Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Böyük türklər layihəsindəyik, bu gün türklərin döyüş qaydaları barədə danışacağıq.

Türklərin döyüş taktikaları tarix boyunca müxtəlif dövrlərdə çox fərqli strateji yanaşmalarla inkişaf etmişdir. Türk xalqları, xüsusən, Orta Asiyada yaşayan, köçəri həyat tərzi sürən tayfalar, döyüşlərdə çevik, sürətli və səmərəli olmağa üstünlük verirdilər. Bu taktikalara əsaslanan döyüş strategiyaları onların böyük imperiyalar qurmasına və çoxsaylı düşmənlərlə mübarizə aparmasına imkan yaratmışdır. Türk döyüş taktikaları zamanla dəyişsə də, bir çox əsas prinsip və metodlar ümumiyyətlə qorunmuşdur.

 Türk döyüşçüləri əsasən atlı döyüşçülərdən ibarət idi. Onlar atları ilə sürətlə döyüş sahəsinə daxil olur, düşməni sürətli manevr və hiylə ilə təəccübləndirirdilər. Türk atlıları, xüsusilə, Göytürk, Səlcuqlu və Osmanlı imperiyalarının dövründə döyüş meydanında çox çevik və mobil olaraq tanınırdılar.

• Manevr qabiliyyəti: Türk döyüşçüləri döyüş meydanında sürətli dövran etməyi, düşməni çaşdırmaq və mübarizəni öz xeyirlərinə çevirmək üçün mükəmməl idarə edirdilər. Bu taktika "atlı hücumları" adlanırdı və düşmənin hətta ən yaxşı mövqelərində belə onları təzyiq altında saxlamağa imkan verirdi.
• Həmlə və geri çəkilmə: Türk atlıları döyüşə başladıqda sürətli hücumlar edir, düşmənin qüvvələrini dağılmağa vadar edir və sonra dərhal geri çəkilirdilər. Bu da düşmənin öz mövqelərini zəiflətməsinə səbəb olurdu.

 Türk döyüşçüləri döyüşdə çox çevik və müxtəlif taktikalarla işləyirdilər. Onlar döyüş sahəsini yaxşı öyrənir və düzgün mövqelənmə ilə üstünlük əldə edirdilər.

• Zəif mövqelərin hədəflənməsi: Türk ordusu düşmənin zəif tərəflərinə hücum edərək düşməni çaşdırmağa çalışırdı. Bu, düşmənin müdafiə xəttini sındırmağa və müdafiəsiz hissələri fəth etməyə imkan verirdi.
• Düşməni istismar etmək: Türklər düşmənin psixoloji durumunu da nəzərə alırdılar. Məsələn, düşmənin liderini öldürmək və ya onları sıxışdırmaqla düşmənin əzmini qırmaq taktikasını tətbiq edirdilər.

 Türk döyüşçüləri yalnız atlılardan ibarət deyildi, eyni zamanda, yaxşı təchiz olunmuş piyada döyüşçüləri də mövcud idi. Bu piyada qüvvələri döyüşün davamlılıq və müdafiə tələbləri üçün vacib idi.

• Ağır zirehli piyada: Osmanlı İmperiyası dövründə yüngül və ağır zirehli piyada döyüşçüləri, xüsusilə, Yeniçərilər, döyüşlərdə böyük rol oynayırdı. Bu, atlıların çevikliyini tamamlayan bir əlavə qüvvə idi.

Türklər düşməni aldatmaq üçün çox vaxt "geriyə çəkilmə" taktikasını istifadə edirdilər. Burada bir neçə atlı döyüşçü sanki məğlub olub, düşməni irəliləməyə məcbur edirdi. Lakin bu zaman əsas qüvvələr geri çəkilməyi dayandırıb sürətlə hücuma keçir və düşməni heç gözləmədiyi bir anda vururdu. Bu taktika çox vaxt müvəffəqiyyətlə istifadə olunmuşdur.

Türk döyüşçüləri bir çox döyüşdə dağılma taktikası tətbiq edirdilər. Döyüş qrupları fərdi döyüşçülərin çevikliyindən faydalanırdı. Onlar əvvəlcə düşmənin sıralarını pozub, qarışdırır və sonra müəyyən bir mövqedə yenidən toplanırdılar. Bu taktikalar, xüsusilə, Göytürk dövründə geniş istifadə edilirdi.

Türk döyüşçüləri müxtəlif taktikalardan istifadə edərək döyüş sahəsini öz xeyirlərinə çevirmək üçün qarışıq hücumlar həyata keçirirdilər. Bu taktika düşməni məhv etmədən əvvəl çox vaxt onları tələyə salmaq məqsədini daşıyırdı. Bu dövrün ən tanınmış taktikasından biri "atlı quruluşları" idi. Düşmənin mühasirəyə alınması və onları sıxışdırmaq bu döyüş strategiyasının əsasını təşkil edirdi.

Türk xalqları döyüşdə psixoloji üstünlüyə də böyük önəm verirdilər. Düşməni qorxutmaq, onlara psixoloji təzyiq etmək üçün müxtəlif üsullar istifadə edilirdi. Məsələn, düşməni heyrətləndirmək üçün "yəhərli atların" səsləri, qışqırıqlar və digər səs effektlərindən istifadə edirdilər.

Türklərin döyüşdə istifadə etdiyi silahlar və zirehlər də onların döyüş qabiliyyətini artırırdı. Həm atlılar, həm də piyada döyüşçüləri fərqli növ silahlarla təchiz olunurdu. Türk döyüşçüləri, xüsusilə, yay, qılınc və mızraq kimi silahları çox effektiv şəkildə istifadə edirdilər. Bu silahlar həm döyüşdə yaxın döyüşlər üçün, həm də uzaq məsafəli hücumlar üçün çox uyğun idi.

Türklərin döyüş taktikaları onların Orta Asiya steplerindən başlayaraq geniş ərazilərə yayıldığı zamanla inkişaf etmiş və fərqli dövrlərdə müxtəlif dəyişikliklərə uğramışdır. Bununla belə, sürət, çeviklik, manevr qabiliyyəti və psixoloji strategiya daima onların döyüş meydanında ən güclü tərəfləri olmuşdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.04.2025)

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu hekayə sadəcə mənim deyil, hər birimizin öz gələcəyinə yazdığı bir məktubun hekayəsidir. Mən bu məktubu öz gələcək versiyama yazıram, amma eyni zamanda sən də bu yazılarda özünə dair bir şeylər tapacaqsan. Həyatın sirlərini, həyəcanlarını, ümidlərini və mübarizələrini birlikdə yaşayırıq. Mən istəyirəm ki, bu məktub sənin də həyatına bir işıq, bir bələdçi olsun.

Gözəl bir yaz səhəri idi. Günəş yavaş-yavaş üfüqdən boylanır, öz isti nəfəsi ilə həyatı oyadırdı. Təbiət yeni bir günə oyanırdı. Torpaq günəşin isti şüalarını sevgi iləqarşılayır, çiçəklər baş qaldırırdı. Yazın müjdəçisi olan boynubükük bənövşələr günəşin parlaq şüaları altında daha da rəngarəng görünür, xoş qoxusunu ətrafa yayırdı. Günəş yaratdığı bu mənzərə qarşısında qürur duyurdu.

Bu fəsil yeni arzuların, ümidlərin, başlanğıcların fəslidir. Qaranquşların yuvalarına yenidən dönüşü kimi, insanlarda yazın gəlişi ilə yenidən arzularına qayıdır.

Bu yaz səhəri mənə həyatın özünü xatırladır. Hər yeni gün, yeni başlanğıclar üçün bir fürsətdir. Mən də bu gün öz həyatımı yenidən vərəqləmək qərarına gəldim. Bəlkə 25 il sonra bu yaz səhərinin mənim üçün nə qədər dəyərli olduğunu xatırlamaq istərəm. Həyat bəzən xatirələri xatırlayanda daha dərin anlam daşıyır. Pis və ya yaxşı olmağından asılı olmayaraq, xatirələr bizi biz edən və bizi bizə qovuşduran parçalardır.

Bu düşüncələrlə mən də gec olmadan xatirələrimi yada salmaq üçün 25 il sonraki özümə məktub yazmağa qərar verdim. 25 il sonra bu məktubu oxuyanda nə hiss edəcəyimi bilmirəm, ancaq düşünürəm ki, ruhun indiki kimi həyəcanlı və ümid dolu olacaq, gələcəkdəki mən...

Yaz küləyinin gətirdiyi xoş təravəti içimə çəkdim və keçmişdən gələcəyə doğru bir yolçuluğa başladım. Bu yolçuluqda sənə keçmişi və indini xatırladıb, gələcəyin haqqında hiss etdiklərimi bölüşmək istəyirəm...

Salam, gələcəkdəki mən! Ümid varam ki, yaxşısan. Çünki sən hər zaman yaxşı olmağı bacaran biri idin. Hələ də özündə bu gücü hiss edirsənmi? Sənə bu məktubu keçmişdən göndərirəm. Gülməli səslənə bilər... Elədir ki var. Bu məktubu sənə 25 yaşımda, 25 il sonrakı mənə yazıram. Məktubu oxuyanda sən 50 yaşında olmalısan.

Əgər hələ də həyatdasansa... Yazmağı çox sevdiyimi bilirsən. Mövzusundan asılı olmayaraq, mənə toxunan, ilham verən hər şey qələmimin mürəkkəbiylə əbədiyyətə qovuşur. Və ağ vərəqlər də bu ana şahidlik edirlər.

Bir gün yenə yazmaq üçün əyləşəndə düşündüm ki, bu dəfəki hekayənin qəhrəmanı özüm olum. Mənə məndən yazım. Öz həyatıma toxunum. Həyəcanlandığımı hiss etdim. Axı, özüm özümə nə yaza bilərəm – deyə düşünməyə başladım. Mənim hekayəm, mənim həyatım... Bu kimə maraqlı olar, kimin işinə yarayar? Çox düşündüm və ən son qərara gəldim ki, mənim həyatım, mənim hekayəm elə ən çox mənə maraqlı olar. Və gələcəkdəki özümə bir məktub yazaraq, öz hekayəmi, 25 illik keçmişimi və davam edən yaş periodum haqqındakı təsəvvürlərimi sənə xatırlatmaq və bölüşmək istədim. Sən bunlardan xəbərdarsan, ancaq bəlkə də unutmusan, ya da xatırlamaq istəmədiyin xatirələrin var. Bəlkə də gözdən qaçırdığın şeylər də olub. Məsələn: baxıb da görmədiklərimiz. İndi mən sənə hamısını yenidən xatırladacam. Məktubu sona qədər oxu...

İndi sən zamanda yolçuluğa çıxırsan – gələcəkdən keçmişə doğru...

Həyatda elə anlar olur ki, insan dayanıb geriyə baxır. Məsələn: uşaqlıq illərinə. Uşaq olanda hər şey başqa cür görünürdü, elə deyilmi? Dünya daha rəngarəng, insanlar daha səmimi, həyat daha sadə idi. O zamanlar xoşbəxtlik sənə necə də yaxın idi. Bir konfet, rəngli şarlar, isti bir qucaq, xoş nəvaziş, səmanın qucağında yelləndiyini hiss etdirən yelləncək belə yetərdi ki, sən xoşbəxt olasan. Rəngarəng şəkərlərin xoşbəxt etdiyi uşaqlıq – nə zaman böyüyüb xoşbəxtliyi daha çətin bir şey kimi hiss etməyə başladın? Nə zaman bir konfet kifayət etmədi, nə zaman yelləncək səni sevindirmədi, xoş nəvaziş qəlbini titrətmədi? Sadəcə böyümək bizə bu dəyərləri unutdurdu? Bəlkə də böyümək xoşbəxtliyi böyük nailiyyətlərdə axtararkən onu sadəlikdə tapmaqdır.

Böyümək keçmişi unutmaq deyil, əksinə keçmişdən güc almaqdır. Sən hələ də içindəki uşağı xatırlayırsanmı? Böyümüş olsan da, bir konfet səni sevindirə bilərmi?

Yoxsa sən hələ də xoşbəxtliyi daha uzaqlarda axtarırsan?

İndi gözlərimi yumuram və uşaqlığıma qayıdıram. Həmin günlər, yaşadığım anlar, o hisslər təkrarsız bir film kimi gözümün önündən keçir. O filmin baş qəhrəmanı mənəm – dünyaya maraqla baxan, şıltaqlığı ilə hər anın dadını çıxarmağı bacaran balaca bir uşaq. Durmadan qaçıram. Bir səbəb axtarmadan. Sadəcə ruhum qaçmaq istəyir və bu məni xoşbəxt edir. İstədiyim qədər oyun oynayıram. Günəşin isti şüalarından zövq alıram.

Bəzən otların arasında gizlənib səmanın sonsuz gözəlliklərini seyr edərək saatlarla xəyallara dalardım. Məni axtarsalar belə tapa bilmirdilər. Mən hələ uşaq ikən  səssizliyə çəkilməyi çox sevərdim. Bu zaman mən özümü tapırdım. Heç bir qayğı duymadan sadəcə öz hisslərimlə hərəkət edirdim. Bəzən də etdiyim yanlışlara görə ən çox cəza alan uşaq olmuşam. Ancaq bu mənim etmək istədiklərimə əngəl olmayıb. İnad olsun deyə yenidən eyni şeyi edirdim. Sanki içimdən bir səs “Sən azadsan, niyə dayanırsan?” deyirdi. Mən də o səsə qulaq asırdım, çünki azad olduğumu hiss etmək mənə hər şeydən önəmli idi.

