“Ədəbiyyat və incəsənət” portalını “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sıra gənc nasirlərindir. İlk olaraq sizlərə Əli Zərbəlinin “Qəhqəhə” hekayəsini təqdim edirik.

         Sənubər can sıxıntısının çarəsini məşğuliyyətdə tapdığı axşamların birində xalçanın üstündə bardaş qurub tikiş tikərkən qonşu otaqdan Abbasın hırıltısını eşitdi.

***

Z. kimi hər kəsin bir-birini tanıdığı balaca kəndlərdə qəribə hadisələr ya çox nadir hallarda baş verir, ya da heç baş vermir. Usandırıcı yavaşlığın hökm sürdüyü vaxtlarda heyrət doğuran hadisələr yekrənglikdən və bezginlikdən çatlayan ürəklərə məlhəm olur, miskin həyatlara rəng qatır, sıxıntıdan köks ötürən fağırların dadına

çatır. Bu gözlənilməz, sirli vaqiələrin kədərli, yaxud ürəkaçan olması o qədər də əhəmiyyətli deyil, əsas odur, bu hadisə rəvayətlər, fərziyyələr doğursun, gözləri təəccübdən bərəltsin, barmaqları ağızlarda qoysun. Elə Abbasın başına gələnlər kimi...

         Yeknəsəq, bürkülü yay axşamlarından biri idi. Qaş çoxdan qaralmışdı. Kişilər ya naxırdan, örüşdən evə qayıdıb televizorun qabağında həvəssiz-həvəssiz uzanıb dincəlir, ya çayxanada nərd taxtası arxasında qızğın siyasət söhbətlərinin içində itib-batır, ya da boğanaq axşamdan meh umaraq həyətlərinin həndəvərində veyillənirdilər. Gəlinlər yavaş-yavaş uşaqları yatmağa hazırlaşdırır, növbəti gün üçün biş-düş edir, ya da xiffətli qəlblərini türk serialları ilə sərinlədib xam xəyallara dalırdılar.

         Sənubər isə içini çəkib səssiz-səssiz ağlayır, göz yaşları yanaqlarından sel kimi axırdı. Gözlərini silə-silə otaqdan çıxdı, gəlib dəhlizin girişindəki diskli telefon aparatının böyründə oturdu. Hönkürtü ilə ağlamamaq, Nihadı yuxudan oyadıb qorxutmamaq üçün özünü zorla sıxıb saxlamışdı. Dəstəyi götürüb nömrəni yığdı. Telefonu anası götürdü:

– Alo

– Mama... – Sənubər burnunu çəkə-çəkə, boğazında tıxılan boğuq səslə dedi.

– Nolub, ay qız?

Sənubər dinib danışmadı. Sonra birdən hönkür-hönkür ağlamağa başladı.

– Nolub, ay qız? Niyə ağlayırsan? Nəsə hoqqa çıxarıb o oğraş?

Sənubər əlini ağzına tutub özünü birtəhər sakitləşdirməyə çalışır, dərin-dərin nəfəs alırdı.

– Ay qız, nolub, niyə ağlayırsan? Danış görək, ürəyim çəkildi burda mənim.

– Abbasa nəsə oldu.

– Nə? Necə yəni nəsə oldu?

– Abbas öldü.

Sənubər sözünü bitirən kimi çiynini ata-ata hıçqırmağa başlamışdı.

Anası Şəfiqə də telefonun o başında vay-şivən qopardı.

– Ay qız, nə danışırsan sən?! Ay Allah, evimiz yıxıldı!

Səslər bir-birinə qarışdı. Sənubər telefon qulağında ağlayırdı. Telefonun o biri ucunda Hafiz kişinin yuxulu səsini eşitdi.

Atası Hafiz kişi təmkin və soyuqqanlılıqla danışmağa başlasa da, danışdıqca özünü itirdi, dalbadal suallar verməyə başladı.

– Nə vaxt? Necə oldu? Nihad hanı? Kimsə var orda?

– Təkəm.

– Nə vaxt?

– Elə indicə.

– Necə oldu? Nədən oldu?

– Gülməkdən.

– Nə? Necə yəni?

– Gülməkdən öldü.

– Əstəğfürullah. Nə danışırsan, Sənubər? Gülməkdən adam ölür?

– Öldü də, öldü. Ağappaq ağarıb, nə nəfəsi gəlib-gedir, nə də nəbzi vurur.

– Yaxşı, gözlə gəlirik, onca dəqiqəyə ordayıq.

– Fətəliyev doxtura zəng vur, papa, – Sənubər dərindən içini çəkə-çəkə çarəsizcə yalvardı.

Dəstəyi asan kimi dərhal yerindən sıçradı, əlini ağzına tutub həyətə qaçdı.

Hafiz kişi qonşu kənddəki həkim Fətəliyevə əli əsə-əsə bir neçə dəfə zəng vursa da, zəngləri cavabsız qalanda son variant kimi şəhərə – ambulansa zəng vurdu. Əlini dizinə döyüb ah-vay edən Şəfiqəyə dedi:

– Deyir, gülməkdən ölüb.

– Nədən?

– Gülməkdən.

– Nə danışırsan, ay kişi, sən Allah, belə şeylə də zarafat edərlər?! Bəsdir, onsuz da, ürəyim partlayır.

– Sənubər belə dedi. Mən də baş açmadım. Deyir, gülməkdən ölüb.

– Ay Allah, bu nə bəla idi göndərdin bizə. Nihadım yetim qaldı, ay Allah.

– Qızın başına hava gəlib, deyəsən.

– Gələr də, gələr... Ay Allah!

– Geyin, çıxaq daha!

– Çıxaq, çıxaq. Ay Allah, bu nə qara gündü!

         Şəfiqə stulun başındakı kəlağayısını qamarlayıb başına ört-örtə qapıya tələsdi. Hafiz kişi də yay-qış geyindiyi nimdaş pencəyini asılqandan götürüb çiyninə atdı. Darısqal koridorda bir-birlərinin əl-ayağına dolaşa-dolaşa evdən çıxdılar. Sənubərgilə beş-on dəqiqəlik məsafədə yaşayırdılar. Təngnəfəs özlərini çatdıranda darvazanı açıq gördülər. Zil qaranlıq gecədə mətbəxdən düşən işıq açıq darvazadan süzülüb küçəni işıqlandırırdı.

Sənubər həyətlərində nar ağacının altında oturub çiyinlərini qucaqlayaraq xısın-xısın ağlayırdı. Şəfiqə qızını görcək qaçıb özünü onun qabağına atdı. Hafiz kişi də yüyürərək evə girdi.

         Hafiz kişi bu həyatda nələr görmüşdi, nələr. Həyatın hər üzündən, fələyin hər oyunundan çox erkən agah olmuşdu. Gənc yaşından yetim qalmışdı, qara torpağa nə qədər dost, hələ iki il əvvəl bir qardaş da basdırmışdı. Uzun sözün qısası, çox ölü görmüşdü, amma beləsini heç vaxt. Abbası görəndə ələ salındığını, nəhayət, anlayan adamın üzündə yaranan və qəzəbdən yüngül əlamətlər daşıyan gic gülümsəmə qonmuşdu dodaqlarına. Ancaq çox keçmədən Sənubərin sayıqlama kimi səslənən sözlərini birdən xatırlamış, qarşısındakı mənzərə ilə uzlaşdırıb anlamışdı ki, yox, bu nə gic bir zarafatdır, nə də onu kimsə dolayıb. Bir az əvvəl eşitdiyi və indi gördüyü məhz həqiqətdir, həqiqət də odur ki, Abbas gülməkdən ölüb. Ancaq Abbas qəti ölüyə bənzəmirdi: O elə bil yuxuda nəsə məzəli, əyləncəli bir şey görür və buna gülürdü. Deyərdin ki, indicə yuxudan oyanacaq, dodaqlarındakı gülüş solub yox olmamış yuxuda gördüklərini göz-qaşını oynada-oynada həvəslə nağıl edib təzədən şaqqanaq çəkəcək. O, sol əli köksündə xalçanın üstündə kürəyi üstə uzanmışdı. Yumulu gözləri qıyılmış, yanaqları dartılmış, gözünün kənarından şaxələnən qırışlar dərinləşmişdi. Arıq qarabuğdayı üzündəki almacıq sümükləri daha da qabarıqlaşmış, ucu şiş hülqumu nazik dərisini elə qabartmışdı, sanki bu saniyə dərisini dəlib çıxacaq. O, həqiqətən, ölüyə bənzəmirdi. Simasında nə ölülərin solğun üzündəki vahimə, nə də yoluxucu fanilik hissi vardı, əksinə, o sanki ətrafına şən əhval-ruhiyyə, xoşbəxtlik saçırdı. