onun canını almağa imkan tapammazdı. İz azdıra-azdıra özünü yuvasına çatdırmış, gözdən-qulaqdan ilim-ilim itmişdi.

Qara-qorxu isə hələ də canındaydı, bütün bədənində, əzalarında və sümüklərindəydi, iliyinə işləmişdi. Hərdən Bozdarın acıqlı, zəhmli gözlərini, vahimə doğuran hürməsini, zəncirin şaqqıltısını yadına salır, tükləri biz-biz dururdu. İtin ağappaq iri dişləri ağzına keçəni göz qırpımında, bir suiçim saatda didib-parçalamağa hazır idi. Hikkəli tülkü Bozdarın dəmir qazanda yal yediyini görəndə təcrübəsindən hiss eləmişdi ki, köpəyin başı ev yeməyinə qarışıbsa, yəqin ətrafa fikir verməz. Hülqumuqdan bərk-bərk tutduğu anaş çil toyuğun son vida çığırtısı eşidilməsəydi, addımlarını ehtiyatla atan tülküyə bağlı qızmış köpək bəlkə də heç hürməz, onun varlığından belə xəbər tutmazdı. Bozdar səsə başını qaldırmış, quyruğunu silkələmiş, kəsik qulaqlarını şəkləmişdi. Yerindən hövlanak hənir gələn tərəfə şığımışdı. Zəncirin dəmir həlqələri boğazını kəsmişdi. Hirsindən sürətlə götürülən tülkünün dalınca hürmüş, həmcinslərini ayıltmışdı. Sonda çar-naçar bir-iki ağız da ulamışdı. Yəni get, bu dəfə dişimdən qurtuldun, sabah bu həyasızlığına görə cavab verəcəksən.   

Qayğılar bitib-tükənməz ki. Hər dəfəsində qılıncını sivirib bir az da inadla hücuma keçər. Erkək tülkü üçün yeni gün də eyni avazla başlamışdı: Ac balalarını, dişi tayını yemləmək.

Dişi tülkünün sığındığı nəm zirzəmi yuvada əsl həngaməydi. Burda üçəm körpələr savaşa başlamışdılar. Onlar südü kəsilmiş, qarnı belinə yapışmış anadan sallanır, acgözlüklə, hərisliklə yemək-içmək davasından əl çəkmirdilər. Boğaza yığılmış dişi heyvan him-cimlə onlara təpinir, növbəylə  dişinə tutub kənara tullayır, tənbeh edirdi ki, süd kəsilib, daha yoxdur, gözləyin bir az. Ay başa düşdülər ha. Körpələrinki ver yeyimdir, hardan tapırsan tap.

Erkək tülkü özü də bərk ac idi. Zəhrimar aclıq varlığına sirayət etdikcə  sancılanır, qıvrılıb-açılır, gərnəşirdi.

Kolluqda pusqu durub gözləməyə başladı, xeyli gözləmişdi ki, uzaqdan eşidilən xınalı kəkliyin qaqqıltısından ağzı sulandı. Nazlanırdı kəklik, sanki acıq verirdi tülküyə. Qaqqıltısı yağ kimi yayıldı tülkünün canına. Nə fayda, fərə kəklik elə də əfəl deyildi ki, asanca quyruq ələ versin. Tülkü oturan yerdən xeyli qabaqdaydı, günəş şüalarının sızdığı sərt qayalığın qənşərindəki daşlıqda. Dünyanın ən bəxtəvəriydi, oxumağı qulağı dəng edirdi. Bəlkə tay-tuşunu, yar-yoldaşı beçəni çağırırdı? İnsafsız beçədən də səs-soraq yox idi? Tülkü heysiz-heysiz tüklü quyruğunu qabağa çəkib şirin-şirin yaladı, ağzını marçıldatdı. Deyəsən, fərə kəklik iniltidən duyuq düşdü, dərhal susdu, yal-yamaca dərin səssizlik çökdü. Tülkü ona doğru şığıyanda isə sıçrayıb bircə anın içində pırıltı ilə uçdu. Lənət şeytana. Oxu daşa dəydi tülkünün yenə. Demək, əlac qalırdı Bozdar qorxusunu birtəhər ram edib yenidən kəndə güzar etməyə...

 

USTA SƏMƏD

Çayiçi kəndi növbəti qaynar payızını yaşayırdı. Qızıl fəsil bütün gözəlliyini ortaya qoymuşdu. Hər ağac, hər kol bir ilahi rəngə boyanmışdı. Elə bil Yaradanın qüdrəti fırçasıyla ətraf sehirləmişdi. Baxanın ağzı açıla qalırdı. Kənd sanki rəng bolluğunda boğulur, otların rayihəsi külli-aləmi məst eləyirdi. Kəndi iki kiçik sahilə ayıran Gümüşçayın həzin zümzüməsi isə bir ayrı aləm idi. Yayda az qala quraqlıqdan nəfəsi kəsilən bu əkin-biçinin, təsərrüfatların suvarma ehtiyacını ödəyən kiçik dağ çayı indi dil-boğaza qoymur, sakitləşmək istəmirdi. Qeyrətə gəlmişdi, suyu birəbeş artmış, köpüklənmiş, zərif zümzüməsi gur nəriltiyə çevrilmişdi. Gümüşçay olduqca ziyansız çaydı, yəni tıxsız balıqdı. Payız yağışları nə qədər onu coşdurub-daşdırsa da hədəqəsindən çıxmırdı. Çayiçidə indiyəcən bir kimsənin çöpünü də aparmamışdı ki, adı da bədnam olsun. Əksinə, xeyri isə göz qabağındaydı. Bağ-bostanıyla bütün ətraf bölgələrdə şöhrət tapmış Çayiçi kəndinə dirilik suyu bəxş edirdi o. Mənbəyini  müxtəlif narzan bulaqlarından götürən, keçdiyi yurd yerlərinin bərəkətini artıran çay uzun, keşməkeşli məsafə qət etdiyindən sanki aşağılarda yorğunluğunu boynuna alır, nəfəs dərə-dərə axırdı.

Düşünməyin ki, yayın cırhacırında Gümüşçay kəndi tam susuz qoyurdu. Onun göz yaşını xatırladan suyu nə qədər azalsa da təsərrüfatyanı sahələrdə işlətməyə bəs edirdi. Ağaclar onun sayəsində qurumaqdan qurtarır, suvarılan bağ-bostan dirçəlir, bol-bəhərini artırırdı. Bu isə el-oba üçün göydəndüşmə töhfəydi, məhsul bolluğuydu. Çayiçi soğanı, Çayiçi turpu, Çayiçi şalğamı adla tanınırdı, şöhrəti Bakı bazarlarına da çatmışdı.

Usta Səməd dədə-babadan bu kənddən idi. Mərhum atasından ona üçotaqlı birmərtəbəli çiy kərpiclə köhnə yaşayış evi yadigar qalmışdı. Ailənin dolanışıq səviyyəsi ortaydı – beşindən pis idisə, onundan yaxşıydı. Çünki Səməd fiziki əməyə alışqanlığı balacalıqdan atasından öyrənmişdi. Kipriyiylə od götürərdi, arvad-uşağa korluq verməz, ac saxlamazdı. Doğrudur, elm-bilik öyrənməklə arası olmayan Səməd sonra bunun xeyrini başa düşəndə, iş-işdən keçmişdi, anlamışdı ki, ömrü-günü yelə verib. Amma keçənə də güzəşt deyərlər axı. Çayiçi məktəbində tarix müəllimi işləyən əmisi Əhməd olmasaydı, heç ona natamam orta təhsil haqqında şəhadətnaməni belə verməzdilər. Yenə sağ olsun, Əhməd müəllim saqqal tərpətmişdi, direktor da onun sözündən keçməmişdi. Və əslində bu şəhadətnaməni Səməd arvadının sandığında yadigar saxlamışdı, hayıf alırmış kimi dustaq eləmişdi – ona diplomum deyirdi. Bu məsələlərdən az-çox başı çıxan həyat yoldaşı isə xətrinə dəymir, təbəssümlə qımışırdı. Day, “keçməyəsən sənin bu diplomundan” sözünü dilinə gətirməklə ortadakı pərdəni yırtmaq istəmirdi.

Usta Səməd Çayiçinin beş-on papaqlı kişilərindən sayılırdı, əlbəttə, söhbət oxumaqda, savadda deyildi, işgüzarlıqda idi. Əlindən gəlmədiyi iş yox idi. O, xarratlıqdan, dülgərlikdən bənnalığacan bilirdi, üstəlik, bütün xırda-para elektrik işlərindən də baş çıxarırdı. Kənddə hər kəsin Səmədə işi düşürdü, di gəl, zalım oğlu heç kimdən nəsə ummur, özünü tox tutur, quru xətir-hörmət qazanırdı.

Son vaxtlar tülkünün onun həyət-bacasına daraşması, toyuqlarına divan tutması ustanı qayğılandırırdı. Arvadı Mülayim xanımın yana-yana söylədiyi “Səmi, başına dönərəm sənin, bu həyasız tülkünü görürsən, bu boyda Çayiçidə bizim həyət-bacanı hərifləyib? Onu yerində oturtmağın vaxtı deyilmi?” sözləri lap ustaya od qoymuş, kefinə soğan doğratdırmışdı.

Cod tüklü üzünü turşuda-turşuda “Ay Məşədi Şəmmədin nəvəsi, rəhmətlik qaynatanın əlindən Allahın müqəddəs kitabı heç vaxt yerə düşməzdi. Namazına, orucuna, halallığına şübhə yox idi. O kişidən eşitdiyimdi, çöl heyvanın da ruzusunu Allah hardansa tapıb verir: ya oğurluqnan, ya doğurluqnan. Çünki şüuru yoxdu, hardan tapdı, ordan da qapdı. İndi neynəyim, tülkü ilə müharibəyə qalxım? Yəqin evimiz çaya yaxındı, üzüyuxarı gizlənə-gizlənə gəlir, münasib girəvə tapan kimi gözaltı elədiyini qapazlayıb aparır. Yiyəsiz itlər daim buralarda sülənirlər, onların iti gözlərinin qabağında necə çəpərdən bu tərəfə keçir, bax bu mənim üçün təəccüblüdü” – deyə usta fikrini uzada-uzada, hər sözünü əsaslandıra-əsaslandıra arvadını toxdatmaq istəmişdi.