Yadındadır işıqlar sönəndə hamımız anamın başına yığışardıq. O bizə nağıllar danışardı, biz də bu nağıllara qulaq asıb, özümüzü tapmağa, bir nağıl qəhrəmanı olmağa çalışardıq. Şamın zəif işığında tavanda əllərimizlə heyvanları canlandırardıq. Və biz işıqların yanmasına heç istəməzdik. Çünki xoşbəxt idik. Uşaqlıq qayğısız yaşamağın yeganə dövrüdür. Bəlkə də bunu hiss etdiyim üçün mən hər şeyə inad edərək sadəcə xoşbəxt olmağa çalışırdım. Çünki bu yaşlarda hər şey xoş idi və hər şey mümkünsüz görünmürdü.

İndi uşaqlığıma qayıdanda düşünürəm ki, sən yenə də həmin balaca qızsan. İçindəki şıltaq, azad ruhlu qız hələ də oradadır. Dəyişən sadəcə böyüməyin və azadlığının qayğılar altında gizlənməsidir. Bəs indi o uşağı hələ də xatırlayırsanmı?

Böyüdükcə o qızın səsinə daha az qulaq asmağa başladın. Bəzən isə heç eşitmədin.

Həyatın sənə yüklədiyi qayğılar, yaşadığın çətin anlar səni başqa insana dönüşdürdü. Olmaq istəmədiyin birinə çevrildin.

Həyat sənə qaydalara riayət etməyi tələb edirdi. Bu qaydaları kimin yazdığını, formalaşdırdığını bilmirdim, ancaq sən istəsən də, istəməsən də bu qaydaların təsirinə məruz qalırdın. Və mən ruhumun azad yox, məhkum olduğunu hiss edirdim. Bu isə məndə yad bir xarakter formalaşdırırdı. İndi etdiyim səhvlərimin cəzası bir neçə saatlıq qadağalar deyil, indi hər addımımın nəticəsi var. Bu da məni hər an seçimlərimi düşünməyə vadar edir. Mən böyüdüm, təhsil aldım, evləndim, övlad sahibi oldum.

İndi bu məktubu bir ana olaraq yazıram. Mən ki dünən uşaq idim, nə zaman ömrümün bu çağına gəldim? Sanki bir yuxudur, bəzən bitməsini istəmirəm, bəzən isə bu yuxudan oyanmaq istəyirəm.

25 il əvvəl, sən gənc, hədəfləri olan, məqsədlərinə çatmaq üçün çalışan biri idin. Hər şeyə tez çatmaq üçün tələsirdin. Sanki hər şeyə gec qalırdın. Yaşıdların uğur qazanaraq öz həyatlarını qurarkən sən hələ də tələsə-tələsə öz hədəflərinə çatmaq üçün çalışırdın. Ancaq uğur qazana bilmirdin. Hər dəfəsində fərqli gerçəklərlə qarşılaşırdın. Və bu, sənin enerjinin tükənməsinə səbəb olurdu. Bəzən düşünürdün: “O qədər çalışıram, niyə hər şey istədiyim kimi olmur?”

Zaman keçdikcə fikirləşdim ki, bəlkə də bunları yaşamaq bir ehtiyac imiş məni daha güclü etmək üçün. Hərdən ətrafdakı insanlara göz gəzdirirdim. Həyatın axarına uyub, onu olduğu kimi qəbul edənlər də vardı, durmadan çalışıb bir şeylər əldə etmək istəyənlər də. Bəzən mən də elə olmaq istəyirdim həyatı ciddiyə almadan yaşamaq, heç bir şey etmədən, üzərimə məsuliyyət yükləmədən yaşamaq. Ancaq bu mənə yad bir xüsusiyyət idi. Hər nə qədər uğursuzluğa düçar olsam da mən durmağı bacarmıram. Ümidsizliyə qapılıb isyan etsəm də mən mübarizə aparıram, başqa yollar axtarıram. Bir qapı bağlandısa, yeni qapını açmaq üçün çalışıram.

Anladım ki, Mənim həyat fəlsəfəmdə durmaq yoxdur. Həyat bir yoldursa, mən bu yolun yolçusuyam. Mən bilirəm ki, dayansam, artıq mən olmayacağam. Çünki mənim ruhum mübarizə aparmaq üçün yaradılıb.

Bəs indi sən hara gedirsən? Hələ də bir yolçusan, yoxsa sən artıq ünvanına çatmısan?

Görəsən, olmaq istədiyim məni yarada bilmisən? Bu məktubu oxuyanda 25 il əvvəlki sənə nə demək istərdin? Sən, olmaq istədiyin məni yarada bildin, deyərdinmi? İndi sən bu sualın cavabını bilirsən, ancaq mən bundan xəbərsiz yoluma davam edirəm.

Bəzən tələsirəm, bəzən də səbirli olmağa çalışıram. 25 yaşımda həm güclüyəm, həm də zəifəm. Həm ümidliyəm, həm də bəzən suallarla doluyam. Bəlkə də 25 yaşın gözəl tərəfi hələ bütün qapıların açıq olmasıdır. Və mən hələ də xəyal qura bilirəm, arzularıma çata bilirəm.

 Bu yolun çətinliklərinə baxmayaraq, bu yolçuluqdan vaz keçmək fikrim yoxdur. Çünki bu hekayənin qəhrəmanı mənəm və qəhrəmanlar özlərindən sonra mütləq ki, bir iz buraxırlar. Mən də bir iz buraxmaq üçün bu yoldayam. Qəhrəmanlar heç zaman yarımçıq qalmırlar, onlar hər zaman sona qədər mübarizə aparırlar. Mən də mübarizə apararaq bu hekayəni yazmağa davam edirəm.

25 il sonrakı mənə suallarım çoxdur. Əziz 50 yaşımdakı mən, “Hədəflərinə çata bildinmi?,” “Hələ də mübarizə aparırsanmı?,” “İçindəki o uşağı, gənclik həvəsini qoruyub saxlaya bildinmi?,” “Hələ də yazırsanmı, insanların qəlblərinə toxuna bildinmi?”

Bu sualların cavabını almaq üçün 25 il gözləməliyəm, ancaq sən artıq cavabını bilirsən.

Sənə son olaraq hiss etdiklərimi yazmaq istəyirəm. Bilirəm, həyat dəyişir, sən də dəyişəcəksən, ancaq içindəki o azad ruhu, tərsliyini, inadkarlığını, mübarizə əzmini itirmə, yaxşımı? Və bil ki, bu məktubu sənə inamla, sevgi ilə yazıram. Ümid edirəm, sən də eyni inamla yoluna davam edirsən...

Sevgilərlə, 25 yaşındakı sən!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.04.2025)

Uraqan Abdullayev, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Elə məsələlər var ki, onlar bizim cəmiyyətin mentaliteti ilə heç cür uzlaşmır. Məsələn, yaşlılar evinə münasibət. 

Bizdə bir adam yaşlananda onu yaşlılar evinə yerləşdirmək adətən qınanılır. Sanki bu, ailənin dağılması, övladların nankor olması, yaşlının isə tənha və sahibsiz biri olması kimi qiymətləndirilir. 

