“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qiraət saatı”nda Fəxrəddin Qasımoğlunun “Son gecə” detektiv romanının dərcinə başlayır. Öncədən deyirik, özü polis orqanlarında çalışan, ən dəhşətli, tükürpədici cinayətlərdən bilavasitə xəbər tuta bilən müəllifin romanı sizləri sonadək gərginlik içində saxlayacaq. Və siz bu romanı çox bəyənəcəksiniz.

21-ci dərc

-Tələsmə Layiqə, tələsmə, orada bilinər. Araşdırmaya başlayarkən indi danışdıqlarımı bilirdikmi? Qalan bilmədiklərimizi də öyrənərik, inşallah. Dur və dediyim kimi, gecə kəpənəyi olmağa hazırlaş, bir azdan kapitan Qasımlı gələcək və birlkidə çıxacağıq.

-Yaxşı, şef.

Saat 19:35 idi. Cib telefonumu çıxarıb səsini aldım və titrəmə rejiminə qoydum. Layiqəyə hər şeyin yaxşı olacağını bildirsəm də, əslində danışdıqlarımdan başqa əlimdə əlavə bir faktın olmadığını bilirdim. Ona görə də, polis bölməsinin əməkdaşlarının köməyinə ehtiyac duymuşdum. Onlardan ala biləcəyim hər hansı məlumat axtarışlarımın sonrakı istiqamətini müəyyən edə bilərdi. Şanslarımı əllinin-əlliyə dəyərləndirirdim. Lakin bunu Layiqəyə deməyi lazım bilmədim… Ancaq olduqca əmin olduğum bir şey var idi. Bu gecə Nərminin axtarışlarında son gecə idi. Həlledici son gecə…

Əynini dəyişmək üçün mətbəx otağına keçən Layiqə oradan çox gec qayıtdı. Qayıdanda isə əlindəki sinidə çörəyin içində pendir, pomidor, xiyar və bibərdən düzəltdiy iki buterbrod, bir şüşə qazlı su və iki stəkan var idi. Sinini masamın üzərinə qoyub, şpilkadaban ayaqqabılarının üzərində bir dəfə fırlanıb soruşdu:

-Necəyəm, şef?

Bu qız yenə də başladı. Əynindəki qısa tuman, altından geydiyi qara rəngli şəffaf kalqotka, qarnını zorla örtən qısa koftası və üstündən geydiyi ondan da qısa gödəkçəsi onu tanımayanları mütləq başqa fikirlərə sala bilərdi. Əslində indiki məqamda mənə elə bu lazım idi.

-Şəhanəsən.

-Hə, bilirəm.

-Nəyi bilirsən -Layiqənin dediyini başa düşmədim.

-Şəhanə olduğumu, -Layiqə bic-bic gülüb buterbrodun birini götürdü, -fikirləşdim ki, vaxtımız var, nəsə yesək yaxşı olar, kim bilir, neçədə qayıdarıq.

İştahım olmasa da, Layiqə düz deyirdi. Bu gecə nələr olacağını heç kim bilmirdi. Həvəssiz ikinci buterbrodu götürüb ağzıma apardım.

-Şef, insanlar niyə cinayətkar olurlar?

-Hər insan bir xislətlə doğulur, Layiqə.

Layiqənin tez-tez suallar verməsi xoşuma gəlirdi. İşlədiyi qısa müddətdə çox şey öyrənsə də, hələ öyrənəcəyi şeylər çox idi. Onun fürsət düşən kimi suallar verərək öyrənməyə çalışması təqdirəlayiq idi. Unutmaq olmazdı ki, Layiqə illərlə peşəkar müəllim ordusunun hazırladığı kadr deyil, Aviasiya Akademiyasının məzunudur və onun bu sahədə bilikləri tək mənim olduqca qısa zaman kəsiyində verdiyim dərslər, izahlar və təlimatlardan ibarətdir. Ancaq təbiət bu qıza elə bir xoşbəxtlik nəsib etmişdi ki, çox yaşıdları ona həsəd apara bilərdilər. Bu xoşbəxtlik onda olan entuziazm idi. Çalışqanlıq, yorulmadan işləmək, heç vaxt ruhdan düşməmək bu gənc qız üçün xarakterik cəhətlər idi. Məhz bu cəhətləri, ağıl və sadəlik qarışıq ciddiliyi ilə yanaşı, onu gözümdə daha da ucaldan özünəməxsus xüsusiyyətləri idi.

-Xislət insanla doğulur. İnsanın inkişafına, şəxsiyyətinin formalaşmasına, ictimai mühitin necə təsirinə dair elmə məlum olan 40-dan çox “homo ferus” - insan nəsli mövcuddur. İnsan şəxsiyyətinin formalaşmasında tərbiyə böyük rol oynayır. Biz hamımız aldığımız tərbiyənin övladlarıyıq. Tək şəxsiyyətin deyil, dövlətin, cəmiyyətin, ölkənin də taleyi gənc nəslin düzgün tərbiyəsindən asılıdır. Tərbiyə insan yaratmır. Sədəcə, bayaq dediyim, müxtəlif xislətlə doğulan varlıqların yaxşı və ya pis olmasına kömək edir.

Buterbrodları yeyib qurtarmışdıq. Rəşad Qasımlı düz deyilən vaxta ofisə daxil oldu.

-Hər şey hazırdır, bizi gözləyirlər, gedə bilərik, -deyən Rəşadın baxışları Layiqəyə sataşanda sözünün dalını unutdu.

-Layiqə də bizimlə gedəcək, belə lazımdır.

-Elədirsə, getdik, -hələ də özünü ələ ala bilməyən Rəşad qapıya tərəf addımladı.

Bakı şəhərində harasa getməlisənsə, mütləq tıxacı nəzərə almalısan. Əslində, iyirmi dəqiqəlik yolumuz olsa da, qırx dəqiqə əvvəl çıxmağı lazım bilmişdim.

Rəşadın maşınına oturub yola düşdük.

-Şəkil əldə edə bidin?

-Xeyr. Təsəvvür edin ki, yoldaşı evi ələk-vələk etdi. Bircə şəkli də tapılmadı. Arvad özü də mat qalmışdı. 

-Bu da bizim diletant dediyimz Babaxan?!

-Sizi bilmirəm, Bəxtiyar müəllim, ancaq hələ də bu Babaxandan baş aça bilmirəm. Yoxlatdırmışam, əvvəllər də heç bir cinayət işində iştirakı qeydə alınmayıb. Adi zootexnikdir.

-Mən də eyni fikirdəyəm. Ancaq yəqin ki, hər şey kimi bunun da bir izahı var. Bəs öz kanallarınızla şəkil əldə etmək mümkün deyilmi? Şəkil işimizə çox yarıyardı. Əliboş gəlməyəcəyinə çox əmin idim.

-Yalnız sabah əldə etmək olar. Kimin ağlına gələrdi ki, Babaxan bütün ailə şəkillərini gizlətmiş olar.

-Sabah gec olacaq…

…Polis bölməsində bizi gözləyirdilər. Layiqəyə maşında qalmasını tapşırıb Rəşadla birlikdə yuxarı, bölmə rəsinin otağına qalxdıq. Bizi gülərüzlə qarşılayan, çoxdan tanıdığım  rəis oturmağımızı gözlədikdən sonra keçib öz yerində əyləşdi.