- Yox, yox, mən demirəm, uşaqların çörək pulunu kəsib bir dılğır tülküyə qurban verəsən, iş-gücünü atıb çəpər dibində oturub saatlarla onun gəlişini gözləyəsən. Sadəcə, ondan gileyliyəm ki, bizi qaralayan bu şələquyruq lap ağ edib, sabah gəlib hinimizə də soxular bu xain heyvan.

Mülayimin söylədikləri ərinin ağlına batmışdı. Bu tülkünü məgər öyrədiblər, həmişə eyni adamın ünvanına yollanır? Başqa həyət-baca tanımır? Bu lap adama sataşmaq idi axı. Bir də, axı, yüzlərlə toyuq-cücənin dəni-kəpəyi filan qədər pul-paradı. Məgər lənətə gəlmiş tülkü ilə şərik təsərrüfat  saxlayırlar kənddə? Evin büdcəsindən yumurtaya pul getmir, toyuq ətinə pul getmir. Sağlam qidadı, ailəni korluq çəkməyə qoymur. Yediklərini yeyirlər, satdıqlarını satırlar. İndi bir tülkü dadanıb zəhərə döndərib hər şeyi. Əncam çəkməyin lap məqamıdı.

Tülkünü izləyib axırına çıxmaq, usta Səmədin düşündüyünə görə, elə də çətin iş deyildi, çünki qoşalülə tüfəngi vardı. Uzağı üç-dörd gün vaxt itirəcəkdi onu gözləməyə, rastına çıxanda da odlu silahıyla birdəfəlik cəhənnəmə vasil eləyəcəkdi. Bununla da hər şey bitəcəkdi. Bəlkə də. Ancaq tərəddüdləri də ara-sıra peyda olub düşüncəsini yayınndırmağa meyl edirdi. İş ondaydı ki, tülkü də həyasız heyvandı – o ərazini ki, öyrənmədi, dişinə vurmadı, ora ayaq basmaz. Deməli, bu hiyləgər, tədbirli məxluqu ovlamaq elə də asan başa gəlməyəcək. Digər tərəfdən, Allah bu tülkü adlı məxluqu yaratmışdısa da, bunun qidası da hardansa təmin olunmalıydı. Yazığı öldürmək günah işlətmək, Allaha asi olmaq demək deyildimi? Ac-yalavac, dilsiz-ağızsız çöl heyvanını qanına qəltan eləmək Tanrıya əsla xoş getməzdi. Həssas qəlbli Səməd sonra ömrü boyu bunun peşimançılığını çəkəcəkdi, vicdan əzabından ağır dərd yox idi. Və bunun xofu, fikri-zikri onu əridib çərlədəcəkdi.

Arvadı Mülayimə isə bu müşkül məsələyə tezliklə əncam çəkməyə söz vermişdi.

Nəhayət, usta Səməd tərəddüdlərinə son qoyub qəti qərar qəbul etdi, “Ya Allah” deyib Gümüşçayın evlərinə tərəf vurulan köndələn səmtində təxminən iki metr dərinlikdə quyu qazdı (fəhlə-zad tutmadı, yumşaq nəm torpağı qazmaq çətin deyildi), üstünü nazik çubuqlarla örtdü. Bu qatın da üzərinə xeyli sarı yarpaq və ot-ələf döşədi. O, fəhmlə öyrənmişdi ki, tülkü mütləq surətdə həyətlərinə burdan adlayır. Və günortaüstü yağan narın yağış quyunun ətrafını təbii görkəmə saldı. Daha hiyləgər tülkünün özündən fərasətli dədəsi də dirilsəydi, burada quyuya düşəcəyinə inanmazdı.

İndi qoy tülkü saydığını saysın, görək usta Səməd və həyat yoldaşı Mülayim xanım nə sayır.

Usta Səməd quyunu qazarkən əl-ayağına dolaşan uşaq-muşağa təpinməyi də unutmadı: “Uşaqlar, burda sabah bazar açmayın ha. Ev bizim, sirr bizim. Əgər eşitsəm, kimsə bu haqda başqa yerdə danışıb, gözümə görünməsin, tapıb cəzasını verəcəm”. Uşaq-muşaq da “əsgər salamı” ilə Səmədin dediklərinə haqq qazandırdı. Yəni, ev bizim, sirr bizim. Hər şey burda qalacaq.

Usta Səməd bu quyu əhvalatına bir az da özünəməxsus rəng qatıb arvadını agah elədi. Elə bildi, sadəlövh arvadı dərhal buna sevinəcək, tədbirinə əhsən, əliyyül-əla deyəcək. Amma arvadı dodaqaltı mızıldana-mızıldana ağlı kəsdiyini dilinə gətirdi: “Neyləyək, ay Səmi, bu kövşənin tülküsü toyuq-cücəmizə bir elə quyu qazdı, oğurlayıb apardı. İndi barı, bir dəfə də biz qazıyan quyuya düşüb heyfimizi alsaydıq “oxaay” söyləyərdik”.

Bir də usta Səməd Çayiçinin yeddi arxı dönəninə bələd idi. El qınağından ehtiyat edirdi. Vay o günə ki, kənd çayxanasında kimisə hoydu-hoyduya götürələr, axmaq bir hərəkətini qabardalar, yerinə düşməyən bir əməlini bəzəyib ona özgə don geydirələr. Onda gəl, ağızlardan düş görüm, necə düşürsən. Burda məsəl var, maddi ziyana düş, Çayiçidə dilə-ağıza düşmə. Kəndin ən əskik adamı da buynuz çıxarar, səni adam yerinə qoymaz, o ki qaldı ağsaqqalı-ağbirçəyi. Kənd camaatı sabah məsələdən agah olsaydı o ki var qarasınca deyinəcəkdilər, deyəcəkdilər ki, bu da tanınmış bir nəslin nümayəndəsi, böyük bir ailə başçısı, zəhməti sayəsində ad çıxarmış usta Səməd, düşük-düşük tülkü üçün tələ qurub, ərinməyib o boyda kişi tülküyə  quyu qazıyıb. Deyəcəkdilər, bu tülküdürsə, buna dədə-babadan düzlük qalmayıb ki, tülkülük qalıb da. Köhnə xasiyyətini tərgidəcəksən, bəyəm? Ona insanlıq qanunlarını aşılayacaqsan? Bəs bu məxluq Tanrının bəxş etdiyi genetik vərdişindən necə əl çəksin?

 

ERKƏK TÜLKÜ

Erkək tülkü Çayiçini su yoluna döndərdiyindən bütün keçilməz sədlərə, gizi yollara, cığırlara bələd idi. O, uzunsov burnu ilə nəm torpağı iyləyə-iyləyə, ot-ələf, xəzəl qoxusunu ciyərlərinə çəkə-çəkə Gümüşçayın köndələn səmtinə yaxınlaşdı. Gün günorta yerinə çatmışdı. Bəxti gətirdiyindən kənd itləri qeybə çəkilmişdilər. Yenə toyuq-cücə çaykənarı ərazidə eşələnirdi, arxayın-arxayın azuqə axtarışında idilər. Təbiətin bütün rəngləri al-əlvan beçə və fərələrin sanki bellərinə köçmüşdü.

Tülkü nazik çəpəri ehmalca adladı. Elə yenicə qədd-qamətini düzəldib irəliləmək istədi ki, qəfildən ayaqları boşa getdi. Bir də qamətini düzəldib  qalxması mümkün olmadı, caynaqları göydə qaldı, quyunun dibinə yumalandı. Dərhal tora düşdüyünü anladı. Bununla barışmaqmı olardı? Bəs dişi tayı, bəs balaları, bəs öz cavan canı? Ölmək zamanımı idi? Əlbəəl yuxarı tullandı, amma arxası üstə yerə düşdü. Təzədən sıçradı, yox, deyəsən, çox dərin quyuya düşmüşdü. Ürək-göbəyini yeyirmiş kimi xeyli bu qaranlıq yerdə çabaladı. Hər dəfə gözlərinin fənər parıltısıyla quyunun palçıq divarından yapışıb yuxarı dırmaşsa da, torpaq ovulub üstünə tökülür, guppultuyla aşağı yıxılırdı. İlk dəfəydi ki, aldanmışdı, ağlı köməyinə yetməmişdi.

Necə oldu axı, ehtiyatsızlıq etdi, bəniinsanın felinə aldandı?

İnnən belə aqibətinin necə olacağı düşdüyü quyunun dibi kimi ona qaranlıq ili. Hər halda həyat yaxşı heç nə vəd etmirdi...

Ham! Ham, ham! İt hürürdü. Canından vicvicə, soyuq gizilti keçdi. Deyəsən, Bozdar indicə olaydan xəbər tutmuşdu. Hənirtidən nəsə hiss eləmişdi. Xoşbəxtlikdən o, alça ağacına zəncirlə bərk-bərk bağlanmışdı, yoxsa gəlib quyunun başının üstünı alacaqdı. Kənddəki bütün həmcinslərini yığacaqdı bura.

Tülkü sanki şəraitə uyğun əks-reaksiya verdi. Əlacsız-əlacsız mırıldadı və yekə məxmər quyruğunu qatlayıb, qabaq ayaqları üstdə süst oturdu. Aclıq artıq bütün içini titrədirdi. Taqətdən düşən halsız canını qoymağa yer tapmırdı. Külfəti də yoluna göz dikmişdi, ana tülkü üçəm körpələrilə çörəkvay olmuşdular. Qəzəb vulkan kimi içində kükrəyir, coşub-daşır, qanı qaralır, imdad diləməyə bir məxluq tapmır, əli heç yana çatmırdı.

Quyuya tökülən quru ot-ələfin, xəzəlin üstündəcə məyuscasına uzandı, qurcalandı, qərnəşdi və qeyri-ixtiyari yuxuya getdi.

Qənşərində qıpqırmızı pipiyi olan və qızıl qan içində çabalayan xoruz gördü. Baxmayaraq ki, qanına qəltan olunmuşdu, xoruz qəribə tərzdə banlamaqdaydı. Bəlkə də qırmızı pipiyin son vida nəğməsiydi,  damarlarındakı beş-on damcı qan qurtaran kimi nəfəsi tamam kəsiləcəkdi. Ancaq bu inadkar, tərsməzhəb səsini kəsmək bilmədən oxumaqdaydı. Və şövqlə oxuyurdu, elə bil torpağa qarışan onun bədəninin qanı deyildi, ayrı bir qırmızı mayeydi.

Bu mənzərə tülküyə ləzzət eləyirdi, məqam gözləyirdi ki, xoruz oxumağını kəssin, o da qan düşməni ilə məsələni çürütsün. Ölmüş yaman ətli-canlı idi, yağlı tikələri ləzzət verəcəkdi. Belədə, həm o binəvanın canı dincələcəkdi, həm də bunun ağzı dada-tama gələcəkdi, qarnı quruldamaqdan qurtulacaqdı.

Di gəl, xoruz şeytanın atından düşmürdü ki, düşmürdü, tülküyə acıq verə-verə banlamaqda davam edirdi...

Maddım-maddım tülkü bir xeyli tamaşa qıldı. Birdən yırtıcı xisləti özünü göstərdi, xoruza tərəf yüngülvari cırmaq atdı. Di gəl, pəncəsi boşa getdi.  Xoruz isə nə banlamağını dayandırdı, nə də yerindən zərrəcə tərpəndi. Tülkü onsuz da şəraitin hökmranı olduğuna əminləndi, səbr etməyə üstünlük verdi, ağır oturub batman gəldi.

Yaxşı, o axı, qırmızıpipiyə əl qaldırmamışdı, Allah şahiddi. Bəs onu kim bu hala salmışdı? Bəlkə tülkünün gördüyü reallıq deyildi, dumanlı bir yuxuydu? Bir müddət gerçək həyatla yuxu arasındakı çarpışmada qaldı. Nə olursa-olsun, bu görüntünün qurtarmasını arzuladı. Çünki artıq aclıq başının üstündə necə cövlan edirdisə son taqətini belə aparmaqdaydı. “Ac qılınca çapar” – deyərlər, ilan vuran yatar, ac yatmaz. Bütün cəsarətini topladı, özünü xoruzun üstünə atdı.

Bu nədir? Heç xoruzun kölgəsi belə əlinə keçmədi. Nə xoruz? Burda - quyunun dibində xoruz nə gəzirdi? Alacalanmış gözləri bərəldi, ətrafı dörd gəzdi. Gərşəndi, hansı daxili əzasısa ağrı verdi, özünü düzəltdi. Yuxarı sıçradı, indi  xatırladı ki, hardadır, bu gördükləri həqiqət deyil, adi yuxu sayıqlamalarıdır.

Xeyli vaxt keçmişdi, tülkünün mürgüsü onu bir müddət bu dəhşətli aqibətindən qoparmışdı. İndisə o, yenidən qaranlıq quyu reallığında həbsdəydi. Özündən xoflandı. Bir hissiyyat vardı, sanki anadan əmdiyi süd burnundan gəlməkdəydi. Allah aciz, əlacsız qalmağın evini yıxsın. Bundan betər dərdmi vardı?

 

USTA SƏMƏD

Axşamüstüydü, kəndin-kəsəyin yağışı-yağmuru iki gün öncə kəsilsə də göy üzü qaşqabaylıydı. Qara buludlar hönkürməyə bəhanə gəzirdilər. Bir göy gurultusu və ya ildırım çaxması bəs idi ki, payız yağışı başlasın. Qonşu kənddən evə dönən usta Səməd kiçik əl çantasını pilləkənin üstünə qoydu. Yolboyu ürəyinə daman şübhəni nərəvurd etmək üçün həyətyanı sahəyə düşdü. İlk gördüyü mənzərədən çaşdı, səndələyib yerə dəyəcəkdi ki, gilas ağacının budağından yapışdı. Təxmini fəhmi düz çıxmışdı. “Düşmən” ilişmişdi, quyunun dibində çabalayır, qan-tər içində çıxış yolu axtarırdı. Usta bir-iki addım da irəli atdı, tülkünün əhvalını bilmək üçün quyunun düz başında dayandı. Arıq, cılız çöl heyvanını görcək içində nəsə qırıldı. “Eh, bu ki, ölüvayın birisidi, toyuq-cücənin qənimi yəni budu? Özü heç bir fərə ağırlığında olmaz. Buna cəza vermək günahdı, vallah!” – pıçıldadı.

Arvadı gəlib mətləb üstə çıxdı. Dərhal əyilib həyət-bacasına yağı kəsilmiş erkək tülküyə baxdı. “Bədbəxtin elə təkcə gözləri parıldayırmış ki! Bədəni ət üzünə həsrətdi” – deyərək sual dolu baxışlarını ərinə zillədi. Yəni, hökm sənindi, hansı cəzanı istəyirsən, kəs...

- Mülayim, bu onsuz da ayaq üstə ölüb. Əgər onu buraxsam, itlər parçalayıb öldürər, günahı adımıza yazılar.

Usta Səməd təmkinlə sözündə-sovunda uzaqdan başlayaraq yaxına gəlmək vərdişinə əməl edərək bu girişi etdi, sonra xeyli susub arvadını ifadəli baxışlarla süzdü, onun reaksiyasını təxmin edəndən sonra isə sözünün mustafasını gətirdi:

-Gəl Əzrayılın adını bədnam etməyək. Get, evin dalından əlcəklərimi və uzunboğaz çəkmələrimi gətir, namərd qonağımızı çıxarım. Tövlədə hinlərin birini boşalt, bir-iki günlüyə onu saxlayaq orda. Sür-sümükdən, yaldan qoyaq qabağına. Əmələ gələn kimi də aparıb qaratikanlıqda buraxacam.

Mülayimin həqiqətən də təəccübündən gözləri bərəldi:

- Səmi, sən ciddisən? Vallah səndə ki bu ürək var, gedəndə də elə səxavətlə ağ xoruzu tutub verərsən bunun qoltuğuna. Bu xeyirxahlığına görə inanmıram hamam suyuna dost tutduğun bu məxluq bir də həyət-bacamıza hərlənə... 

Usta Səmədin də əlacı qaldı həyat yoldaşının sözlərini azdırmağa:

- Deyirsən, heyvan yaxşılıq qanmaz? Vallah dilsiz-ağızsız heyvanlar bəzən canlıların alisi insanların bəzilərindən daha qanacaqlı çıxır. Onun hərəkətini bir vaxtlar qonaq kimi süfrəmizin başına çıxardığımız, sonradan da “bura bizim torpaqdır” deyibən üzümüzə durmalarına şahidlik etdiyimiz dığa və axçılərlə müqayisə eləyib, inşəallah, qiymət verərik.

 

ERKƏK TÜLKÜ

Tülkünün nəm, soyuq quyunun dibindən çıxardılması prosesi ağrısız və itkisiz başa gəldi. Binəva taleyi ilə barışdığından ev yiyəsinin onu kəsdiyi ölüm hökmünü icra etməyə apardığını zənn etsə belə, o qədər taqətsiz, heysiz idi ki, müqavimət göstərə bilmədi. Amma öldürülüb leşinin də çöllərə atılması, yaxud qazılıb soyuq torpağa basdırılması əvəzində mal-qaranın, qoyun-quzunun yaşadığı isti tövlənin içinə köçürülməsi tülkünü matı-kutu quruyan qədər təəccübləndirdi. Yeni şəraitə uyğunlaşmağı özünü çox gözlətmədi. Tezliklə özünü burada sudakı balıq kimi hiss etməyə başladı.

 Geniş tövlədə şellənmək, gəzib-dolanmaq bir başqa büsat idi. Künclərin birində sarı saman döşənmiş, digərində quru ağacdan taxt qurulmuşdu. Bu təhlükəsiz istirahət məkanında istədiyi qədər dincələ bilirdi. Qarnı daha tox idi, onu incitmirdi. Usta Səmədin gecə hazırlatdırdığı sümüklü ət soyutması gözünün işığını artırmışdı. Suyuna doğranmış tikələri iştahla yeyən “qonaq” sümük gəmirməyə də vaxt ayırmışdı.

Tövlədəki qonşu hində isə həyat qaynamaqdaydı. Sarıdimdik balaların cik-ciki, fərə və beçələrin qaqqıltısı ehtirasını coşdururdu, bu səslər yağ kimi yayılırdı canına.

Ancaq o da var idi ki, bəzən xatırlatmalar onu alüdə edəndə iynə üstə otururmuş kimi narahatçılığa düçar olurdu. Balalarından və həmtayından xəbəri yox idi. Görəsən, onlar indi neynirlər? Burada ona “gözün üstə qaşın var” deyən olmasa da, əziyyətsiz-filansız qarnını doydura bilsə də əsəbiydi, doğmaları yanında olmadığı üçün bu gözəlliklər ürəyinə yatmırdı. Üçəm körpələrini, həmtayını yada salıb cırnayır, özündən çıxır, yol arayıb-axtarırdı. Yol-yolağı itmişdi, düyün düşmüşdü, kələfi tapmaq, ələ keçirmək lazım idi. Onun ağlı isə bir şey kəsmirdi. Çoxbilmişliyi isə qan yaddaşıydı və quyuya düşəndən sonra dərhal anlamışdı ki, burda onun ağlı ilə rəftar eləsəydilər, gərək əzgil çubuğu ilə bədənini qançır eləyəydilər, yediklərini burnunun deşiklərindən gətirəydilər. Şükür, bura “nə yemisən, turşulu aş” cəza tədbirindən uzaq idi. Dava-mərəkə, hökm havasını sükut əvəzləmişdi, əmin-amanlıq açılacaq səhərin ilk  müjdəçisiydi.

Özünü tox tutdu, yüngülsaqqal olmaq istəmədi. Heç bir səsə-küyə məhəl qoymadı. Başladı tövlədə gərdiş edib meydan sulamağa. Qan-tərə batanacan o baş-bu başa getdi. Yoruldu. Qabaq ayaqları üstə şöngüdü və işığı tövləyə bəs edəcək gözlərini yumdu. Elə bil elektrik lampasını söndürdülər, balaca dairə qaranlığa qərq oldu. Və bir də xoruzun üçüncü banında ayıldı, mürgüsü isə o qədər şirin idi ki, ağır kirpiklərini qaldırıb-endirməyə tənbəllik elədi. Nəhayət, inəklərin böyürtüsü, qoyun-quzu mələrtisi yuxusuna tam haram qatdı. Ayağa qalxdı, bədənini tarıma çəkib gərnəşdi. Belinin məxmər tükləri biz-biz durdu.

      Sövq-təbii hiss etdi ki, hələlik bu öyrəşmədiyi yad məkanda başına sığal çəkirlər, bəlkə sabah cəzası daha ağır olacaq. Bu fikir sübh erkən onu üşütdü...

 

USTA SƏMƏD VƏ ERKƏK TÜLKÜ

Usta Səməd sübh namazından sonra cığal qonağını yoxlamaq üçün tövləyə girdi. Tülkü hoppanıb-düşdü, qəmgin səs çıxartdı. Usta dəmir ləyənə doğranmış qoyun bağırsağını içəri ötürdü. “Ye, Allahın yazığı, görmədiyin günləri yaşayırsan. Keçəydin imansızın birinin girinə, sənə həyat dərsi keçərdi, oğurluğun nə olduğunu başa salardı. Görünür, qismətində hələ yaşamaq varmış”.

Tülkü məstedici xoş qoxunu ciyərlərinə çəkdi və acgözlüklə yeməyə girişdi. Usta Səməd su gətirib balaca mis qabda qoydu və bir daha tövlənin qapısını yoxladı, balaca pəncərəyə toxundu. Hər şeyin yerində olduğunu görüb arxayın surətdə işinin-gücünün dalınca getdi.

“Balığa yaxşılıq et, burax dəryaya, balıq bilməsə, xaliq bilər”.

…Nədənsə əlini hansı işə atırdısa tülkü yadından çıxmadı. Düşündü ki, Allahın yazıq heyvanıdı, yaradan ona böyük cüssə, əzəmət verməyib ki, təbiətdə üstünlük qazansın, asan ov tapsın. Gücü yalnız oğurluğa yetərlidi: kol dibindən bir sığırçın qamarlasın, şum yerindən siçovul tutsun, həyət-bacadan toyuq-cücə caynağına keçirsin. Bununla da gün-güzəran qursun, acından köpük qusmasın.

Usta Səmədə görə hər bir yırtıcı çöl heyvanı təbiətən azaddır. Tülkünü tövlədə saxlamaqla qorusa da, onun sərbəstliyini də məhdudlaşdırmışdı, azadlığını əlindən almışdı. Axşam işdən qayıdanda ayaqları yenə onu tövləyə çəkdi, rəhmdilliklə qonağına əl sürtdü, başını tumarladı, nazıyla oynadı. Tülkü sanki bu nəvazişdən sıxılır, qulaqlarını qısır, parıltılı gözlərini qıyır, əsəbi şəkildə quyruğunu oynadırdı.

 “Başa düşürəm səni, yoluna göz dikənin var. Ancaq Alabaşın, Bozdarın dişindən qurtulmaq gərəkdir. Darıxma, tam özünə gəlmisən, bir azdan səni aparıb qaratikanlıqda azdıracam. Gedib kef çəkəcəksən”- dedi Səməd, evə çıxıb çay-çörəyini yeyəndən, havanın tam qaranlıqlaşdığını gözləyəndən sonra tövləyə keçib tülkünü qucağına aldı, işəridən çıxdı. Yolda-rizdə “Kaş ki heç kəslə qarşılaşmayaydım” niyyəti ilə xeyli yol getdilər, çaya çatdılar.

Usta Səməd “Di salamat qal” deyib tülkünü Gümüşçayın sağ sahilindəki qaratikanlığa buraxdı.

Tülkü dərhal tullana-tullana otuz-qırx metr məsafə qət elədi. Bir an dayanaraq arxaya çevrildi və xilaskarına minnətdarlıqla baxdı. Nə baş vermişdi, bu arada nə olmuşdu, başına gələn qəziyyə nəydi? Könlü-gözü tox idi, gümrahlığı da yerində.

Səhər şəfəqləri Gümüşçayın sularında xumarlanırdı. Tülkü çay boyu asta-asta yuvasına doğru gedirdi. O, azadlığın dadını duyduqca içində bir yüngüllük, bir asudəlik hiss edirdi. Yol boyu onu da qətiləşdirirdi ki, bir də heç vaxt yolunu kənd tövlələrinə salmayacaq. Bəniinsanın bu yaxşılığına yamanlıqla cavab verməsi insafdan olmaz. Allah versin dağı-daşı, çölü-biyabanı. Eninə-uzununa dolaşar, pöhrəliklərdə, sıx kolluqlarda, yovşanlıqda qıt olmuş çöl quşları  yenə də cövlan edərlər, o da hərifləyib onları caynağına keçirər, dərhal qamarlayıb nəfəslərini kəsər, dişi tayına, üçəmlərinə aparar.

Hələ onu da görərsən, Mülayim bir daha tülkünün geri dönmədiyini, həyət-bacalarına hücum çəkmədiyini görüb köks ötürər, ərinə deyər ki, ay Səmi, həqiqətən də deyəsən, dilsiz-ağızsız heyvanlar bəzən canlıların alisi insanların bəzilərindən, xüsusən də o mənfur qonşularından daha qanacaqlı çıxırmış.

                                                                                                                  2020

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2024)

 

AŞKÖZ - YEMƏK, TAMAZKAL -HAMAM, KÖK - GÖY, YAŞEL - YAŞIL və s. 

 

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

 

Keçən əsrin 60-80-ci illərində - uşaqlıq və ilkin gənclik dövrümüzdə hər gün kənd klubunda filmlər göstərilirdi. Biz ən çox hindulardan bəhs edən filmlərə maraq göstərirdik. Onların geyimləri, dağlarda və meşələrdəki çılğın hərəkətləri, iplərlə ağacdan-ağaca sıçramaları, döyüş alətlərindən – oxdan, nizədən və baltalardan ustalıqla istifadə etmələri, döyüş vaxtı çıxardıqları qəribə səslər bizi çox cəlb edirdi. Onlara məftun olurduq. Döyüş səhnələri olan digər filmlərə də baxardıq, amma onlar hindulardan bəhs edən filmlər qədər xoşumuza gəlməzdi.

Hələ C.Kuperin və başqalarının hindulardan bəhs edən kitablarını oxumaq üçün kənd kitabxanasının qabağında günlərlə növbə gözləməyi, kitabxanaçı Gülmayəni bezdirməyi demirəm. 

Hətta uşaqlarla oynayarkən hinduların filmlərdə gördüyümüz, kitablarda oxuduğumuz hərəkətlərini yamsılayardıq. Üz-gözümüzü rənglərlə boyayıb, özümüzü qaz lələkləri ilə bəzəyər, köhnə pal-paltarları cıraraq hindular kimi geyinər, onların rəqslərini ifa etməyə çalışardıq. Çinqaçuk, Şahingöz, Unkas kimi bağıraraq tut bağındakı ağaclardan özümüz asdığımız kəndirlərlə bu budaqdan o budağa atlanar, bir-birimizə yeşik taxtalarından “düzəldilmiş” yalançı nizələr, oxlar və baltalar atar, üzbəüz “döyüşə” başlayardıq. Gah da “Ləpirçi” olub, gizlənmiş uşaqların (guya düşmənlərin) izini axtarardıq. Və bu oyunları oynamaqdan heç yorulmazdıq.

Böyüdükcə, yaşlandıqca, oxuduqca, öyrəndikcə başa düşdüm ki, bunlar sadəcə bir uşaq marağı deyilmiş. Onları bizə doğmalaşdıran həm də gen qohumluğu imiş. 

Sizə gülməli gəlir, eləmi? Düşündüklərim mənə də əvvəl elə gəlirdi. Amma olub-bitənləri daha dərindən öyrəndikcə özüm-özümü qınamağa başladım. Çünki faktlar da mən düşündüyümü təsdiq edirdi. 

İcazənizlə, sizə bir az hinduların rəvayətlərə dönmüş tarixi barədə bildiklərimdən danışım. Zənn edirəm ki ,bezməyəcək, axıra kimi oxuyacaqsınız. Amma bəri başdan deyim ki, mən özümdən yeni bir Amerika açmayacam. Fikirlərim və mülahizələrim ancaq oxuyub bildiklərimə, eşitdiklərimə və apardığım həvəskar tədqiqatlarımın nəticələrinə əsaslanacaq. 

Deməli, Amerikan alimlərinin Miçiqan Universitetində apardığı tədqiqatlara görə, müasir hindular bu qitəyə 20-25 min əvvəl “Berinq körpüsü” vasitəsilə gəliblər. Adıçəkilən ərazi vaxtilə Amerika və Asiya arasında geniş bir dəhliz imiş. 12 min il əvvəl bu dəhliz yox olmuşdur. Hazırda həmin ərazidə Berinq körfəzi yerləşir. Bu miqrasiya isə uzun bir zaman ərzində davam edib. Miqrasiya edənlərin ən sonuncusu da XIII əsrdə Çingiz xanın zülmündən Alyaskaya qaçan türk uyğur tayfaları olmuşlar. Eramızdan əvvəl 1500-cü illərə aid və Göytürk əlifbası ilə yazılmış Saka Bəyinin hekayəsindən bəhs edən daş lövhə də həmin köçləri sübut edir. Türk soylu tayfaların gedib Amerikaya yayılması barədə orada yaşayan hinduların folkloru da aşkar məlumatlar təqdim edir.

Çıxış nöqtələri qədim türklərin məskəni – Sibirin Altay bölgəsi olub. N.Vitsen adlı bir alim hələ XVIII əsrdə Niderlandda çap olunmuş kitabında hinduları birbaşa Sibir və ya Altaydan gələn tatarlar adlandırmışdı. Amerikalı və rus antropoloqların araşdırmaları da Amerika qitəsinin ilk sakinlərinin genetik beşiyinin Sibirin cənubundakı Altay bölgəsi olduğunu üzə çıxarıb.