Yaşlılar evindəki şərait də çox vaxt bu münasibətə “əl qatır”. Bizdə yaşlılar evi adətən kasıblar üçün nəzərdə tutulmuş, darıxdırıcı, soyuq və köhnə binalarla assosiasiya olunur. Belə olanda da insan könüllü şəkildə ora getməz, bu addımı yalnız məcbur qaldıqda atar.

Xaricdə isə mənzərə tamam fərqlidir. Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə yaşlı insanlar ömürlərinin son illərini daha rahat, sosial və baxımlı şəraitdə keçirmək üçün könüllü şəkildə yaşlılar evinə üz tuturlar. Bu yerlər bəzən qocalar üçün "second youth" – ikinci gənclik kimi qiymətləndirilir. Onlar burada öz yaşıdları ilə söhbət edir, oyunlar oynayır, hətta yeni münasibətlər qurur və aktiv həyat tərzi yaşayırlar. Üstəlik, bu qərar ailəyə yük olmaq istəməməklə də əlaqəlidir – bir çox insan bilir ki, yaşlandıqca fiziki və psixoloji baxımdan başqasının köməyinə ehtiyac artacaq və bu məsuliyyəti övladlara yükləmək düzgün deyil.

Bizdə isə ailə quruluşu və mentalitet fərqlidir. Valideyn övladını çox zaman gələcəyə yatırım kimi görür – yəni, “Mən bu uşağı böyüdürəm ki, sabah o da mənə baxsın.” Bu isə çox köhnə, zəncirvari bir mexanizmdir. Halbuki uşaqlar bu dünyaya bu məsuliyyəti könüllü şəkildə götürərək gəlmirlər. Əksinə, bir çox hallarda valideynin övladına bu cür yük yükləməsi, onun da azadlığını, gələcəyini məhdudlaşdırır.

Əlbəttə, bu yazı “valideynlərinizi tutub yaşlılar evinə verin” mesajı vermir. Amma məsələni daha sağlam bir şəkildə müzakirə etməyə çağırır. Əgər yaşlılar evində elə bir şərait yaradılsa ki, insan ora məcbur yox, sevinə-sevinə gedə bilsin – bu artıq bir cəza yox, seçim olar. Yəni adam desin: “Hə, yaşlandım, indi bir az da özüm üçün yaşayım.” 

Bizdə isə hələ də yaşlılar evi dedikdə ağıla ilk gələn fikir bu olur: “Oğlum-qızım məni atıb bura.”

Əslində, yaşlılar evləri cəmiyyətin yaşa və yaşlılara münasibətinin bir güzgüsüdür. Çünki insan üçün ən böyük ehtiyac təkcə baxılmaq deyil, həm də özünü dəyərli hiss etməkdir.

Artıq bəzi ailələrdə övladlar gizlində valideynin ölümünü gözləyir. Qocalmış, yatağa möhtac ata-ana onlar üçün sevgi yox, yükə çevrilib. Bu yükdən azad olmaq üçün dua edən, içindən “nə vaxt qurtaracağıq bu əzabdan” deyə düşünən insanlar var. Və bu reallıq çox vaxt göz yaşının, fəryadın, “ana-can, ata-can” sözlərinin arxasında gizlənir. Amma hər kəs bilir ki, bu ikiüzlü sevginin alt qatında nə dayanır: bezginlik, narazılıq və bir az da miras ümidi.

Amma gəlin bu insanları dərhal qınamayın. Bu, onların əclaf olması ilə deyil, insan təbiətinin rahatçılıq axtaran mahiyyəti ilə bağlıdır. Hər bir insan çətinlikdən qaçmağa meyllidir, bu da həyatın sərt həqiqətidir.

Əgər həqiqətə baxırıqsa, bizlər elə yaradılmışıq ki, sevgimizi və qayğımızı gələcək nəsillərə ötürmək istəyirik. Valideyn uşağını sevir, sonra həmin uşaq da öz övladına eyni sevgini yönəldir. Bu bir zəncirdir və həmin zəncirin içində heç bir övlad valideynin onu sevdiyi qədər geri qaytara bilmir. Valideynə qulluq çox zaman bir sevgi deyil, bir mənəvi borc, bir vicdan səsi olur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı bu gün sizlərə ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ NOBEL MÜKAFATI LAUREATI Tomas Eliotun aforizmlərindən seçmələri təqdim edir. Tərtibçi İlham Abbasovdur.

– Yanız çox uzağa getməyi bacaran adamlar nəyə qadir olduqlarını bilirlər.

          – Həmişə qara gözlük taxan adamlar dünyanın nə vaxtsa işıqlı olacağını gözləyə bilməzlər.

          – Çox yerlər gəzəndən sonra öz evinə qayıdanda sanki onu ilk dəfə görürsən.

          – Öz əlyazması üzərində işləyən müəllif yazıçıdan çox tənqidçiyə bənzəyir, çünki onun gördüyü işlərin hamısı tənqidçi işidir.

          – Bilmirəm, tamam ziyansız kitablar varmı, amma bilirəm, o qədər təsirsiz kitablar var ki, heç bir ziyan vura bilməzlər.

          – Çox zaman ümidsizlik saydığımız vəziyyət həyata keçməyən arzular üçün məyusluq hissidir.

          – Ədəbi yaradıcılığı dayanan xalqın düşüncəsi də dayanır.

          – Xalqı məhv etmədən dili məhv etmək olmaz.

          – Ehtiyacı olanda dost tapan adam xoşbəxt adamdır.

          – Yaxşı şairin pis şairdən fərqi odur ki, onun şeirlərində şəxsiyyətinin möhürü var.

          –Gənc şairlər kimisə təqlid etməklə, yetkinlər isə plagiatla məşğul olurlar.

          – Böyük poeziya eyni zamanda həm sənət, həm də əyləncədir.

           – Əsl poeziya anlamaq üçün deyil, duymaq üçündür.

          – Şairin vəzifəsi yeni duyğular yaratmaq deyil, köhnələrə yeni məna verməkdir.

          – Yazıçılar iki cür olur – uğurlular oxucu ilə danışır, uğursuzlar özləri ilə.

          – Bir-birimizin həyatını asanlaşdırmırıqsa, niyə yaşayırıq?

          – Demokratiya şəraitində şəxsiyyət olmaq daha çətindir.

          – Poeziyanın məqsədi şairin öz qəlbindəki duyğuları oxucunun qəlbində oyatması deyilsə, bəs nədir?!

          – Poeziya sairin damarlarında axan qanın mürəkkəbə çevrilməsidir.

          – Ənənələri irsən almaq olmaz, onları qazanmaq lazımdır.

          – Danışmaq düşünməyə kömək edir.

          – Kişilər unutduqlarının, qadınlar xatırladıqlarının hesabına yaşayırlar.

          – Bilik qazanmaq xatirinə müdrikliyimizi, məlumat qazanmaq xatirinə biliyimizi itiririk.

          – Naşirlərin çoxu uğursuz yazıçılardır, elə yazıçıların da çoxu elədir.

          – Müasir sivilizasiyada şair olmaq əvvəlkilərdən çətindir.