Kapitan Qasımlı qısaca məsələnin məğzini ona anlatdıqdan sonra, qaşları düyünlənən rəis, bayaqdan qəbul otağında və dəhlizdə yığışaraq gözləyən əməkdaşların içəri girmələrinə göstəriş verdi və hamının əyləşməsini gözləyib sözə başladı:

-Üç gün əvvəl “Kubinka” deyilən ərazidən qaçırılmış yeniyetmə bir qızın bizim inzibati ərazidə gizlədilməsi ehtimal olunur. Ona görə də, indi Bəxtiyar müəllimin sizə verəcəyi sualları diqqətlə dinləyin və nə kömək lazımdırsa etməyə hazır olun. Məsələ çox ciddidir. Söhbət həmin qızın həyatından gedir.

Əməkdaşların bəziləri ilə tanış idim. Xidməti zərurətlə bağlı əvvəllər dəfələrlə təmasda olmuşduq. Bəxtiyar müəllimin hansımız olduğunu bilməyən bölmə əməkdaşları isə gah mənə, gah da kapitan Qasımlıya baxıb hansımızın dillənəcəyini gözlədilər.

-Zəhmət olmasa, əvvəlcə bilmək istərdim, ərazinizdə yaşayan, yaxud işləyən və yaxud da hər hansı işlə bağlı mütəmadi olaraq gəlib gedən İsmiyev Babaxan Səfixan oğlu adında birini tanıyırsınızmı? Şəkli bizdə yoxdur.

Bu dəfə hamı bir-biri ilə baxışdı.

-Mənim ərazimdə Babaxan adlı biri yaşayır, ancaq soyadı Rəhmətovdur. Arıq uzun kişidir, -ağsaçlı mayor dilləndi.

-Təəssüf ki, bu bizə lazım olan Babaxan deyil, başqa kimsə varmı? -üzümü əməkdaşların üzündə gəzdirdim. -Bəstə boylu, kök biridir, yaşı əlli səkkizdir.

-Beləsi yoxdur. Varsa da, son zamanlar o qədər yeni tikililər inşa olunur ki, ancaq çatdırıb sahiblərini özümüzçün qeydə ala bilirik. Onlara gələn qohumları, tanışları isə.., -həmin mayor bu dəfə hamının yerinə dillənib əlini yellədi.

- Bəlkə maşınını ğörmüsünüz? “Nissan Sunni” markalı, nömrəsi…

Maşının dövlət qeydiyyat nişanını dedim.

Bu dəfə heç kim dinmədi.

-İndi isə bilmək istəyirəm, təxminən son dövrdə ərazinizdə yadda qalan, qeyri-adi hər hansı hadisə baş veribmi? Deyək ki, daxili orqanı və ya orqanları çıxarılmış meyitin aşkar olunması, yaxud insanların tez-tez itkin düşməsi.

-Bir xəbərsiz itkin düşənimiz var, axtarırıq, ancaq bu kütləvi hal almayıb, hamı kimi, özünüz bilirsiniz, bu hərdən baş verən haldır, -bu dəfə bölmənin rəisi dilləndi. Elə bir meyit aşkar olunması halı isə baş verməyib. Bir nəfəri maşın ölümcül vuraraq sürücü hadisə yerindən yayınmışdı. Onu da müəyyən etdik və o cinayət açılıb. Başqa heç nə.

-Başqa nə isə, hə uşaqlar, yada salın. Ən əhəmiyyətsiz görünə biləcək hadisələri də.

Bu zaman ayağa qalxan leytenant rütbəli gənc zabit özünü təqdim etdi:

-Polis leytenantı Orxan Dəmirli. İcazənizlə mənə təhkim olunan inzibati ərazidə baş verən iki qeyri-adi hadisə barədə məlumat verim. Bəlkə işinizə yaradı.

-Buyurun, leytenant.

-Təxminən on ay əvvəl səhər saatlarında ərazidəki zibil qutularından birinin ətrafında dörd it və yeddi pişik ölüsü olması barədə məlumat aldım. Dərhal hadisə yerinə getdim. Deyilənlər doğru idi. Ölmüş küçə heyvanlarının cəsədləri zibil qutularının yaxınlığında sərələnmişdi. Heyvanları kiminsə öldürüb ora atdığını düşünərək hər birinə diqqətlə baxdım. Leşlərdə fiziki zor əlamətləri yox idi. Onların ölüm səbəblərinə o vaxt aydınlıq gətirmək mümkün olmadı. Daha onsuz da ölmüş heyvanlara ekspertiza təyin etməyə bir lüzum görmədim. Eləcə, bunun kütləvi zəhərlənmə olması versiyası üzərində dayandım. Ancaq hər ehtimala qarşı zibil qutularının içinə baxdım və orada içində müxtəlif rəngli telefon qırıqları olan bir qara sellofan torba tapdım.

-Bəs sonra?- bu məlumat məni maraqlandırdı.

-Mən buna elə də əhəmiyyət vermədim. Bu bərədə heç kimə deməyi də lazım bilmədim. Kiminsə qırıq telefonları idi də. Onların heyvanların ölməsi ilə nə əlaqəsi ola bilərdi ki?

Bölmə rəisi məzəmmətlə Dəmirliyə baxdı, ancaq heç nə demədi. 

-Neçə telefona aid olardı qırıqlar?

-Dörd, bunu dəqiq xatırlayıram. İkisi boz, biri qara, biri isə göy rəngli adi ucuz telefon aparatlarına məxsus qırıqlar idi. Boz rənglərin də biri açıq, o birisi isə tünd boz idi. Elə bil hamısını da çəkiclə əzmişdilər. Zorla müəyyən etdim.

-Həmin tarixi dəqiq xatırlayırsınızmı? -suallarımı bir qədər tutularaq hələ nə səhvə yol verdiyini anlaşdıra bilməyən leytenanta mümkün qədər həlim tonda verirdim ki, daha da çox sıxılmasın.

-Hə, mən hər şeyi dəftərimdə qeyd edirəm, -əlindəki dəftəri vərəqləyən leytenant, -Baxın, burada yazmışam, -dedi.

Rəisə tərəf baxdım. Baxışlarımdan nə demək istədiyimi dərhal anlayan rəis, müavinini işarə ilə yanına çağırıb qulağına nə isə dedi. Lazımi təlimatları alan müavin dərhal otaqdan çıxdı.

-Yaxşı bəs, ikinci deyəcəyiniz nə idi?

Artıq bir qədər ürəklənən gənc leytenant əvvəl rəisə, sonra isə mənə baxıb dedi:

-Bundan bir müddət sonra, təxminən həmin ərəfələrdə sakinlərdən məlumat aldım ki, gecə canavar ulamasına bənzəyən, əcaib səslər eşidiblər. Həmin vaxt bir neçə gecə həmin ərazidə gəzinti keçirsəm də, heç bir şey aşkar edə bilmədim. Lakin bu hal dörd ay keçmiş yenidən təkrarlandı. Birinciyə o qədər əhəmiyyət verməsələr də, bu hal ikinci dəfə təkrarlananda ətrafdakı sakinlər əməlli-başlı qorxuya düşmüşdülər. Şahidlərin dediklərinə görə, çox tükürpədici səslər imiş və bu dəfə ulamaqdan çox imdad istəyən insanın fasiləsiz qışqırığına bənzəyirmiş. Yenə də bir neçə gün təkrar gecələr evə getməyib nə baş verdiyini öyrənməyə çalışdım. Ərazinin əməliyyatçısı ilə birlikdə nə qədər çalışsaq da bir şey müəyyən edə bilmədik. Axırda qərara gəldik ki, həmin səslər ərazidə köhnə, qapısı illərlə açılmayan, qapısındakı qıfılı çoxdan pas atmış yeraltı sığınacaqdan gəlir. Daha doğrusu, sığınacağın havalandırılması üçün üzərində iki iridiametrli dəmir boru quraşdırılıb. Fikirləşdik ki, səs küləyin təsirindən həmin borularda yaranan səslərdir və bu hal daha təkrarlanmadığı üçün bu məsələni unutduq. İndi siz qeyri-adi hadisə deyəndə yenidən yadıma düşdü.