İndiki hinduların ulu babaları Altaydan köç edərək Amerikada məskunlaşanda avropalıların bu qitə barədə məlumatları belə yox idi. X.Kolumb isə heç anadan olmamışdı. Yeri gəlmişkən yada salım ki, Amerika qitəsinə köç etmiş türk tayfalarının “hindu” adlanması elə bu yolunu azmış Xristoforun əməli olub. Hindistana var-dövlət dalı ilə gedən bu adam səhvən gəlib Amerikaya çıxmışdı (XVI əsrdə). Buranı Hindistan bilmiş və yerli əhalini də “hindli” adlandırmışdı. Biz isə onları hindlilərdən ayırmaq, fərqləndirmək üçün “hindu” deyirik.

Bəli, hindular türk əsillidirlər!  

Bəlkə də, inanmayacaqsınız, bu fikri absurd hesab edəcəksiniz. Bilirəm, hər bir qəti hökm təkzib olunmaz sübutlara əsaslanmalıdır. Narahat olmayın, belə sübutlar var! Həm də çoxdur.

Belə ki, ortada DNA testlərinin nəticələri var, bu gün dünyanın əksər alimləri müasir hinduların türk kökənli olduğunu irəli sürür. Dil və dini inançlarda oxşarlıq mövcuddur. Türklər ilə Amerika qitəsində yaşayan keçmiş Maya-Astek-Olmek sivilizasiyaları arasında simvollarla başlayan bənzərlik aydın görünür. Türklərlə hindular arasında əfsanələrin bənzərliyi, mifologiyalarda, totemlərdə oxşarlıq qeydə alınıb. Şaman inancı ilə hindu inancı, demək olar ki, eynidir. Geyim ornamentlərində, xalça, kilim, oyma kimi əl işlərindəki naxışlarda eynilik, adət-ənənələrdə də bir çox bənzərlik var. Sübutların sayını daha da artırmaq olar. Amma bizcə, bəsdir.

Bu göstərilənləri isbat etmək üçün o qədər konkret faktlar var ki. Onların hamısı barədə söz açmaq çox yorucu olar. Ona görə də bəziləri haqqında qısaca yazmaq istərdim. 

Başlayaq elə DNA testlərindən. Genetik tədqiqatlar uzaq keçmişdə hinduların və Altay xalqlarının ümumi əcdadının olmasını inkaredilməz dəlillərlə sübut edib.

Amerika hindularının əksəriyyəti Y xromosomlu Q haploqrupunun daşıyıcısıdır. Hindu qəbiləsinin rəisi və “Amerika Yerli Sakinləri Sosial İşlər” idarəsinin müdiri M. Franklin Kil hindular ilə türklərin DNA testlərinin eyni olduğunu, bundan başqa “Y” xromosomunun sadəcə türklərlə hindularda olduğunu söyləyir.

Rusiya Elmlər Akademiyasının genetika institutu və ABŞ-ın Pensilvaniya universitetinin genetiklərinin elmi tədqiqatına əsasən, Şimali Amerika hinduları ilə Altay və Qafqaz türkləri qohumdur. Onların ümumi əcdadları 15-20 min il əvvəl yaşayıb. Məşhur Maya mədəniyyətinin nümayəndələrinin geninin analizi də sübut edib ki, hindular Sibir etnosu ilə qohumdur. Hinduların əslən haradan gəldiyini 40 ildir araşdıran Ethel Stuart da sənədlərlə onların türk soyundan olduğunu sübut edib.Yəqin siz də qəbul edərsiniz ki, bunlar gen qohumluğunu təsdiq edən və təkzibi mümkün olmayan ən mühüm faktlardır.

Hindu və türk dilllərinin kök və mənşə yaxınlığınıisə ikinci ən mühüm faktor hesab edirik. Əlbəttə, 15-20 min il bundan qabaq dil ailəsi, vahid türk dili mövcud deyildi. Hər tayfanın öz dili vardı. Vahid hindu dili də olmayıb. Amerika qitəsində yüzlərlə hindu tayfaları(qəbilələri) olub, hamısı da öz dillərində danışıb. Amma bir çox söz və ifadələr əksər tayfalar üçün səciyyəvi idi. Bunlar da hindu və türk dillərinin kök və mənşə yaxınlığına sübutdur. Məsələn, vakan-xan, kan-qan, ike-iki, yaşel-yaşıl, kuç-güc, çab-çap(maq), çalan-ilan, akk-ağ, bilim-elm, yaklel-yandırmaq, kok-göy, misi-pişik, tata-ata, ina-ana, caqla-saqqal, akan-ağa, mi-mən, ooş-aş, kapsun-dişləmək,  yu-su, aşköz-yemək, uçarsu-şəlalə, yatki-yataq otağı, musssigi-qarğıdalı, hu-salam, çak-şimşək, tamazkal-hamam, kün-gün, tup-dib və s. Bu gün ən mühüm Amerika hindu tayfalarından biri olan Sioux (Su) tayfasının  dilində hələ də yaşayan İna (Ana) və Ate (Ata) sözləri mövcuddur. İndi də hindu dini toplantılarında, Baş Şaman dua edərkən “Ey Yer Ana…” və “…Ey Göy Ata…” kimi İna və Ate sözlərini açıq-saçıq dediyinin şahidi olmaq mümkündür. Arizona ştatındakı “Havasu” məskəninin mənası da türk dilində olduğu kimi hava və su deməkdir. Miçiqan Universitetinin professoru T.Kocaoğlu da yerli amerikalılarla türklər arasında böyük oxşarlıqlar olduğunu, bunun xüsusilə qrammatikada və bir çox sözlərin oxşar olmasında özünü göstərdiyini deyir. Həm də bunların hər ikisinin dili iltisaqidir.  

H.Məmmədli “Əli bəy Hüseynzadənin tədqiqatlarında türk mənşəli Amerika hinduları” məqaləsində yazır: “Amerika qitəsində yaşayan və dilinin lüğət tərkibində çoxlu türk sözləri olan yerli qızıldərili qəbilələr haqqında məlumat türk oxucusuna və türk cəmiyyətinə demək olar ki, ilk dəfə məhz Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən çatdırılıb. O, “Kristofor Kolumbmu, yoxsa türklərmi?!” məqaləsində yazır ki, Meksikanın dil alimləri bu ölkənin ərazisində yaşayan bəzi hindu qəbilələrinin türkcə danışdıqlarını aşkara çıxarıblar. Şübhələrinin nə dərəcədə əsaslı olduğunu aydınlaşdırmaq üçün həmin alimlər ticarət məqəsdilə Meksika şəhərində yaşayan istanbullu bir tacirə özləri ilə bərabər türkcə danışan qəbilələrin yanına getməsini təklif ediblər: “Rus taciri dəxi təklifi qəbul edib oraları üləmanın rəfaqətində ixtiyari-səfər etmiş və qəbilə əfradı tərəfindən söylənən sözlərin tamamilə türkcəyə müşabeh olduğunu müşahidə eyləmiş və bir az qəbilənin şivəsilə kəsbi-ülfət etdikdən sonra Meksikanın bədəvi ilə türkcə təkəllümə başlayıb kəmali-sühulətlə təatiyi-əfkar eyləmişdir”.

Amerikaya gələn ingilis C.Cosselin  Londonadöndükdən sonra 1672-ci ildə çap etdirdiyi “Yeni İngiltərənin nadir yönləri” adlı kitabında yazır ki, hindular türk dilində danışan “tatar”ları xatırladırlar. Tədqiqatçı Y.İ.Tsarenko keçua (mayya qrupuna daxildir)tayfasının dilinin altay dil ailəsinə xas qrammatik qaydaları olduğunu etiraf edib. B.Ferrario adlı uruqvaylı professor da keçua dilinin türk, altay dillərilə qohumluğunun mümkünlüyünü qeyd edir.  

1967-ci ildə İsveçin “Ethnos” dərgisində Upsal universitetinin şərqşünası vaxtilə Türkiyədə də olmuş Stiq Vikavder “Mayya dil qrupunun Altay dil ailəsi ilə əlaqəsi varmı?” adlı yazısında qeyd edir ki, “birinci dəfə mayyalıların danışığını eşidəndə, onların dilinin türk diliilə oxşarlığı, bundan əvvəl İstanbulda eşitdiyim ahəngin eyniliyi məni heyrətə saldı. S.Vikanderinin gəldiyi nəticə maraqlı idi: “Mayya və Altay dilləri həm fonetik, həm də leksik mənada çox yaxındırlar. Bu da onların keçmişdə ümumi mənşəyinin olmasından xəbər verir”. Tanınmış alimlər O.Reriqin, B.Ferrario və Y.Knorozov, alim-orientalistlərdən G.Dümezel və başqaları da müqayisələr əsasında dillər arasındaki oxşarlıqları etiraf edirlər.

Dini inançlar arasında da yaxınlıq hiss edilməkdədir. Məsələn, Asiya qitəsində Hitit Günəşi olaraq bilinən simvoldakı Tenqri ilə Maya və Aztek tanrısı Quetzalxoatlsimvolu arasındakı oxşarlıq təsadüfi ola bilməz. Tanrı Quetzalxoatlın  adı “müqəddəs mərtəbəli” kimi tərcümə edilir ki, bu da, demək olar ki, Tenqri ilə eyni mənaya gəlir.

Qohumluq əlaqəsini göstərən bir başqa sübut da hər iki tərəfdə folklor nümunələrinin oxşarlığı, Günəş kultu, İlan kultu kimi kultların və bir sıra totemlərin olmasıdır. Tarixçi professor Denis Sinorun araşdırmalarına görə də, mədəniyyət, simvollar və adət-ənənələr arasında çox ciddi oxşarlıqlar var. 

(Düzdür, bir çox simvollar, kultlar, totemlər, folklor nümunələri, adətlər və s. digər xalqlarda da movcuddur. Amma bizim araşdırmalarımızda onlar ancaq ad oxşarlığına, zahiri bənzərliyə görə deyil, mahiyyətcə eyni məna və ya eyni funksiya daşıdıqlarına, həm də dil, inanc yaxınlığına görə müqayisə olunur.)