          – Əsl ədəbi əsərin yaranması müəlliflə qəhrəmanın şəxsiyyətinin qovuşması hesabına mümkündür.

          – Radio elə bir əyləncə vasitəsidir ki, milyonlarla insanı birləşdirərək onların tənha qalmalarına imkan yaradır.

          – Poeziya dilin yalnız dəyişməsinə deyil, həm də dəyişməməsinə xidmət etməlidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.04.2025)

Murad Vəlixanov,  “Ədəbiyyat və İncəsənət” 

Bu gün fərqli bir mövzu haqqında danışmaq qərarına gəldim.  Əbabil quşu İslam tarixində və Quranda əhəmiyyətli bir mövqe tutan və Allahın qüdrətini simvolizə edən hadisələrlə əlaqələndirilən möcüzəvi bir varlıqdır. Quranda Əbabil quşlarının adı Əl-Fil surəsində çəkilir və onların Məkkəni qorumaq üçün Allah tərəfindən göndərilməsi ilə bağlı bir hadisə təsvir edilir.

Bu məqalədə Əbabil quşunun tarixi, onun İslam mədəniyyətindəki yeri və Qurandakı rolu haqqında ətraflı məlumat veriləcəkdir.

Əbabil Quşunun Tarixi

Əbabil quşu ilə bağlı ən məşhur hadisə, Efiopiya (Həbəşistan) hökmdarı Əbrəhənin Kəbəni dağıtmaq üçün Məkkəyə doğru hərəkət etdiyi zaman baş vermişdir. Əbrəhə, Yəmən hakimi olaraq, öz ölkəsində böyük bir kilsə inşa etdirmiş və ərəb yarımadasının dini mərkəzini bu kilsəyə çevirməyi hədəfləmişdi. O, Məkkədə yerləşən Kəbəni məhv edərək bu məqsədini həyata keçirmək istəmişdir. Bunun üçün Əbrəhə, böyük bir fil ordusu toplayaraq Məkkəyə hücum etmək qərarına gəlmişdi. Bu hadisə İslam tarixində “Fil İli” kimi tanınır və bu ilin, peyğəmbər Məhəmmədin doğum ili ilə üst-üstə düşdüyü hesab olunur.

Əbrəhənin Məkkəyə hücumu zamanı Allahın müdaxiləsi baş verdi. Əbrəhənin ordusu Məkkəyə yaxınlaşdığı zaman, Allahın iradəsi ilə səma üzərindən böyük dəstə halında gələn Əbabil quşları göndərildi. Bu quşlar düşmən ordusunun üzərinə gildən biçilmiş daşlar ataraq onları məhv etdilər. Bu hadisə, İslam mədəniyyətində Allahın öz müqəddəs evini qorumaq üçün etdiyi möcüzəvi müdaxilə kimi qəbul edilir.

Quranda Əbabil Quşunun Yeri

Quranda Əl-Fil surəsində Əbabil quşlarının hadisəsi geniş şəkildə təsvir edilir. Surə, Allahın Əbrəhənin fil ordusunu məhv etmək üçün göndərdiyi Əbabil quşlarının hərəkətlərini təsvir edir. Quranda bu barədə belə deyilir:

“Məgər Rəbbin fil sahiblərinə nə etdiyini görmədinmi? Məgər onların hiylələrini boşa çıxarmadımı? Onların üzərinə dəstə-dəstə quşlar göndərdi. O quşlar onlara biçilmiş gildən daşlar atırdı və beləliklə, onları yeyilmiş əkin yarpaqları kimi etdi.” (Quran, 105:1-5)

Bu ayələrdən aydın olur ki, Əbabil quşları Allahın iradəsini yerinə yetirən xüsusi bir qüvvədir. Quranda onların hansı quş növü olduğu və ya onların necə göründüyü barədə dəqiq məlumat verilmir. Ancaq İslam alimləri arasında bu quşların möcüzəvi və xüsusi bir növ olduğuna dair inam geniş yayılmışdır. Bəzi alimlərə görə, bu quşlar kiçik və sürətli uçuş qabiliyyətinə malik bir quş növü ola bilərdi. Onların daş yağdırma qabiliyyəti isə Allahın möcüzəvi gücünün bir təzahürü kimi qəbul edilir.

Əbabil Quşunun İslam Mədəniyyətindəki Rolu

Əbabil quşları, İslamda Allahın qüdrətinin və mərhəmətinin simvolu olaraq qəbul edilir. Bu hadisə, Allahın öz müqəddəs evini və inananlarını qorumaq üçün hər zaman müdaxilə edəcəyinə dair dərin bir inamı təmsil edir. Əbabil hadisəsi, İslam mədəniyyətində imanlı insanların Allahın iradəsinə tabe olmasının və ona güvənməsinin əhəmiyyətini vurğulayan bir simvol olaraq qalır.

Müsəlmanlar arasında bu hadisə, Allahın istədiyi zaman möcüzəvi yollarla kömək göndərə biləcəyinə dair güclü bir inam yaratmışdır. Əbabil quşları, həmçinin Allahın ədalətini və düşmənləri məğlub etmək üçün möcüzəvi qüdrətini təcəssüm etdirir. İslam tarixində, bu hadisə Məkkənin və Kəbənin müqəddəsliyini təsdiqləyən bir sübut kimi qəbul edilir. Bu hadisə, eyni zamanda, İslamın ilk illərində Allahın müdafiəsini təmin edən mühüm bir hadisə kimi qəbul olunur.

Əbabil Quşunun Ədəbi və Mədəni Təsiri

Əbabil quşlarının hekayəsi yalnız İslam dini ədəbiyyatında deyil, həm də İslam dünyasında geniş yayılmış ədəbiyyat və sənətdə öz əksini tapmışdır. Bu hadisə, İslam incəsənətində və xalq ədəbiyyatında Allahın qüdrətinin təsdiqi olaraq təsvir edilir. Xüsusilə İslam miniatür sənətində Əbabil quşlarının fil ordusuna qarşı mübarizəsini təsvir edən əsərlər mövcuddur. Həmçinin, bu hadisə İslam şeirində və mənəvi yazılarında da geniş yer almışdır.

Əbabil quşlarının hadisəsi, müsəlmanlar arasında Allahın qüdrətinin və müdafiə qüvvəsinin simvolu olaraq qalır. Bu hadisə, Allahın bəndələrini və müqəddəs yerlərini qorumaq üçün hər zaman möcüzəvi yollarla müdaxilə edə biləcəyinə dair bir inamı gücləndirir.

Əbabil quşları İslam tarixində və Quranda Allahın iradəsini yerinə yetirən və müqəddəsliyi qoruyan bir möcüzəvi qüvvə kimi qəbul edilir. Quranda yer alan bu hadisə, Allahın istənilən şəraitdə öz bəndələrini və müqəddəs yerlərini qorumaq üçün müdaxilə edəcəyinə dair dərin bir inamı təmsil edir. Əbabil quşları, İslam mədəniyyətində Allahın qüdrətini və qoruyuculuğunu xatırladan mühüm bir simvol olaraq qalır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Füzuli rayonunun Kürdlər və Aşağı Veysəlli kəndlərinin arasındakı orta əsrlərə aid nekropol yaxınlığında yerləşən tarix-memarlıq abidəsi - Mirəli türbəsi barədə danışacağam sizlərə.