-Leytenant, sözünüzdən belə çıxır ki, son on ayda həmin ərazidə daha külək əsməyib? -kifayət qədər təcrübəli bir əməkdaş olan bölmə rəisi yenə də məzəmmətlə əməkdaşına baxdı.

-Biz bu versiyaya da tam əmin deyildik. Heç nə müəyyən etmədikdə daha çox sakinləri sakitləşdirmək üçün bu versiyanı irəli sürdük o vaxt, -leytenant özünü müdafiə etməyə çalışdı.

Araya gərginlik çökməməkçün müdaxilə etməyi lazım bildim.

-Əslində bu iki hadisənin əhəmiyyətli və ya əhəmiyyətsiz olduğunu hələ heç kim bilmir. Biz də gənc olmuşuq və təbii ki, hər şeyi birdən öyrənmək olmur. Siz yaxşı zabitsiniz leytenant. Xüsusilə, hər şeyi dəftərinizdə qeyd etməyiniz çox xoşuma gəldi. Biz də vaxtilə xidmətə hamı kimi leytenant rütbəsində başlamışıq və nə qədər diqqətdən qaçırdığımız, lakin diqqət çəkməyə layiq olan məqamlarla qarşılaşmışıq. Bir şeyi heç vaxt unutmayın, detallara əhəmiyyət verməmək olmaz. Ən xırda detallar da bizim işimizdə çox əhəmiyyətli ola bilər.

Dəmirli razılıq işarəsi olaraq başını aşağı saldı.

Elə bu vaxt müavin qapını döyüb içəri girdi və rəisə yaxınlaşıb eynilə pıçıltı ilə qulağına nəisə dedi.

Mənalı-mənalı mənə baxan rəis, -Əgər bir işiniz qalmadısa müşavirəni bitirək, -dedi.

-Elə bir işimiz qalmadı, təkcə leytenant Dəmirli bizə lazım olacaq.

-Hamı azaddır, ancaq unutmayın ki, lazım ola bilərsiniz. Dəmirli, sizsə xidməti otağınızda olun.

-Oldu, -hami ilə birlikdə ayağa qalxan Dəmirli otağı tərk etdi.

Əməkdaşlar çıxdıqdan sonra rəis müavini bayaq rəisin qulağına pıçıldadıqlarını ucadan bir daha təkrar etdi:

-Az əvvəl Nazirliyin Mərkəzi Kompyuter bazasından verilən məlumat belədir. Paytaxt üzrə iyirmi bir nəfər xəbərsiz itkin düşən var. Onlardan dörd nəfəri respublikanın ayrı-ayrı rayonlarından olsalar da, eyni gündə, yəni Dəmirlinin dediyi tarixdən bir gün əvvəl ailələri ilə telefon əlaqəsi saxlayaraq növbəti gün evə dönəcəklərini bildirmişlər, bundan sonra isə onları görən olmayıb. Mobil telefonlarına da zəng çatmayıb. Maraqlı təsadüfdür, deyilmi?

-Həm də çox, -rəis müavininin bu fikri ilə razılaşmamaq olmazdı.

-İcazənizlə, mən Dəmirlini götürüb Rəşad Qasımlı ilə birlikdə ərazini gəzmək istəyirəm.

-Əlbəttə, -rəis tez dilləndi. -Mən də evə getmirəm. Xidməti otağımda qalıram. Əlavə nə kömək lazım olarsa, birbaşa mənimlə əlaqə saxlayın, əməliyyat qrupu ilə birlikdə gəlim.

İş vaxtının bitməsinə baxmayaraq, bölmə rəisi qalmağa qərar vermişdi.

-Təşəkkür edirəm.

Qasımlı ilə eyni vaxtda ayağa qalxdıq. Leytenant Dəmirli bizi rəisin xidməti kabinetinin qarşısındakı qəbul otağında gözləyirdi. Bizi görən kimi ayağa qalxıb farağat vəziyyəti aldı.

-Sərbəst olun, leytenant. İndi birlikdə bayaq dediyiniz əraziyə gedəcəyik. Bəlkə nəsə müəyyən edə bildik.

  -Aydındır cənab…. Dəmirli susub üzümə baxdı. Mənim kim olduğumu bilmədiyi üçün rəsmi müraciət formasını da yarıda kəsməli olmuşdu.

-Mənə sadəcə Bəxtiyar müəllim deyin.

-Aydındır, Bəxtiyar müəllim.

Polis bölməsindən çıxanda saat ona qalırdı. Hava qaralmışdı. Qasımlının maşınının arxa qapısını açıb Layiqənin yanında əyləşdim. Dəmirliyə isə sürücünün yanındakı oturacaqda əyləşməsini tapşırdım. Hamı maşına əyləşdikdən sonra, Dəmirlinin göstərdiyi istiqamətə yola düşdük.

-Əvvəlcə o dediyin zibil qutularının yanına gedək.

Bunu eşidən Dəmirli dərhal getdiyimiz yoldan sola dönməyin lazım olduğunu bildirib, əlinin işarəsi ilə bir qədər irəlidə dönəcəyimiz yolu göstərdi.

Qasımlı maşının sola dönmə işıqlarını yandırıb qarşıdan gələn maşını buraxdı və deyilən yola dönüb qarşımızda açılan enli, hamar asfalt döşənmiş yol ilə sürdü.

Yolun əsas yol olması xoşuma gəlmədi. Çünki bu yolla qəsəbənin onlarla yolu kəsişirdi və telefon qırıqlarını ora istənilən yerdən gətirib yolüstü ata bilərdilər.

-Zibil qutuları bu yolun kənarındadır?

-Bəli.

-Onda əbəs yerə vaxt itirməyək. Bayaq dediyniz, qəribə səslər gələn yeri göstərin.

-Yaxşı, Bəxtiyar müəllim.

Dəmirli üzünü Rəşada tutub gəldiymiz yolla geri qayıtmağın lazım olduğunu bildirdi.

Maşınların hərəkətinin kifayət qədər intensiv olduğu yolda münasib məqam tapan Rəşad cəld maşını geri fırlayaraq əks istiqamətdə sürməyə başladı.

-İndi isə bir qədər yavaşlayın, bir azdan sağa dönəcəyik,-xeyli getdikdən sonra Dəmirli sükutu pozdu.

Sağ tərəfə baxdım. Yolun sağı getdiyimiz yoldan bir qədər, təxminən bir metr hündür səviyyədə olan boş düzənlik ərazi idi. Bu düzənlikdən o tərəfdə isə evlər görünürdü.