Türklərlə hindular arasında nağıl, dastan,əfsanə və rəvayətlərin bənzərliyi də qan qohumluğunu sübut edir. Həm də bu bənzərlik çox heyrətamizdir. Məsələn, suyun həyatverici gücü və təmizləməsi inancı hər iki millət mifologiyasında eynidir. Kaliforniyadakı Maidular və Vinton hindularının mifologiyasına görə, ölüm yoxdur. İnsanlar həyat suyunda üzərək yenidən gəncliklərinə qovuşurlar. Türk mifologiyasında da “həyat suyu” ölüləri dirildir, xəstələri sağaldır.

Dədə Qorqud dastanında yer alan Dəli Domrul obrazı hindulardakı “Dəli At” qəhrəmanı ilə demək olar ki, eynidir. Hər iki tərəfdə “dəli” ləqəbi cəsur, mərd qorxmaz mənasındadır. Burdan belə aydın olur ki, türklər və hinduların qəhrəmanlıq anlayışları eynidir. Ötən əsrin 90-cı illərinin sonunda ABŞ-da yaşayan türk alimi doktorA.A.Arslan Türkiyə və Azərbaycandan topladığı “Göyçək Fatma”, “Qızıl inək” və qırmızıdərili Zuni qəbiləsinə məxsus «Matsakili yoxsul qız» nağıllarını müqayisəli şəkildə təhlil edərək bir sıra oxşarlıqlar aşkar etmişdir.

Əfsanə və dastanlar arasındaki oxşarlıq isə, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, daha heyrətamizdir. Bircə nümunə deyəcəm. Inkalarda “Kapaktokon” adlı bir əfsanə var. Qısa məzmunu təxminən belədir: Manço Kahanın atası tək başına bir fəlakətdən xilas olur, qayalarla örtülmüş bir mağaraya sığınır. Bir qurd ona parlaq bir daş verir. O, bununla qayaları əridir və qəbiləsinin başçısı olur. Böyük bir dövlət qurur. Baxın, əfsanə az qala məşhur  Ergenekon dastanı ilə sözbəsöz eynidir. İnkaların adı çəkilən əfsanəsi həm də uyğurların məşhur “Yəsmə daşı”, Altay və türk mifologiyasındakı “Yada daşı”, türklərdəki “Ay daşı”, Azərbaycandakı “Daş qız”, “Gəlin daşları” və “Daş üzük” əfsanələri ilə də yaxından səsləşir. Məhəmməd bin Hüseyn Al-Tusidə belə deyirdi: "Türklər arasında, müxtəlif rəng və cinsləri olan Yat Daşı (Yada Daşı) vardır ki …onlar bu daşı yanlarında daşıyarlar və bu daş sayəsində düşmənlərinə üstünlük təmin edərlər. Türkistanda bir təpədən çıxan bu daşları şəhərlərə apararlar, suya asır və yağış yağdırırlar."

Bu cür bənzərlikləri türklərlə hindular arasında dolaşan qurd  motivli əfsanələr haqqında söyləmək də mümkündür. Qədim türklərin də özlərini təbiətdən ayırmadığı, ətraf mühiti anlayıb dərk etdiyi mifoloji zamanda yaratdıqları çox əski dastanların bəzilərində  qurd türk nəslinin yoxolma təhlükəsi yarananda ortaya çıxır və nəslin davam etməsini saxlayır. Tarix sübut edir ki, qurda ən çox önəm verən türklər olub. Onlar qurd kultuna xüsusi bir ehtiramla bağlıdırlar. Təsadüfi deyil ki, türklərdə qurd həmişə müqəddəs tutulmuşdur. Amerika Hinduları da qurdu döyüşə aparan sərkərdə, yəni bir növ qurtarıcı, xilaskar kimi qəbul edirlər. Hətta elmi məqalələrdə türk əsilli xalqların şamanları, Amerika hinduları, Yaxın Şərqdəki türk tayfalarının bəzi şəxslərinin yaman ruhlarla döyüşmək üçün qurda dönmələri də təsdiq olunur .

Geyim ornamentlərində, bəzək əşyalarında, xalça, kilim  kimi əl işlərində olan naxışlardakı eynilik də "qohumluq" ideyasını gücləndirir. Türkiyədə olarkən Sunay Akının "Qız qülləsindəki Hindu" kitabından oxumuşdum ki, bir zamanlar Hyu-Yorkda televiziyada diktor çıxış edəcək türkləri hindu motivli dekorları ilə çıxış edəsi meksikalılar kimi təqdim edir. Lakin köməkçisi ona bunların meksikalılar yox, türkiyə türkləri olduğunu bildirir. Diktor səhvini düzəldərək deyir ki, naxışlar o qədər oxşardır ki, mən çaşdım. Bizcə, əslində diktor çaşmamışdı, Tanrı ona hindularla türklərin geyim ornamentlərinin və motivlərinin eyni və ya bənzər olması ilə bərabər, eyni kökdən- qohum olmaları faktını etiraf etdirmişdi.

Türklərlə hinduların zahiri  gökəmlərinin bənzərlikləri də maraq doğurur. Bir çox səyyahlar, tədqiqatçılar da hindularla Sibir xalqlarının xarici oxşarlıqlarını qeyd edirdilər. Yuxarıdada qeyd etdiyimiz kimi, ingilis C.Cosselin öz kitabında hinduların görkəmlərinə, hərəkət və adətlərinə görə türk dilində danışan tatarlara oxşadığını yazırdı. Onlar bəzi monqoloid cizgiləri daşısalar da, iri gözlərə, burunlara və avropoidlər üçün səciyyəvi olan bir sıra fiziki əlamətlərə malikdirlər.  

Adət-ənənələr arasındaki oxşarlıqlar xüsusi maraq doğurur. Gəlin bəzilərini nəzərdən keçirək. Belə ki, hindu tayfalarının (və ya qəbilələrinin) bəzilərində türklər kimi ulduzu ayparanın mərkəzinə qoyulmuş ay ulduzlu aypara boyunbağı taxırlar (nobajo, shaan, osibya), 12 Anadolu oyununun 11-ni bilirlər, güləş, demək olar ki, bütün hindu tayfalarında dua ilə başlayan ən vacib əcdad idman növü sayılır. Anadolu türkləri kimi sicim rəqsi (oyunu) edir, Bektaşi semahlarına bənzər ayinlər ifa edirlər. Qəhrəmanlıq göstərməyincə övladlarına ad vermirlər (inkalar), qadını, xüsusən anaları (“Kitabi Dədə Qorquddakı kimi: “Ana haqqı Tanrı haqqıdır”) və hamilə qadınları müqəddəs sayırlar, beşik laylaları mərasimləri eynidir. Bütün Altay xalqları kimi ölənləri silahları və atları ilə birgə basdırırlar, onların 40-nı və ildönümünü qeyd edir və ehsan aşı verirlər. Onlarda da cənnət və sırat körpüsü anlayışı vardır.

Bir neçə kəlmə də totemlərdəki (bu söz özü hindu qəbilələrindən birinin dilindən götürülüb) oxşarlıqlar barədə. Türk və hindularda şaman inancına görə, heyvanlar son dərəcə önəmlidir. Qədim hinduların həyatında heyvan totemləri aparıcı həyat vasitəsi hesab edilirdi. Bu totemlərdən biri də ilan idi. E.B.Taylor mifologiya və dində geniş yayılmış ilan kultunun özünə xüsusi diqqət tələb etdiyini qeyd edərək yazır: “…hindularda möhtəşəm bir ilana pərəstiş edilirdi. Bu ilan bütün ilanların ulu babası və padşahı, ilahiləşdirilmiş hamisi idi. O, qəfləti külək və tufan göndərə bilirdi”.Dövrümüzə gəlib çatmış bir sıra nağıl, əfsanə və rəvayətlər (“İlan oğlan əfsanəsi”, “Fatma gəldi, ilan, qaç”, “İlan əfsanəsi”, “Ovçu Prim” nağılı və s.) göstərir ki, qədim türklərdə, o cümlədən azərbaycanlılarda da ilan totem hesab olunmuşdur. Bu dəfə oxşarlığı nənəmdən gətirəcəyim bir nümunə ilə də əsaslandırmağa çalışacam. Nənəm həyət-bacada ilan görəndə vurmağa və ya öldürməyə qoymazdı. Tez-tələsik onun göründüyü yerə ya su, ya da süd qoyardı. Deyərdi ki, ev ilanıdır, evin bərəkətidir, öldürmək olmaz. Öldürsəniz, ya da çıxıb getsə, evin bərəkəti qaçar. Bu fikirlər ilana olan sitayişin izlərini yaşatmırmı!? Maraq üçün qeyd edim ki, C.F.Kuperin “Dəri Corab” romanlar silsiləsinə daxil olan romanların dördündə yer alan  ədəbi qəhrəman Çinqaçqukun (Çinqaçuk) adının mənası da amerikanınyerli xalqlarının dilində "böyük ilan" mənasına gəlir. 

İndi isə bir neçə hindu atalar sözlərini nəzərinizə çatdırıram. Amma onları ümumtürk, o cümlədən Azərbaycan atalar sözləri ilə müqayisə etməyi sizlərin ixtiyarına buraxıram: “Son çay quruyanda, son ağac yox olanda, son balıq öləndə, bəyaz adam pulun yeməli bir şey olmadığını anlayacaq”, “Bildiklərini danış, amma ağıl vermə”, “Danışılanları yaxşı dinlə, amma hamısını doğru bilmə”, “Çox danışmaq çox şey bildiyini göstərmir”, “Cəsarət ağıldan gəlirsə, cəsarətdir, biliksizlikdən gəlirsə,cahillik” və s. Məna, söz və ifadə bənzərliyi və gözəlliyigöz qabağındadır.