Abidə konusvari daş günbəzlə örtülmüş silindr formasına malikdir. Silindrin səthi zamanla qızılı ton almış möhkəm daşla üzlənmişdir. Türbənin günbəzinin inşasında da daşlardan istifadə edilmişdir; hörgü düzgün sıralarla aparılmışdır.

Bir əfsanə söyləyim.

Mil-Muğan düzündə məşhur bənna öz şagirdi ilə birlikdə Peyğəmbər türbəsinin inşası ilə məşğul olur. Bu zaman, bənnanın şagirdinə Veycəlli kəndi yaxınlığında tübə inşasını xahiş edirlər. O, müəlliminin razılığını almadan işi öhdəsinə götürür. Gün ərzində Peyğəmbər türbəsində işini bitirdikdən sonra, gənc bənna Mir Əli türbəsində işə başlayır və gecə boyu inşaat həyata keçirir; gündüzləri isə yenidən müəlliminin yanına qayıdaraq Peyğəmbər türbəsində tikintiyə kömək edir.

Bir müddət sonra, nəhayət ki, Mir Əli türbəsinin inşası başa çatır. Yeni möhtəşəm günbəz haqqında xəbər bütün düzə yayılır və ustad bənnanın da qulağına çatır. Ustad yeni tikiliyə baxmaq üçün yola düşür. Məkana çatdıqda uzun müddət sakitcə dayanaraq gözəl əsəri müşahidə edir.

İş xarakteri və üslubuna görə, eləcə də digər ayırıcı məqamları nəzərdən keçirən ustad abidənin memarının kim olduğunu başa düşür. Qara həsəd və qəzəb ustadın fikrinə və qəlbinə yol tapır və o, şagirdin əllərini kəsir._

(Abidəni tədqiq etmiş İvan Şeblikinin Füzulinin Kürdlər kəndində yerli sakinlərin dilindən türbənin inşası ilə bağlı yazıya aldığı əfsanə)

Bu əfsanə regionda geniş yayılmış və müxtəlif mənbələrdə əks olunmuş, fərqli dövrlərdə, fərqli nəqllərlə müxtəlif abidələrə aid edilmişdir. Məsələn, Msxeta şəhərindəki Svetitsxoveli kafedralının inşa əfsanəsində də memarın əllərinin kəsilməsi əks olunur. Nizami Gəncəvinin "Yeddi gözəl" poemasında istedadlı memar Simnar inşa etdiyi binadan atılaraq öldürülür. Şəki xan sarayının memarı isə inşaatı bitirdikdən sonra gözlərindən edilir.

Qayıdaq abidəyə. Memarlıq xüsusiyyətlərinə görə Mirəli türbəsi Cəbrayıl rayonunun Şıxlar kəndindəki Şıx Baba türbəsi ilə oxşarlıq təşkil edir. Türbənin nə yeraltı, nə yerüstü hissəsində onun tarixi, memarı və ya kimə həsr olunduğunu bildirən hansısa kitabə yoxdur.  

Köhnə beşverstlik xəritələrdə abidə "Arğalı-gümbəz" adı ilə qeyd edilib. Türbə sıra dağların arasında yerləşən hündür zirvənin tam üstündə inşa edilib və sanki təpənin təbii davamına çevrilməklə uzaqdan rahatlıqla görünür. Xüsusilə gün batımı zamanı tündləşən dağların fonunda ağ daşlardan inşa edilmiş türbə sanki parıldayaraq diqqət cəlb edir. Günəşli günlərdə isə türbənin sərt silueti mavi səma fonunda şux rənglərə qərq olur.

İvan Şeblıkinə görə, abidə "orijinal forması, xətlərinin sərtliyi, gözəl silueti, hissələrinin proporsionallığı və detallarının sərifliyi ilə ilk baxışdan diqqət cəlb edir".

Türbənin inşa edildiyi təpənin enişində geniş qəbirsanlıq yerləşir. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün Azərbaycan mətbəxinin bəzi özəlliklərindən danışacağıq. Bunlardan biri - mətbəximizdə turşular (sirkəyəqoyma), şorabalar (duzaqoyma) və tutmaların çox geniş yayılasıdır. Onlar süfrələrimizin əsas atributlarından hesab edilir.

Düzdür, deyəcəksiniz ki, hər yerdə bunlardan istifadə edilir. Amma yox. Götürək Qərb mətbəxini. Orada boşqabda verilən yeməklərin böyründə nəsə əlavələr – salat, yaşıl noxud, marinə edilmiş çerri, yaxud, göbələk, sürtgəcdən keçirilmiş kök və s. olur. Bizdə isə ayrıca qablarda müxtəlif növ turşu, şoraba və tutmalar verilir.

Sirkə yetişmiş, abqora isə yetişməmiş üzümdən hazırlanır. Sirkəyə və duza, əsasən, tərəvəz bitkiləri (xiyar, pomidor, badımcan, bibər, sarımsaq, lobya, pərpə-töyün və s.), meyvələr (alça, göyəm, alma, zeytun, gavalı və s.) qoyulur.

Bir çox xörəklər (quymaq, umac, xaş, horra və s.), içkilər və dəmləmələr qədim zamanlardan pəhriz və müalicə üçün istifadə edilir. Azərbaycan mətbəxində pəhriz, müalicə, mərasim, ayin və bayram yeməkləri də xüsusi yer tutur. Novruz bayramında müxtəlif yeməklər, paxlava, şəkərbura və səməni halvası, Xıdır Nəbi bayramında qovut hazırlanır, uşaqların və 100 yaşını keçmiş qocaların dişləri çıxanda və ya töküləndə hədik bişirilir, kiçik çillə bayramında (qadınlar bayramı) çillə qarpızı kəsilir. Novruz bayramında bişirilən yumurtalar yaşıl (yaşıllaşan təbiətin rəmzi) və qırmızı (günəş rəmzi) rənglərə boyanır. Azər bayramında qovurma hazırlanıb küplərə doldurulur, cızbız, xaş bişirilir. Azər ayının (21 noyabr-21 dekabr) sonuncu həftəsində böyük çillənin gəlməsi (kişilər bayramı) ilə bağlı güliçi, külçə bişirilir. Yas məclislərində mütləq halva verilir.

Qonşu xalqlarla çoxəsrlik qarşılıqlı əlaqələr nəticəsində Azərbaycan mətbəxi həm özü zənginləşmiş, həm də qonşu xalqların mətbəxini zənginləşdirmişdi. Azərbaycan mətbəxinin ləziz yeməkləri olan bozbaş, dolma, şişlik, plov, qovurma, xəngəl, halva, şorba, basdırma cüzi səs dəyişikliyinə uğrayaraq gürcü mətbəxinin sevimli yeməklərinə çevrilmişdi. Azərbaycan mətbəxi əsasən yerli ənənələr üzərində inkişaf etsə də, son illər borş, sup, kotlet kimi Avropa xalqlarına məxsus yeməklərlə də zənginləşmişdi.