Dəmirlinin göstərdiyi yola dönən Rəşad maşının sürətini minimuma endirdi. Çünki döndüyümüz bu torpaq yol çox ensiz və kələ-kötür idi. Yavaş getsə də, maşın ləngər vurur, bizi də silkələyirdi. Yaxşı ki, bu çox çəkmədi və az sonra geniş meydançaya çıxdıq.

-Buradır, -Dəmirli dedi.

Maşını bir qədər kənara çəkən Rəşad qaranlıq bir yerdə saxladı və işıqlarını söndürdü.   

Saat on birə işləyirdi.

Diqqətlə ətrafı gözdən keçirdim. Meydançadan dörd istiqamətə ara yollar gedir, bu yolların sağı-solu yaşayış evləri ilə əhatələnmişdi, evlərin bəziləri kifayət qədər dəbdəbəli, bəziləri isə kiçik birmərtəbəli daxmalar idi. Bir neçə hündürmərtəbəli bina da var idi yaxınlıqda. Bakı ətrafı üçün spesifik olan bir mənzərə...

Evlərin əksəriyyətində işıqlar yanır, həyat qaynayırdı. Ancaq bəziləri, digər evlərdən düşən işığın fonunda siluet kimi görünürdü.

Bayaq gördüyüm, yolun sağındakı düzənlik ərazi isə indi dayandığımız yerdən arxamızda qalmışdı.

Mənim dönüb həmin boş sahəyə baxdığımı görən Orxan Dəmirli, -Haqqında söhbət etdiyim yeraltı sığınacaq buradır, bu gördüyünüz düzənliyin altında yerləşir, illərdir ki, istifadəsiz qalıb, -dedi.

Fikrimcə, axtarışlarımın əhatə dairəsi kifayət qədər daralmışdı. Ancaq yenə də bu ara yolların hər birini axıra qədər gəzəriksə, bu yüzlərlə ev deməkdir. Görəsən doğru yoldayammı???

Beynim yenə sürətlə işləyir, bundan sonra hansı addımlar atacağımı düşünürdüm. Əgər hətta doğru yoldayamsa da, Nərminin bu yüzlərlə evdən hansında gizlədildiyini necə müəyyən etməli? Vaxt, vaxt, vaxt... Kaş ki, bu son gecə olmayaydı, cəmi bircə gün də vaxtım olaydı. Tək bircə gün.

Yenə suallar çox idi. Özüm-özümə verdiyim suallar…

Saat on birə iyirmi dəqiqə işləyib, ətrafımda yad evlər, dayandığım meydançanın arxasında, təxminən yüz əlli metr aralıda iki böyük dəmir borusu ucalan, illərlə üstünü küləyin gətirdiyi toz-torpaq basmış beton bunkerin çaqqallar ulaşan qaranlıq düzənliyə oxşayan, dayandığımız yerin səthindən təxminən bir metr hündürdə olan kifayət qədər böyük ərazisi, qarşımda isə nə deyəcəyimi gözləyərək susub duran yoldaşlarım.

Hamı mənim nə qərar verəcəyimi gözləyir. Mənsə elə onlar kimi susuram.

İntuisiyam mənə həmişə kömək edib. Ancaq bu məsələdə təkcə fəhmlə qərar verib vaxt itirmək olmazdı. Yenə də vaxt... Vaxtımın az olması məni sıxır, beynimi belə hallarda olduğundan ikiqat sürətlə işləməyə vadar edirdi… Belə bir ağır işi araşdırmağa otuz altı saatdan bir qədər çox vaxt vermişdi mənə qocalar… Bu isə çox az idi. Çox az… Kaş ki, dərhal mənə müraciət edəydilər.

Davamı var

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.05.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsinin şeir seçmələrinin təqdimatı davam edir. Bu həftə növbədə Qəmər Sözayın şeirləridir. Bu gün o, “Səndən uzaqlar” deyir.

ŞEİR VAXTI

Qəmər SÖZAY

SƏNDƏN UZAQLAR

Səndən uzaqların havası soyuq,

Səndən uzaqların bəxti qaradır.

İtirib yolunu ümidlərim də,

Bilinmir ünvanı nədir, haradır.

Taleyim kədərin toruna düşüb,

Hər bir çırpınışla qəmə bürünür.

Zamanın gözünə dağ bassam belə,

Ötən hər günümdə yerin görünür.

Dolanır aylarım, illərim sənsiz,

Gəncliyim boynunu bükür beləcə.

Mənə unutmağın reseptini yaz,

Ya da ki de, səni unudum necə...

Toz basmış pəncərə şüşələrimdən

Həsrətin boylanır qaranlıq kimi.

Çirkli ovuclarım duaya həsrət,

Ölüm bədənimə çəkir şəklimi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.05.2023)

Heydər Əliyev ili münasibətilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi növbəti məqalə şair, “Ulduz” jurnalının baş redaktoru Qulu Ağsəsindir. “HEYDƏR ƏLİYEV VƏ MÜASİR ƏDƏBİYYAT” adlanır.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycan Res­pub­likasına rəhbərlik etdiyi zaman kəsimini sənətin və ədəbiyyatın inkişafında müasir intibah dövrü adlandırmaq olar. İlk növbədə ona görə ki, bu dövr tarixi yaddaşımıza qayıdışda mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir prosesin - azərbaycançılıq məfkurəsinin, milli ədəbiyyatın və ziyalılığın oyanış, dirçəliş dövrüdür. Hə­lə so­vet ha­ki­miy­yə­ti il­lə­rin­dən başlayaraq, Ümummilli lider ədəbiyyatın və­tən­pər­vər­lik, mil­li­lik və müa­sir­lik ru­hun­da in­ki­şaf et­di­ril­mə­si­ni ön mövqeyə çəkmiş, mil­li-ta­ri­xi özü­nü­dərk pro­ses­lə­ri­nin də­rin­ləş­mə­sin­də bədii nümunələrin əhə­miy­yət­li rol oy­na­dığınıbildirmişdir.

Hey­dər Əli­ye­vin ədəbiyyata baxışında müasirlik anlayışı prioritet məsələlərdən olmuşdur. Çağdaş düşüncə, yeni təfəkkür əsasında həm dövrü, həm yazılan əsəri dəyərləndirmək əzmi onun müasirlik meyarının əsas istiqamətləri idi. Meydana qoyulan mətnlərdə öz dövrünü dolğunluğu ilə göstərməyi, zamanın ruhunu, mühüm meyil və qanunauyğunluqlarını açmağı o, təməl vəzifə olaraq irəli sürürdü.  Çıxışlarında dəfələrlə bildirirdi ki, Azər­bay­can ya­zı­çı­la­rı­nın əsas qay­ğı­sı zə­ma­nə­miz və müa­sir­lə­ri­miz haq­qın­da gö­zəl əsər­lər ya­rat­maq ol­ma­lı­dır.

Heydər Əliyev üçün müasirlik çağdaş epoxanın inkişaf qanunauyğunluğunu açmağa kömək edən hər şey demək idi. Onun müxtəlif tədbirlərdəki çıxışları, qurultaylardakı də­rin məz­mun­lu mə­ru­zə­lə­ri, yazıçı və şairlərlə söhbətlərində vardığı bir çox problemlərə baxışı ədə­biy­­yat­da müa­sir­lik mə­sə­lə­si­nin qoyuluşunun, bədii həllinin aydın ifadəsinə çevrilmişdir.