Sonda gen, dil və dini inançlardakı oxşarlıqları,türklər ilə Amerika qitəsində yaşayan keçmiş Maya-Astek-Olmek sivilizasiyaları arasında simvollarla başlayan bənzərliyi, türklərlə hindular arasında nağıl, dastan, rəvayət və əfsanələrin bənzərliyi, mifologiyalarda, totemlərdə oxşarlıqları, Şaman inancı ilə hindu inancının, demək olar ki, eyni olmasını, geyim ornamentlərində, xalça, kilim, oyma  kimi əl işlərində olan naxışlardakıeyniliyi və demək olar ki, hər şeyi “təsadüfi” hesab edənlər barədə bir neçə söz. 

Görünür, hunduların Amerikanın yerli sakinləri olması, türk əsilli olduqları kimlərinsə, “xoşuna gəlmir”, ox olub, gözlərinə batır. Hər vasitə ilə qitənin ilk sakinləri kimi ancaq özlərini gözə soxmaq istəyirlər. Ona görə də hər oxşarlığı, hər bənzərliyi, hətta gen qohumluğunu belətəsadüfi hesab edirlər. Təsadüf bir olar, iki olar, beş olar, on beş olar. Yüzlərlə oxşarlıq təsadüfi ola bilərmi? Bir də ki, siz bunların təsadüfi olduğunu hardan bildiniz? “Təsadüfi surətdə baş vermiş şeyləri Allahın özü də bilməz” (M.T.Siseron). Boş və ümumi sözlərdən başqa, əlinizdə əks arqument də yoxdur. Göstərilən nümunələrin çoxluğu isə nəticənin dəqiq olduğunu sübut edir.

Ona görə könlü türk mənşəli xalqların Amerikanın ilk sakinləri sayıldığını, türklərlə induların gen qohumluğunu qəbul etməyənlər zəhmət çəkib heç nə uydurmasınlar, nənəmin dediyi kimi, yerlərini ayrı salsınlar.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2024)

Rubrikanı aparır: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Unudulmaz sevgi şeirlərindən növbəti təqdim edəcəyim sevilən şair Baba Vəziroğludandlr. Sevgi ayrılıqdan güclüdür, vallah... - deyir şair və buna inandırır. 

Xoş mütaliələr! 

 

Mən uzaq səfərə yol alan gəmi,

Səni tərk edirəm bir liman kimi.

Qorxma ayrılıqdan, burax əlimi,

Sevgi ayrılıqdan güclüdür, vallah...

 

Dünyada nə qədər sevgi var, bil ki,

Sən mənim dilimin əzəli, ilki.

Qorxma ayrılıqdan, ölüm deyil ki,

Sevgi ayrılıqdan güclüdür, vallah...

 

Sən hələ bilmirsən ayrılıq nədir,

Hər səfər könlünü sıxır, inlədir.

Ayrılan cisimdir, ruh səninlədir,

Sevgi ayrılıqdan güclüdür, vallah...

 

Sənsiz həyat deyil ömür, gün mənə,

Tək sənsən ürəkdən yanan, sən mənə.

Qorxma ayrılıqdan, inan sən mənə,

Sevgi ayrılıqdan güclüdür, vallah...

 

Qorxu, intizar var ağlar gözündə,

Neçə yalvarış var bircə sözündə.

Bir gün biləcəksən elə özün də

Sevgi ayrılıqdan güclüdür, vallah...

 

Çağır, qanad taxıb uçub gələrəm,

Neçə ayrılıqdan keçib gələrəm,

Ölümün əlindən qaçıb gələrəm,

Sevgi ayrılıqdan güclüdür, vallah...

 

Nə fərqi yaxınam, ya da uzağam,

Hələ ki səninəm, nə qədər sağam,

Ölsəm, o dünyadan qayıdacağam,

Sevgi ayrılıqdan güclüdür, vallah...

 

Göz yaşı əbəsdir, çıxıb gedəcəm,

Könlümü odlara yaxıb gedəcəm,

Mən sənə, hamıya sübüt edəcəm,

Sevgi ayrılıqdan güclüdür, vallah...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2024)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Qarabağ bölməsi

 

Mehdiyev Allahverdi Şahmar oğlu (Allahverdi Qiyaslı) 5 iyul 1952-ci ildə Ağdam rayonunun Qiyaslı kəndində anadan olubdur. İlk təhsilinə doğma kəndi Qiyaslıda başlan şair 8-ci sinfi bitirdikdən sonra rayon mərkəzindəki 1 nömrəli məktəbdə orta təhsili əla qiymətlərlə başa vurubdur. Hərbi xidmətdən sonra əmək fəaliyyətinə başlayıbdır. Hələ məktəb illərindən poeziyaya maraq göstərmiş, məktəbdə keçirilən ədəbi-bədii gecələrdə həm klassiklərin əsərlərindən, həm də öz yazdığı şeirlərdən söyləmişdir Poeziyaya olan maraq onu bir an da olsun tərk etməmiş, əksinə, mənəvi qidaya çevrilərək ruhuna hopmuşdur. Şeirləri müxtəlif antologiyalarda və dövri mətbuatda çap olunmuşdur. Oxucuları onu əsasən, sosial şəbəkələrdən və el şənliklərindən tanıyır, yaradıcılığına maraq göstərirlər. "Qarabağ nəğmələri" onun  oxucularına təqdim olunan ilk kitabıdır.

Şair məlum səbəblərdən 1993-cü ildən Bakı şəhərində yaşayır, evlidir, 3 övladı var. Şairin Allahdan ən böyük diləyi qalan ömrünün Ağdamda, doğma Qiyaslı da yaşamaqdır. Bunu bir şeirində Allahverdi Qiyaslı belə ifadə edib:

 

İllərdi yurduma qalmışam həsrət, 

O yurdsuz yaşadım yalan ömrümü. 

Uca Yaradandan bir diləyim var, 

Ağdamda yaşayım qalan ömrümü.

 

Şair "Dünya" şeirində insanın dünyadakı  ədalətsizliyə və qaçınılmaz sona dair fəlsəfi düşüncələri əks etdirir. Şair, dünyanı var-dövlətlə insanları aldatmaqda, onların həyatını çətinləşdirməkdə və qəlblərində sağalmaz yaralar açmaqda ittiham edir. Dünyada ədalətsizliyin hökm sürdüyünü və yaxşı insanların əziyyət çəkdiyini vurğulayır. Nəticədə, dünya bütün insanları – gənc, yaşlı fərq etmədən ölümə sürükləyir. Şeirin sonunda isə torpağın insanın həm həyat verən, həm də sonunda onu udan bir güc olduğunu ifadə edir.

 

Qoynunda göz açanları,

Aldadırsan vara dünya.

Sonumuzu biz bilirik ,

Sən gedirsən hara dünya?

 

Günümüzü qaraladın,

Xoş günlərdən araladın,

Qəlbimizi yaraladın,

Sağalmaz bu yara, dünya.

 

Ədalətin söylə hanı,

Zülmün tutub dörd bir yanı,

Öz bağında çox insanı ,

Qoydun həsrət bara dünya.

 

Yaxşıları aramırsan,

Yamanları qınamırsan, 

Qoca cavan tanımırsan,

Göndərirsən gora dünya.

 

Yaşıl donun geyir torpaq,

Ruzimizi verir torpaq,

Sonda bizi yeyir torpaq,

Üzün olsun qara dünya.

 

Əcəl verməz bircə anı,

Vaxt çatanda alar canı,

Bir gün yazıq Qiyaslını 

salacaqsan tora dünya.

 

Başqa bir şeiri şairin vətən sevgisi, şəhidlərin xatirəsi və namərdliyə qarşı dərin hisslər üzərində qurulmuşdur. Şair talan edilmiş doğma yurdunun həsrətini çəkən və minlərlə şəhid verən bir xalqın nümayəndəsi olduğunu bildirir. Şeirdə Azərbaycanın əzizliyini vurğulayaraq, vətənə olan sevgisi ilə yanaşı, Ermənistanın törətdiyi zülmləri nifrətlə xatırlayır. Şair həmçinin ömrün keçiciliyini və insanın həyatında düzlüyün, dürüstlüyün əhəmiyyətini qeyd edir. O həm mərd insanlara hörmət bəsləyir, həm də namərdliyi, mənəviyyatsızlığı tənqid edir. Şeirin sonunda ata-babalardan alınan mənəvi dəyərlərin vacibliyi vurğulanır.

 

Məndən soruşursan neçə yaşın var,

Əzizim köhnədən qalanlardanam,

Deyirsən hardasan, haralısan sən,

Doğma yurd yuvası talanlardanam.

 

Yoxdurmu? Qəlbində xoş arzuların,

Yaman qərəzlidir bu sualların,

Sənin tək xisləti pis insanların,

Keçmişin yadına salanlardanam.

 

Vətən bizim üçün anadır ana,

Canım qurban olsun Azərbaycana,

Allah zülm versin Ermənistana,

Minlərlə şəhidi olanlardanam.

 

İnsan qocaldıqca beli bükülür,

Gözlər nurdan düşür,dişi tökülür,

Qocada, cavanda öz ömrün sürür,

Ömrünün baharı solanlardanam.

 

Namərdlər mərdlərə ağıl verəndə,

Demişəm sözümü elə yerində,

İgid oğulları, şəhid görəndə,

Gözləri qan yaşla dolanlardanam.

 

İstər alim olsun, istərsə çoban,

Lazımdır olasan dürüst bir insan,

Deyiblər,qanmaza borcludur qanan,

Dərin xəyallara dalanlardanam.

 

Eşit Qiyaslını get düşün bir az,

Mənəvi cəhətdən dayazsan,  dayaz,

Ağılsız insanın əxlaqı olmaz,

Dərsi atalardan alanlardanam.

 

Şair "Gəzdirir" adlı şerində insanın mənəvi boşluğunu və yanlış davranışlarını tənqid edir, bəzi insanların boş düşüncələrlə hərəkət etdiyini, doğru ilə yanlışı ayırd edə bilmədiyini və maddi dəyərlərə aldanaraq həqiqi həyat məqsədini itirdiyini vurğulayır. Maddi zənginliyin dəyərsizliyi və pis niyyətli insanların daşlaşmış ürəkləri xüsusi olaraq qeyd edilir.

 

Çox insanlar elə bilir,

Bədənində baş gəzdirir.

Ancaq özü anlamır ki, 

Gəzdirdiyin boş gəzdirir.