Qida rasionunun formalaşmasında sosial-iqtisadi inkişafla yanaşı, dini inanclardan gələn yasaqların, eləcə də coğrafi amillərin mühüm rolu vardır. İslam etiqadı ilə əlaqədar donuz əti, bəzi balıq növləri (ilan balığı, ağ balıq), ət yeyən quşların və gövşəməyən heyvanların əti "murdar" hesab olunaraq yasaq edilmişdi. Əsas məşğuliyyəti əkinçilik olan dağətəyi və düzənlik ərazilərdə əhalinin yemək süfrəsində bitki mənşəli, dağlıq bölgədə yaşayan maldar elatın süfrəsində isə ət və süd məhsulları üstünlük təşkil edir. Bütün bu amillər birlikdə Azərbaycan mətbəxində müxtəlif yemək çeşidlərini formalaşdırır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.04.2025)

Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və İncəsənət” 

İkinci dünya  müharibəsinin insan ruhunda yaratdığı dağıntıları aradan qaldırmaq demək olar ki, mümkünsüz idi.  

Bu gün 1984-cü ildə rejissor Şamil Mahmudbəyovun ekran əsəri olan  “Tənha narın nağılı”  filmi barədə danışmaq istəyirəm. Bu həyatda insanın valideynlərini itirməsi qədər bərbad bir şey yoxdur. Fələk balaca Sadiqin də üzünə gülmədi. Atası hamı kimi vətənin dar günündə cəbhəyə yola düşdü. Anasının da çarəsizliyi başqa bir tərəfdən çəmbəri daraldırdı.

Sadiqin bibisi Mədinə balaca Sadiqi özü götürüb saxlamaq qərarına gəldi.  Hər insanın həyatında bəlalı bir eşq olur. Mədinəni qız vaxtından kəndin anbardarı Yaqub istəyirdi. Lakin bu istək artıq yerini şiddət dolu eşqə buraxmışdı. Yaqubun evli olduğunu nəzərə alsaq, ortam xeyli gərgin idi. Bunu görən Mədinə Sadiqi də yanına alıb şəhərə köçmək qərarına gəldi.  Mədinə uşaqlıq dostu Mərcanı tapıb ondan kömək istədi.  “Dost dar gündə tanınar” deyiblər. Mərcan evinin qapısını Mədinəyə açdı və onlar xeyli müddət birlikdə yaşamağa başladılar. Mərcanın evi fərdi yaşayış evi deyildi. Onun qonşuları da var idi.  Biçarə oturub nişanlısının gəlməsini gözləyən Surət xanım, müharibənin hər üzünü görmüş və bu yolda ayaq nahiyəsindən ciddi xəsarət alan Qubad və dörd oğlunu cəbhəyə yola salıb yollarını  gözləyən Bəyxanım nənə Mərcanla eyni məhlədə qalırdı.

İlk vaxtlar hər şey qaydasında idi.  Sadiq məktəbə yazılmışdı, sinfin əlaçılarından idi. Hər nə qədər oxumağa can atsa belə hər insan kimi Sadiq də valideyn həsrəti ilə alışıb yanırdı. Bu sarsıntı Sadiqi də silkələdi.  Surətin nişanlısı ona xalasının istəyi ilə  başqasıyla evlənəcəyini bildirdi. Bu xəbər Surətdə şok effekti yaratdı və o, canına qəsd etməyə çalışdı. Lakin  qonşuların cəld tərpənməsi nəticəsində bu baş vermədi. 

Qubadın Mərcandan xoşu gəlirdi. Lakin Mərcanın könlü şəhərin qəssabı olan Əlidə idi.  Qubad Əlinin Mərcana elçi gəlməsini özünə sığışdırmayıb, Əli ilə dalaşdı. Sadiq  balaca olmasına baxmayaraq diqqətli bir uşaq idi. Surətin keçmiş nişanlısı olan leytenantın qardaşı Xəzər Sadiqlə bir sinifdə oxuyurdular. Xəzər Sadiqlə arasında yaranan anlaşılmazlıq nəticəsində onun istədiyi qıza küçə qızı deməsi iki dost arasındakı gərginliyi pik həddə çatdırdı və Sadiq məktəbdən qovulma bahasına bu sözü udmayıb Xəzərin başını daşla yardı.

Bu ortamda heç cür üzü gülməyən biri var idi. O, Bəyxanım nənə idi. Dörd oğlundan geriyə nar ağacı qalmışdı. Bəyxanım nənə hər gün ağacı suluyar, bar verəcəyinə ümid edərdi. Onun oğullarından üçü döyüşdə həlak olmuş, biri isə itkin düşmüşdü.  Bəyxanım nənə fikir çəkməkdən həm can sarıdan, həm də güc sarıdan əldən düşmüşdü. Elə yaşadığı evdəcə  oğullarını düşünə-düşünə canını tapşırdı. Sadiq isə Xəzərlə arasındakı mübahisədən sonra məktəbdən atıldı və kəndə, anasının yanına getdi. Mədinə də əşyalarını yığıb Sadiqin ardınca gəldi və onlar kənddə yaşamlarına davam elədilər.

Yaqub isə anbarın qapısını açıq qoyan birinin güdazına getdi. Nəticədə Yaqub tutuldu. 

Bax belə bir sonluq!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.04.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

                                  Evliliyə hazırlaşan bir xanım yazar barədə qeydlərim

Hər şeydən əvvəl, təbrik edirəm! Artıq o, həyatını başqa bir “məqalə”yə çevirdi. "Evlilik". Əlbəttə, bu, bir başlıq deyil, uzun bir “müəlliflik prosesidir”. Bəzi insanlar “həyatın yazarı” olmaq istəyir, amma O, artıq öz başlığını yazdı: "Birlikdə yaşamağa başlamaq, İki nəfərin macərası".

Əlbəttə, burada mənim üçün ən maraqlı tərəf odur ki, o,  artıq ən böyük “redaktora” sahib olacaq.

Bunu etiraf etmək lazımdır ki, evlilik sadəcə bir həyatın dövrü deyil, həm də gözlənilməz nəticələri olan bir yazıdır. Bir yerdə səhvlər yazacaq, bəzən də “bizim səhifəmizdə heç nə baş verməyib” yazmaq istəyəcək, amma əsas odur ki, başlıqda dəyişiklik etməyəcək: Biz.

Yaxşı məqalə kimi, evlilik də zamanla daha dərin və gözəl olur. Yalnız bu, yazı üçün “deadline” deyə bir şeyin olmaması ilə fərqlənir. Həmçinin, ilk səhifədəki “məşhur həyəcan” çox tez keçib gedir. Bu yazıda artıq hər səhifə ikisinin ortaq işidir. Ancaq hər dəfə səhv edəndə “ctrl+z”yə basmaq yoxdur. Bəzən sevinclə, bəzən də pis günlərdə bir-birinizin yanındasınız və hətta o “kədərli nəticə” üçün belə özünüzü təbrik etməyi öyrənəcəksiniz.

Yalnız evlilik bəzən gözlənilməzliyi ilə gülməli olur. Həmkar kimi, biz nə qədər vaxtında yazı göndərməyə çalışırıqsa da, həyat yazısının “deadline”ları çətindir. Bəzi səhvlər o qədər maraqlı olur ki, düzəlişlər heç lazım olmur. Səhər ilk dəfə çayı qarışdıranda bir-birinizin sevincini, bir-birinizə yeni həyat yolunda dəstək olduğunuz hər anı yazarsınız. Və bəzi səhvlər də olacaq ki, onları düzəltmək üçün illərlə vaxt sərf edə bilərsiniz. Amma inanıram ki, bununla belə “başlıq” heç zaman dəyişməyəcək.

Evlilik haqqında düşünəndə, mənə gəlir ki, bu, “birlikdə yaşamaq və düşünmək” adlı fəlsəfi bir məqalədir. Və bu yazının çox hissəsində əvvəlcə bir-birinizi başa düşmək üçün səhvlər edəcəksiniz, amma bu səhvlər “gözə çarpmır”, çünki hər səhifədə hər ikinizin əlləri var.

Ümid edirəm ki, heç vaxt “dəyişikliklər et” düyməsini basmayacaqsınız, çünki artıq həyatınızın təbiətində olan səhvləri dəyişdirmək yerinə onları sevmək lazımdır.

Onların, bu yeni səhifədə hər səhifənin, hər paraqrafın ən maraqlı, ən gözəl hissəsini yazacağına əminəm.

Xüsusi qeydim: Bəs “Evlilik Qanunları” kitabında heç “birlikdə TV izləmək”, "pulta kimin sahib olması" və “həmçinin yemək hazırlamaq” üçün tələb olunan  qeydlər varmı? Yoxsa onu da özünüz yazacaqsınız?

Başqa heç nə demirəm, bir dəfə daha təbrik edirəm! Hər səhifəniz müvəffəqiyyətlə dolsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Şirvan Milli Parkı Cənub-şərqi Şirvan düzündə Salyan və Neftçala rayonları ərazisində yerləşən milli parkdır. Milli Parkın yaradılmasında əsas məqsəd yarımsəhra landşaftının başlıca komponentlərini, Azərbaycan Respublikasının "Qırmızı kitabı"na düşmüş ceyranları və o ərazi üçün səciyyəvi olan fauna növlərini qoruyub saxlamaq, ekoloji monitorinqi həyata keçirmək, əhalini ekoloji maarifləndirmək, turizm və istirahət üçün şərait yaratmaqdır.

Relyefin, bitki və torpaq örtüyünün müxtəlifliyi burada bir sıra təbii landşaft sahələrini ayırmağa imkan verir. Ərazinin əsas hissəsini yovşanlı, şoranotlu yarımsəhra xırda təpəliklər və şoranotlu yarımsəhra düzənliyi təşkil edir. Qədim sahil tirələri, laqunlar müəyyən sahələrdə aydın nəzərə çarpır. Külək vasitəsilə yaranan əsas relyef forması–düyün təpəcikləri ceyranların sığınacağı və mühafizəsi üçün çox sərfəlidir.

Ərazidə yayı quraq keçən mülayim-isti yarımsəhra və quru bozqır tipli iqlim hakimdir. Burada çay və bulaq yoxdur, ərazini şərqdən Xəzər dənizi, şimaldan Baş Şirvan kollektoru, bir sıra digər kollektorlar, Çala (Qızılqaz) gölü və s. əhatə edir ki, bu da ceyranları su ilə tam təmin edir.

Ərazidə Xəzərin, kanalların və gölün suyunun qışda donmaması ceyranlar və quşlar üçün çox əhəmiyyətlidir. Milli Parkın ərazisində qaraşoranlı, şahsevdi, duzlaq-çoğanlı, yarımsəhra bitkiləri, çərənli-yovşanlı, yovşanlı-efemerli, yovşanlı, xos təkli, dənli-müxtəlifotlu, efemerli, sahil qumlu və çala-çəmən (dəvəotlu) bitki formasiyaları üstünlük təşkil edir.

Fauna

Landşaft, iqlim və relyef xüsusiyyətlərinə görə Şirvan Milli Parkının ərazisində xarakterik suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər faunası formalaşmışdır.

Milli Parkda məməlilərdən aşağıdakı dəstələr vardır:

- Yarasalardan itiqulaq, bığlı, cırtdan və küli şəbpərələri, kiçik və böyük nalburunlar, ikirəng könlücə, dağ könlücəsi və s.

- Gəmiricilərdən ictimai çöl siçanı, qara və boz siçovullar, qırmızıquyruq qum siçanı, kiçik və kiçik asiya ərəbdovşanları.

 - Dovşankimilərdən boz dovşan, yırtıcılardan canavar, çaqqal, tülkü, gəlincik, safsar, porsuq, qamışlıq pişiyi, çöl pişiyi

Kürəkayaqlılardan Xəzər suitisi, cütdırnaqlılardan çöl donuzu və ceyran.

Bu növlərdən ceyran, safsar və çöl pişiyi respublikamızın "Qırmızı Kitab"ına daxil edilmişdir.

Flora

Bu ərazinin təbii florasında 82 növ çiçəkli bitki növləri var. Floristik tərkibdə 7 endem növlər, o cümlədən Azərbaycanın endemi 3 növ bakr cuzqunu, səhra acıqovuğu, Şovis yovşanı, Qafqazın endemi 4 növ steven qəvəni, Hirkan qəvəni, Qafqaz qarayoncası və yarımçılpaq, şeytanqanqalı yayılmışdır.

Milli Parkin florasını sayca ən çox kserofitlər qismən mezokserofitlər, mezofitlər və hidrofitlər təşkil edir. Parkın bitki örtüyünün fitosenoloji təsnifatının təhlili göstərir ki, ərazidə səhra, yarımsəhra, dənizsahili -qumsal, çala-çəmən və su-bataqlıq ekoloji tipləri mövcuddur.

Oranın bitki örtüyünə çoxillik şoranqəliyə–qaraşoranlıq, yarıbaşlıq, şahsevdilik, yulğunlu - şahsevdilik, çərənlik , yovşanlı-qarağanlıq aiddir. Birillik şoranqəliyə puzlaq-coğanlıq, budağlı qışotuluq, efemerli-yovşanı-qışotuluq daxildir. Parkin bitki örtüyündə dərman bitkilərindən-bağayarpağı, əməköməci, qırxbuğuma və s. rast gəlinir.

Qoruqlar əsl gəzməli, görməli, öyrənməli yerlərdir. Tur şəklində ekskursiyalara gedib onlara baxmağa dəyər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.04.2025)