Ümummilli lider sənətdə azadlıq, istiqlal düşüncəsinin alovlu tərəfdarlarından olmuşdur. Onun sovet hakimiyyətinin ən sərt dönəmlərində belə milli ruhu qorumaqla bağlı əzmli davranışlarının zəminində bu amal dayanırdı. Ulu Öndərinsi­ya­sə­ti­ni is­tiq­lal sö­zü ilə bir müs­tə­vi­yə qo­yub, bu anlayışa münasibətini, bütün tərcümeyi-halında bu ifadənin funksionallığı üçün hansı çətinliklərdən keçməsini göz önünə gətirmək çətin deyil. Hələ sovet dövründən onun diqqəti əsərlərində azadlıq ideallarını daim uca tutan şairlərin, yazıçıların üzərində olmuş, onları qorumuş, himayə etmiş, dəstəkləmişdir. Hakimiyyətinin ikinci dövründə, 1995-ci il­də isə Hey­dər Əli­ye­vin sə­rən­ca­mı ilə ilk də­fə ola­raq “İs­tiq­lal” or­de­ni tə­sis olu­nmuş və bu or­de­n üç şa­irə – Xə­lil Rza Ulu­türk (ölü­mün­dən son­ra), Məm­məd Araz, Bəx­ti­yar Va­hab­za­dəyə təqdim edilmişdir.

Xalq şai­ri Xə­lil Rza Ulu­türkün vəfatı ilə əlaqədar 24 iyun 1994-cü il ta­rix­də­ki vi­da mə­ra­si­min­də Heydər Əliyevin səsləndirdiyi fikirlər bir daha sübut edir ki, Ümummilli lider milli ruhunda azadlıq düşüncəsini gəzdirən, onu zamanın amansız aşınmalarından qoruyub günümüzə zədəsiz gətirə bilən nəhəng şəxsiyyətdir: “Xə­lil Rza Azər­bay­can xal­qı­nın mil­li azad­lıq uğ­run­da mü­ba­ri­zə­si­nin ön cər­gə­sin­də get­miş, bu mü­ba­ri­zə­yə qalx­mış gənc­lə­ri­mi­zə həm alim, həm də şa­ir ki­mi… ör­nək ol­muş­dur. O da­im Azər­bay­ca­nın müs­tə­qil­li­yi duy­ğu­la­rı ilə ya­şa­mış, hə­ya­tı­nın şü­ur­lu his­sə­si­ni bu­na na­il ol­ma­ğa sərf et­miş, bö­yük xid­mət­lər gös­tər­miş­dir. …Mən da­im onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na, in­san­lı­ğı­na, və­tən­daş­lı­ğı­na, ən çox da cə­sur­lu­ğu­na, əyil­məz­li­yi­nə, öz ide­ya­la­rın­dan dön­məz­li­yi­nə hör­mət et­mi­şəm, onu yük­sək qiy­mət­lən­dir­mi­şəm».

Bu fikirlər Xə­lil Rza Ulu­türkün ədə­bi-ic­ti­mai xid­mət­lə­ri­nə ve­ril­miş yük­sək qiy­mə­tin ifa­də­si ol­maq­la bə­ra­bər, həm də ya­zı­çı və şa­ir­lə­rə ün­van­lanmış ça­ğı­rış,iqtiqlal və hürr duyğularına verilən rəhbər dəyəri, rəhbər salamı idi.

Hey­dər Əli­yevin müasir ədəbiyyata yanaşmasında vacib olan digər məqama diqqət yönəltmək lazımdır. O da Ulu Öndərin ədə­bi tən­qi­din ro­lu və və­zi­fə­lə­ri mə­sə­lə­si­nə xü­su­si həssaslıqla yanaşması faktıdır. Çıxışlarında dəfələrlə vurğulayırdı ki, müa­sir ədə­bi-bə­dii pro­se­si tən­qid­çi­lə­rin, ədə­biy­yat­şü­nas­la­rın f­ə­al və fay­da­lı işi ol­ma­dan tə­səv­vür et­mək müm­kün de­yil­dir. On­lar bə­dii hə­ya­tı­mı­zın mü­rək­kəb, bə­zən zid­diy­yət­li pro­ses­lə­ri­ni də­rin­dən təh­lil et­mə­yə və ümu­mi­ləş­dir­mə­yə borc­lu­dur­lar: “Tən­qi­di fik­rin üfüq­lə­ri hə­lə də nə­zə­rə­çar­pa­caq də­rə­cə­də ge­niş­lən­mə­miş­dir... Azər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğı­nın və tən­qi­di­nin və­zi­fə­lə­ri ge­niş və çox­cə­hət­li­dir. İc­ti­mai, bə­dii-es­te­tik zövq­lə­ri for­ma­laş­dır­maq, in­cə­sə­nət­də sö­nük­lü­yə, dur­ğun­lu­ğa, xal­tu­ra­ya, ya­ban­çı ba­xış­la­ra qar­şı mü­ba­ri­zə apar­maq işin­də ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğın və tən­qi­din ro­lu­nu güc­lən­dir­mək la­zım­dır”.

Heydər Əliyev bütün çətin və gərgin, kataklik proseslərin tüğyan elədiyi zamankəsimlərində belə ədəbiyyat və mədəniyyətin mövqeyini ali səviyyədə qiymətləndirmiş, onların kölgədə qalıb ikinci planda qəbul edilməsinə yol verməmişdir. Müs­tə­qil­lik il­lə­ri­nin əv­vəl­lə­rin­də - xaotik gerçəkliklərlə, müəyyən sosial-siyasi böhranla üz-üzə qaldığımız dövrlərdə  Hey­dər Əli­ye­vin söy­lə­di­yi bir  fi­kir onun bü­tün fəa­liy­yət xət­ti­ni uğurla simvolizə edir: “El­mi­miz­lə, mə­də­niy­yə­ti­miz­lə, mə­nə­viy­ya­tı­mız­la çox eh­ti­yat­lı, çox diq­qət­li dav­ran­maq la­zım­dır. Bu iş­lə­ri ba­zar iq­ti­sa­diy­ya­tı­nın ix­ti­ya­rı­na ver­mək ol­maz”. Məhz bu baxışın, bu möhkəm iradənin sayəsindəədəbiyyat 1990-cı illərin dərin böhranından silkinib qurtula bildi. Dəyərlərinə, milli sərvətinə sahib çıxaraq gələcəyə daha inamlı şəkildə addım atdı. Bunun üçün Heydər Əliyevin gerçəkləşdirdiyi əməllər sırası vardı. Bu əməllər hansılar idi?.. İlk növbədə, bu böyük şəxsiyyətin Azərbaycan Yazıçılar Birliyini təhlükədən xilas etməsi, onun ədəbi orqanlarına sahib çıxması, gənc və yaşlı yazarların sosial vəziyyətini asanlaşdırmaq üçün təqaüdlər ayırması vəs., və i.