 

İnsan varki kordur gözü,

Görə bilmir heç vaxt düzü,

Yeddi rəngə çalır  üzü,

Göz üstündə qaş gəzdirir.

 

Ehtibar yox pulda varda,  

Köməyinə gəlməz darda,

Taleyi kəm olanlarda ,

Gözlərində yaş gəzdirir.

 

Olsa pislik həvəsində,

Yalan var hər kəlməsində,

Bu insanın sinəsində,

Ürək yoxdur daş gəzdirir.

 

Şairin gənclik  şeirlərindən olan aşağıdakı bəndlərdə tənhalıq və dərd içində olan bir qızın xarakterini təsvir edilir. Şair onun gözəlliyini və ağır düşüncəli, qəmli halını vurğulayır. Qız heç kəsə qarışmır, susqun və tənhadır, sanki taleyi qaranlıqdır. İnsanlar onun xarici görünüşünə əsasən, zəngin və pullu olduğunu düşünə bilərlər, amma içində yaşadığı qəm və yaralı ürəyi gizlidir.Lirik qəhrəman dünyanın qəm və kədər dolu olduğunu qeyd edir və qızın da bu dərdli dünyada ürəyi yaralı şəkildə yoluna davam etdiyini vurğulayır.

 

İlahi, bu gedən qız nə gözəldir,

Elə bil dağların maralı gedir.

Yaman fikirlidir, qəmli görünür,

Tək-tənha hamıdan aralı gedir.

 

Bilən yox qəlbində nələr var nələr,

Yol gedir heç nəyə o salmır nəzər,

Kənardan baxanlar elə düşünər,

Ən zəngin bir pullu paralı gedir.

 

Heç kimə qaynayıb qarışmır o qız,

Kim nə soruşursa danışmır o qız,

Bəlkə bu həyatla barışmır o qız,

Deyəsən talehi qaralı gedir.

 

Bu fani dünyamız qəmdi, kədərdi, 

Yüz il yaşasaqda yenə hədərdi, 

Bəlkə sənin kimi ay Allahverdi, 

O  qızda ürəyi yaralı gedir.

 

Şair "Olmasın" rədifli şeirində tənhalığın ağır olduğunu və insanların yalnız olmamasını dilə gətirir. Dünyanın çətinliklərindən bəhs edir və insanlara başqalarına yük olmamaq, sağlam yaşamaq üçün dua edir. Ayrıca, Allahın varlığını və ona sevginin insanı xilas edəcəyini vurğulayır, bu səbəbdən belə bir sevginin əmin və şübhəsiz olduğunu bildirir.

 

Tənhalıq çox ağır olur,

Heç bir insan tək olmasın,

Bu dünya bir nərtaxdadı,

Atdığın zər yek olmasın.

 

Başdan-başa sirdi həyat,

Heç nə qalmır sağ salamat,

Ya Rəbb bizi elə yarat,

Baş bədənə yük olmasın.

 

Unutmayaq ey insanlar,

Yerin göyün sahibi var,

Onu sevən nicat tapar,

Buna şübhə şəkk olmasın.

 

Ustad şair başqa bir şeirində həyatda müxtəlif vəziyyətlərin və insanların təcrübələrinin fərqli olduğunu vurğulayır,dünyanın möcüzə olduğunu, hər şeyin bir-birinə zidd olduğunu və bunu dərk edənlərin olduğunu bildirir. İnsanlara həyatda şükür etməyi, hər günün dəyərini bilməyi tövsiyə edir. Eyni zamanda, həyatın həm yaxşı, həm də pis tərəfləri olduğunu qeyd edir və Allahın mərhəmətini, dərdləri bölüşənlərin mövcudluğuna şükür edir

 

Bilirik ki, bu dünyaya,

Milyardlarla gələnlər var,

Bu dünyaya gəlişinə,

Ağlayanlar ,gülənlər var.

 

Dünyamız bir möcüzədi,

Həm gündüzdü həm gecədi,

Var ilə yox üz-üzədi,

Bunu duyub bilənlər var.

 

Şükür eylə sən ey bəndə,

Keçir günün toy düyündə,

Anasının bədənində,

Doğulmamış ölənlər var.

 

Həyat xeyir həmdə şərdi,

Namərd sevməz heç vaxt mərdi,

Nə yaxşı ki Allahverdi, 

Dərdlərini bölənlər  var.

 

30 il Vətən həsrəti çəkən lirik qəhrəman

aşağıdakı şeirində doğma yurduna qayıtmaq arzusu və həsrətini ifadə edir. Allahdan yurduna qayıtmaq üçün möhlət verməsini, torpağına, ailəsinə və keçmişinə qovuşmağı diləyir. Həyatının çətinliklərini, ağrı-acılarını və özünün də talanmış olduğunu vurğulayır. Şair Allahın qüdrətinə, ədalətinə və səxavətinə and içərək, yurduna dönmək istəyini ardıcıl şəkildə dilə gətirir və bu arzunun həyata keçməsini ümid edir.

 

Səni and verirəm yaratdığına

Möhlət ver, ilahi, yurdumu görüm.

Səni and verirəm Allahlığına

Möhlət ver, ilahi ,yurdumu görüm.

 

Səni and verirəm öz qüdrətinə,

Səni and verirəm əzəmətinə,

Səni and verirəm səxavətinə,

Möhlət ver, ilahi,yurdumu görüm 

 

Nəyim var hamısı qalıbdı orda

Məni həsrət qoyma o doğma yurda.

Gedim göz yaşımı yuyum Qarqarda

Möhlət ver, ilahi,yurdumu görüm .

 

İçimi göynədir bu ağrı-acı

Qardaş məzarına həsrətdi bacı

Sənin əlindədi dərdin əlacı

Möhlət ver, ilahi, yurdumu görüm .

 

Yurdum kimi talanmışam özüm də

Yalvarış var hər kəlməmdə,sözümdə

Mənim bu arzumu qoyma gözümdə

Möhlət ver ilahi, yurdumu görüm .

 

Səni and verirəm verdiyin paya

Səni and verirəm günəşə,aya

Səni and verirəm torpağa, suya 

Möhlət ver, ilahi, yurdumu görüm .

 

Səni and verirəm aliliyinə

Səni and verirəm adilliyinə

Səni and verirəm vahidliyinə

Möhlət ver, ilahi, yurdumu görüm.

 

El talan, yurd viran, gör nə gündəyəm?

Yurda həsrət qalan nakam bəndəyəm.

Qarabağ oğluyam, Allahverdiyəm

Möhlət ver ilahi, yurdumu görüm.

 

Nəhayət, Vətən müharibəsində sonra doğma Ağdama, Qiyaslıya qovuşan şairin öz yurdunda gördüyü mənzərə ürəyini dağlayır. Bu şeir müharibə və talan nəticəsində dağılan doğma yurduna qayıdan  şairin dərdlərini və acılarını təsvir edir. Şair, Ağdamın əvvəlki gözəlliyini itirdiyini, şəhərin talanını və dağıntısını görəndə çox kədərləndiyini bildirir. Ağdamı və öz vəziyyətini müqayisə edərək, həm şəhərin, həm də özünün acınacaqlı vəziyyətdə olduğunu qey edir . Şair, Qiyaslını- kəndləri və ata yurdunun xatirələrini yad edərək, qəlbindəki dərdi və ürəyindəki ağrını ifadə edir. Dədə-baba məzarlığını  gedib dağıdılmış görən lirik qəhrəman Tanrıya yalvararaq, öz vətəninin və insanlarının vəziyyətini düzəltmək üçün kömək diləyir, acılarını və kədərini açıq şəkildə ifadə edir.

 

Getmişdim yurdumu ziyarət edim,

Ağdamda talana  baxıb qayıtdım.

Yurdumun halına dözə bilmədim,

Göz yaşım içimə axıb qayıtdım.

 

Girdim imarətə ürəyim yandı,

Sanki gözlərimdə zaman dayandı,

Dözmək çox çətindi, bu nə talandı,

Gördüm ağlım başdan çıxıb qayıtdım.

 

Gözəl şəhər idi mən görən Ağdam,

Mən belə Ağdama özgəyəm yadam,

Baxdım Ağdam kimi məndə bərbadam,

Könül sarayımı yıxıb qayıtdım.

 

Bu talan əbədi qaldı yadımda,

Kəndimin adı var mənim yadımda,

Qiyaslı kəndinində ata yurdumda,

Ah çəkib şimşək tək çaxıb qayıtdım.

 

Şahbulaqda çox boylandım qalaya,

Əl qaldırıb şükür etdim Xudaya,

Düşmənləri düşsün min bir bəlaya,

Qəlbimi yandırıb yaxıb qayıtdım.

 

Girdim  məzarstana qəbirlər bərbad,

Əl açıb Tanrıya, eylədim fəryad,

Ya Rəbb özün eylə bizlərə imdad,

Dişimi- dişimə sıxıb qayıtdım.

 

Ehtiyac yox idi söz deməyimə,

Çağırdım Tanrını gəl köməyimə,

Qiyslıyam özüm,Öz ürəyimə,

Sanki bir xəncəri taxıb qayıtdım.

 

Şair Allahverdi Qiyaslı poeziyasında həyatın müxtəlif aspektlərini və şəxsi hisslərini təsvir edir. Onun şeirləri insanın dünyadakı ədalətsizlik, vətən sevgisi, tənhalıq və həyatın mücərrədliyi kimi mövzulara dərin yanaşmasını nümayiş etdirir. Şair həm sosial ədalətsizliklərə, həm də şəxsi ağrılara qarşı öz narazılığını ifadə edir, eyni zamanda, həyatın mənasını və məqsədini axtarır. Vətən həsrəti və doğma torpağın talan edilməsi mövzuları isə onun şeirlərində xüsusi yer tutur, bu da onun milli kimliyini və doğma yurduna bağlılığını göstərir. Şairin yaradıcılığı, həmçinin mənəvi dəyərlərin və dürüstlüyün əhəmiyyətini vurğulayır, həyatda şükür etməyin və dərin düşüncələrin vacibliyini qeyd edir. Bu onun poeziyasında həyatın mübaliğəsiz və real portretini təqdim edir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2024)