Heydər Əliyevin Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin bağlanması məsələsi ilə bağlı zamanında atdığı mütərəqqi addım onun sənət, ədəbiyyatla bağlı həyata keçirdiyi işlərin ən mötəbərlərindən sayıla bilər. Azər­bay­can Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­nin 1997-ci ilin okt­yab­rın­da ke­çi­ri­lən X qu­rul­ta­yın­da Heydər Əliyev bildirirdi: “Azər­bay­can Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi bu al­tı il müd­də­tin­də – ke­çən qu­rul­tay­dan in­di­yə qə­dər – çox iş gö­rüb­dür. Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­ni qo­ru­yub sax­la­yıb, onun par­ça­lan­ma­sı­na, da­ğıl­ma­sı­na yol ver­mə­yib­lər. Gö­rür­sü­nüz, bu al­tı il­də bi­zim Azər­bay­ca­nın ba­şı­na nə iş­lər gə­ti­rib­lər. Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi də bü­tün bu sı­naq­lar­dan, im­ta­han­lar­dan ke­çib­dir. Ona gö­rə də şəx­sən mən be­lə he­sab edi­rəm ki, bu­nu yük­sək qiy­mət­lən­mək la­zım­dır. Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­nə rəh­bər­lik edən şəxs­lə­rin fəa­liy­yə­ti­ni yük­sək qiy­mət­lən­dir­mək la­zım­dır”.

Eləcə də Azər­­bay­can Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­nin mət­bu or­qan­la­rı olan «Ədə­biy­yat qə­ze­ti»nin, «Azər­­bay­can», «Qo­bus­tan», «Ul­duz» və «Literaturnıy Azer­baydjan»jur­nal­la­rı­nın nəş­ri­nin döv­lət tə­rə­fin­dən ma­­li­y­yə­­ləş­di­r­mə­si Ulu Öndərin ədəbiyyata verdiyi dəyərin ən alilərindəndir.Bu addım Hey­dər Əli­ye­vin çə­tin ke­çid döv­ründə,  xalqın məruz qaldığı tarixi sınaq məqamlarında mil­li ədə­­biy­­ya­tın və ədəbi prosesin in­ki­şa­fı­na gös­tər­di­yi bö­yük qay­ğı­nın əmə­li tə­za­hü­rü­dür. İkinci dəfə ha­ki­miy­yə­tə gə­lən Hey­dər Əli­ye­vin müa­sir ədə­biy­yatın inkişafı istiqamətində başladığı proseslər bir tə­rəf­dən klas­sik ədə­biy­ya­tı xalqın yaddaşına yenidən qaytarmaq niyyətinə bağ­lı idisə, di­gər tə­rəf­dən çağ­daş ədə­bi pro­se­sidirçəltmək amalından qaynaqlanırdı. Onun mad­di ça­tış­maz­lıq­lar uc­ba­tın­dan uzun fa­si­lə­lər­lə işıq üzü gö­rən, hət­ta bağ­lan­maq təh­lü­kə­si ilə üz-üzə du­ran ədə­bi or­qan­la­rın: "Azər­bay­can", "Li­te­ra­tur­nıy Azer­bay­djan", "Ul­duz", "Qo­bus­tan" jur­nal­la­rı­nın və "Ədə­biy­yat qə­ze­ti"nin öl­kə­nin döv­lət büd­cə­sin­dən ma­liy­yə­ləş­di­ril­mə­si ilə bağlı imzaladığı sərəncam da ilk növbədə, yeni düşüncənin, yeni ədəbiyyatın gəlişməsinə imkan açma niyyəti ilə bağlı idi. 

Heydər Əliyev üçün yeni ədəbiyyat, yeni düşüncə nəyi ifadə edirdi? İlk növbədə, şair və yazıçıların xalqa, yaddaşa xidmətini, tarixi keçmişə hörmətlə yanaşmasını, milli ruhun təmsilçisi olmasını, eyni zamanda dünyəvi, modern sənət prinsiplərinin mənimsənilməsini. Ümummilli lider bütün hallarda ədəbiyyatı xalqın dərdlərinin və keçdiyi tarixi yolun tərcümanı kimi görürdü və əsas missiya kimi yaradıcı şəxslərəöz dəyərlərinə sadiq olmağı aşılayırdı. Məsələn, məlumdur ki, so­vet döv­rü sü­qu­ta uğ­ra­dıq­dan son­ra həmin dövr ədə­biy­ya­tı­nı qiy­mət­lən­dir­mək, onun ta­ri­xi də­yə­ri­ni ver­mək zə­ru­rə­ti mey­da­na çıxmış­dır. Problemə münasibətdə ikili yanaşma yaranmışdı: mühafizəkar və nihilist. Ədəbi prosesdə, ədəbi qəzet və jurnalların səhifələrində bu yöndə aramsız mübahisələr gedir, diskussiyalar aparılırdı. Hey­dər Əli­yev ədəbi gündəmi izləyən biri kimi prob­le­mə mü­na­si­bət­də sa­bit el­mi də­yər­lər­dən çı­xış et­mə­yi va­cib bi­ldi: “Biz ha­mı­mız döv­rün, zə­ma­nə­nin öv­lad­la­rı ol­du­ğu­muz­dan onun ste­reo­tip­lə­rin­dən kə­na­ra çı­xa bil­mir­dik. Çıx­ma­ğa im­kan da yox idi, çün­ki o za­man ya­zı­çı da, alim də, adi adam da be­lə he­sab edir­di ki, baş­qa cür ola bil­məz. Ona gö­rə də in­di ki­min­sə dö­şü­nə döy­mə­si mə­na­sız­dır. Be­lə­lə­ri­nin öz­lə­ri də o za­man bu cür yaz­mış­lar. Bu, bi­zim ta­ri­xi­mi­zin re­al­lı­ğı­dır. Onu təh­rif et­mək ol­maz... O dövr­də ya­şa­yan və Azər­bay­ca­nın mə­də­niy­yə­ti­ni, ədə­biy­ya­tı­nı in­ki­şaf et­di­rən adam­la­ra in­di irad tut­maq ol­maz, bu, gü­nah­dır”.

Bu fi­kir­lərlə Ulu Öndər həm So­vet döv­rü Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın ob­yek­tiv nöqteyi-nəzərdən təhlilini tələb edirdi, həm də həmin illərdə yaşayıb-yaratmış şəxsiyyətlərə yüksək qədirşünas mövqedən yanaşırdı: “...əgər kim­sə 80-ci il­lə­rin axır­la­rın­da, 90-cı il­lə­rin əv­vəl­lə­rin­də ta­ri­xi­mi­zin bö­yük bir his­sə­si­ni cı­rıb at­maq is­tə­yir­di­sə və bə­zən on­lar bu­na na­il olur­du­sa, öz­lə­ri heç bir xid­mət et­mə­miş adam­lar xal­qa sə­da­qət­lə xid­mət et­miş in­san­la­rı ara­dan çı­xar­ma­ğa ça­lı­şır­dı­lar­sa, bun­lar ke­çi­ci bir şey­dir. Gör­dü­nüz ki, on­lar keç­di­lər, get­di­lər. Bu gün  Sü­ley­man Rüs­təm, Sə­məd Vur­ğun, Rə­sul Rza ki­mi bö­yük şa­ir­lə­rə, on­la­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da bu­gün­kü gü­nə uy­ğun ol­ma­yan han­sı­sa nü­ans­la­ra irad tut­maq, he­sab edi­rəm ki, mə­nə­viy­yat­sız­lıq­dır. Be­lə adam­la­rın öz­lə­ri xalq, mil­lət, öl­kə üçün heç bir şey et­mə­yib­lər. Əgər bi­zim xalq di­li ilə de­sək, on­lar nə Sə­məd Vur­ğu­nun, nə Rə­sul Rza­nın, nə də Sü­ley­man Rüs­tə­min dır­na­ğı qə­dər ola bil­məz­lər”.

  Bütün böyük,gör­kəm­li şəx­siy­yət­lər kimi, Heydər Əliyev də cə­miy­yə­tin və xal­qın tə­ka­mül pro­ses­in­də müasir ədə­biy­ya­tın ro­lu­nu və tə­si­ri­ni də­rin­dən qiy­mət­lən­dir­irdi. Məhz buna görəcari döv­rün ədə­bi pro­se­si­ni öl­kə­nin qar­şı­sın­da du­ran bö­yük ide­al­la­ra doğ­ru is­ti­qa­mət­lən­dir­ir, bu yolda olan bütün maneələri özü aradan qaldırırdı. Həm ədəbi şəxsiyyətlərlə ünsiyyət, əlaqə yaradıb onlara lazımi məsləhətlər verir, həm də potensial bədii imkanlarıxalqı dir­çəlt­mək, milli ruhu diri saxlamaq işinə sə­fər­bər et­məklə ədə­biy­yat fak­to­run­dan, ya­zı­çı ami­lin­dən dü­şü­nül­müş şə­kil­də yararlanırdı. Hər iki halda  sənətin və ona dəyər verən rəhbərin bu uğurlu birgəliyindən qazanan ədəbiyyat və Zaman idi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.05.2023)

Professor Əlibala Məhərrəmzadə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsini təqdim edir. Uğur şərtləri barədə danışmaqda davam edirik.

Uğurdan danışırıqsa mütləq onun antonimi olan uğursuzluqdan da danışmalıyıq. Əks təqdirdə, mövzumuz tam açılmayacağından onu mənimsəməyiniz də çətinlik törədəcək.

1988-ci ildə 15 müttəfiq respublikadan ibarət olan SSRİ dövləti – dünya siyasətinin kapitalizm və sosializm adlı iki düşmən qütbünün ikincisinin lider dövləti qəfildən dağılmağa başladı. Əlbəttə, sonradan müxtəlif tezislər, arqumentlər irəli sürüləcək, SSRİ-nin son prezidenti Mixail Qorbaçovun «perestroyka» adı altında (hərfi mənası «yenidənqurma» olan bu proses, guya, tarixin ağ ləklərini aradan götürməyə, insanların ideoloji asılılığını yox etməyə, şüur və təfəkkürdə inqilab etməyə, kommunizm diktaturalı idarəetməni demokratik idarəetməylə əvəzləməyə, olduqca qapalı cəmiyyəti açıq etməyə, bütün qara pərdələri götürərək hər şeyi şəffaflaşdırmağa xidmət edirdi) məhz digər güc mərkəzi sayılan ABŞ-ın təhriki ilə quruluşu dağıtması iddia ediləcəkdi. Amma söhbətimizin mövzusu bu istiqamətdə olmadığı üçün biz sadəcə SSRİ-nin dağıdılması faktı üzərində dayanacağıq. 1988-ci ildə, hətta bəzi iddialara görə artıq 1987-ci ildən başlayaraq SSRİ-nin dağılmağa meyillilik tendensiyaları 1991-ci ildə tam olaraq öz labüd sonucunu tapdı. Bir-birinin ardınca bütün müttəfiq respublikalar, o cümlədən də mənim vətənim olan Azərbaycan öz dövlət müstəqilliklərini elan etdilər. SSRİ-nin dağılması ilə Avropa və Asiyanın xəritəsinə 15 yeni dövlət artırıldı, amma bu proses tək bir imperiyanın süqutu kimi yox, bütöv bir sistemin çökməsi kimi tarixə düşdü, Avropanın bütün sosialist ölkələri sosializm kabusundan – dolayısı Kreml asılılığından qurtuldular. Almaniya Demokratik Respublikası adlandırdığımız Şərqi Almaniyanın süqutu ilə Almaniya birləşdi, Çexoslovakiya Çexiya və Slovakiyaya parçalandı, Yuqoslaviya Federasiyasının tək bayrağı birdən-birə Serbiya, Xorvatiya, Bosniya və Hersoqovina, Makedoniya, Kosovo, Çernoqoriya kimi bir neçə bayrağa çevrildi. Beləcə Avrasiya materikinin ərazisində milyonlarla insanın yaşadığı nəhəng bir iqtisadi formasiya digəri ilə əvəzləndi, sosializm kapitalizmə təslim oldu.

Təbii ki, bəşər tarixində ən böyük kataklizmalar məhz formasiya əvəzlənmələri dövründə meydana çıxır. Bir Azərbaycan xalqı olaraq biz də bu kataklizmaların caynağına düşəsi olduq. Oturuşmuş, sabit bir dövlət, tam təminatlı güzəran sanki bizlərə özümüzü okenda etibarlı bir gəminin sərnişinləri ampluasında hiss etdirirdi, qəfildən okean lərzəyə gəldi, çaxnaşdı, gəmini atıb-tutmağa, sərnişinləri də ora-bura çırpmağa başladı.

Bu gözlənilməzlik həyatımızın hər bir sahəsinə sirayət elədi. Əlbəttə, müstəqil bir dövlətin vətəndaşı olmaq şərəfi kimi müsbət çalar gəldi həyatımıza və bu, ən vacib şərtdir. Amma formasiya dəyişkənliyinin yaratdığı konkret çətinliklər, problemlər dalğasının həmləsi qarşısında tab gətirmək də asan deyildi. Formasiya dəyişkənliyi ilk öncə həyatımıza maddi olanın mənəvi olandan daha dəyərdə olması anlayışını gətirdi, adında «kapital» sözünün əks olunduğu bir formasiyada kapitala səcdə qılmaq məcburiyyəti, şübhəsiz, mənəvi olanın ideologiya şəklində hakim olduğu bir cəmiyyətdən çıxan insanları çətinə, dolaşığa saldı. Cəmiyyət qanunları, əxlaq kodeksi, davranış normaları bir andaca bünövrəsi dağılan binalar kimi büsbütün uçub yerə gəldi. Üstəlik pulun dəyişilməsi, istiqrazların dəyərini itirməsi insanları bütün həyatları boyu yığdıqları maddiyyatdan da məhrum etdi.

İnsan adicə bir ölkədən başqa bir ölkəyə gedəndə, yaxud hansısa bir xəstəliklə bağlı qida rasionunu dəyişəndə, yaxud adicə, bir mənzildən digərinə, bir iş yerindən başqa birisinə köç edəndə uzun müddət bu yeniliyə adaptasiya oluna, alışa bilmir, onun fəsadlarını çəkir. İndisə birdən-birə milyonlarla insanın həyatı siyasi, iqtisadi, sosial, mənəvi kontekstdə büsbütün dəyişirdi. Bu da təbii ki, yeni bilik və bacarıqlar, vərdişlər, şablonlardan çıxma, çərçivələri dağıtma tələb edirdi, ən əsası da bir formasiyadan digərinə transfer dözüm, mübarizlik, kreativ düşünmə, adaptasiya bacarığı tələb edirdi. Şübhəsiz, bizlər – keçmiş sosialist düşərgəsinin sakinləri hamılıqla bu keçidi etdik, amma şəraitə uyğunlaşa bilməyib, sadəcə, «uğursuzlar qatarının» sərnişininə çevrilənlərimiz də az olmadı.

Sosiologiyada, iqtisadiyyatda belə bir termin var, «qara qu quşu». Sorbon Universitetinin məzunu olan Livan əsilli Amerika vətəndaşı, maliyyə bilicisi Nassim Tallibin gətirdiyi bu ifadə onun eyniadlı məşhur bestsellerindən götürülüb. Mənası da təqribən bu cürdür: Avstraliya kəşf olunana qədər Köhnə Dünyanın əhalisi əmin idi ki, bütün qu quşları ağdır. Onların bu qənaəti təcrübələrinə əsaslanırdı. İlk qara qu quşu ilə rastlaşma ornitoloqları bərk təəccübləndirdi. Deməzsənmiş, onların quların yalnız ağ olmaları barəsindəki qənaətləri tam yanlış imiş.

Amma bu hadisə başqa bir səbəbdən olduqca əhəmiyyətlidir. Bu hadisə, göstərdi ki, bizim aldığımız təlimlər, biliyimiz necə də dar çərçivəyə sığınıbmış. Cəmi bircə müşahidə – qu quşları ilə bağlı bu hadisə sübut etdi ki, min illərlə yaşı olan aksiomlar yanlış ola bilər. Bircə eybəcər quş hər şeyi çox rahatca alt-üst edə bildi.

Nassim Taleb öz təlimində «Qara qu quşu» anlayışına üç cür xarakteristika verir: birincisi, Qara qu quşu – anomaldır, onu heç kəs gözləmir, gəlişi heç təxəyyülə belə sığışmır; ikincisi, o, nəhəng təsiretmə gücünə malikdir; üçüncüsü – o, insan təbiətinin bizə sürpriz kimi gələn bir hadisə baş verdikdən sonra onu adiləşdirib gözlənilən və izah edilən xarakterdə bəyan etməyə məcbur etməsini özündə ehtiva edir.

Əlbəttə kitabımızın növbəti hisslərindən birində mütləq Nassim Talebin «Qara qu quşu» adlı ölməz əsərinə yenidən toxunacaq, bestsellerin oxuculara fayda verə biləcək əsas məziyyətlərindən bəhs edəcəyik. Amma indilikdə məhz onu vurğulamaq istəyirəm ki, gözlənilməyən, öncədən təxmin edilməyən, gəlişi ilə həm bütövlükdə cəmiyyətlərdə və həm də hər bir ayrıca fərddə fərqli tendensiyalara təkan verən, onları tərpədən bütün hadisələr «Qara qu quşları» adlandırıldığından, təkcə elə bu son dönəmdə biz azərbaycanlıların rastına çıxan quşların sayına diqqət etdikdə adamı soyuq tər bürüyür.

İqtisadi formasiya, onun gətirdiyi dəyişikliklər hətta ailədə və cəmiyyətdə yeni münasibətlərin formalaşması lüzumuna qədər təfəkkürümüzdə yer elədiyi halda Azərbaycanla qonşu Ermənistan arasında olan Qarabağ müharibəsi adı altında növbəti «Qu quşu» təşrif buyuraraq həyat axarımızı büsbütün pozdu. Formal olaraq 1994-cü ildə atəşkəs sazişi imzalanana qədər uzanan, amma realda hələ də davam edən, Ağdam, Cəbrayıl, Qubadlı, Füzuli, Zəngilan, Laçın, Kəlbəcər, Şuşa, Ağdərə, Xocalı, Xocavənd, Xankəndi, Əsgəran, Hadrut kimi 14 rayonun timsalında 20 faiz Azərbaycan torpaqlarının işğalı ilə nəticələnən, 30000-ə yaxın hərbçinin, 800-ə yaxın mülki şəxsin həyatını alan, 11 min nəfəri əlil edən, rəsmən 4210 nəfərin itkin düşdüyü, 724000 nəfərin məcburi köçkünə çevrildiyi bu müharibə müstəqil Azərbaycanın inkişafına çox ağır zərbələr vurdu, hər bir azərbaycanlının həyatından qapqara izlər buraxaraq keçdi.

2015-ci ildə neft gəlirlərinə hesablanmış büdcə ilə yaşayan, get-gedə çiçəklənən Azərbaycanımıza dünyada baş verən qlobal böhranın, daha çox isə geosiyasi gedişlərin təsiri ilə növbəti «Qara qu quşu» uçub gəldi. Neftin qiymətinin süni olaraq, heç bir proqnozlara gəlməyəcək dərəcədə kəskin ucuzlaşması büdcə kəsirləri yaratdı, yerli valyuta iki devolvasiya ilə dəyərini xeyli itirdi, inflyasiya, iqtisadi böhran ölkəyə zor etməyə çalışdı.

Hər bir ailənin, insanın müəyyən maddi sıxıntısı ailədə, kollektivdə insanlarla münaqişəsindən, ziddiyyətindən doğan problemi, səhhətiylə bağlı rahatsızlığı, doğma və yaxınını itirməyinin dərdi, çin olmayan arzuları ola bilər, bütün bunlar uğursuzluq narazılıqları yaradan fərdi nəsnələrdir. Amma Qara qu quşunun gətirdiyi isə ümumi nəsnələrdir ki, onlar hər bir şəxsin gündəlik həyatında özünü göstərir.

Bəhs etdiyimiz detallar cəm halda bir narazılıq, həyatdan küskünlük əmələ gətirirlər, sonucda da bu narazılıq və həyatdan küskünlük uğursuz insan anlamını formalaşdırır. Bizim qətiyyətimiz azalır, diqqətimiz yayılır, məqsədyönlülüyümüz itir, zərbələrimiz kəsərdən düşür.

Obyektiv və subyektiv səbəblər məcmusu olan uğursuzluq – kitabımızın baş mövzusu olan uğurun antonimi olaraq, əvvəldə qeyd etdiyim kimi, mütləq haqqında bəhs etməyimiz zərurətini yaradır. Arzuladığımız və planlaşdırdığımız məqsədə döğru yolda bizi büdrədən şərait, fiziki vəziyyət olan uğursuzluq barədə təbii ki, xüsusi təlimlər, hansısa düstur və aksiomlar yoxdur. Uğursuzluq – daha çox subyektin dünyagörüşündən asılı olan bir anlayışdır, bəzi adamlar üçün uğursuzluq kimi qəbul edilən bir hadisə, vəziyyət başqası üçün adi hal da ola bilər. Amma istənilən halda qarşıya qoyulan məqsədə çata bilməmək, hədəfi vura bilməmək uğursuzluq kimi qəbul edilir. Abiturient qəbul imtahanından lazımi qədər bal toplaya bilmədi, idmançı çempion ola bilmədi, müəllim attestasiyadan keçə bilmədi, şirkət rəhbəri tenderdə qalib gələ bilmədi, müəssisənin yeni məhsulu bazara girə bilmədi, gənc öz sevdiyinə qovuşa bilmədi və s. və i. – onlarca bu cür uğursuzluq misalları çəkmək olar ki, bu misallar da paritet qaydada həm subyektin özündən, həm də obyektiv reallıqdan qaynaqlanır.

Amma uğur qazanmaq düsturunda subyektin özünün uğura maksimum köklənməsi əsas yer tutur. O, özündən asılı olan, öz əlində olan hər bir şeyi qeydsiz-şərsiz eləməlidir, bunun üçün lazım olan bütün qüvvəsini, imkanlarını səfərbərliyə almağı bacarmalıdır. İdmançıların təbirincə desək, sən həyatının ən həlledici döyüşünə tam hazırlaş. Bəxt həmişə güclünün üzünə gülür. Belədə qələbə mütləq sənin olacaq!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.05.2023)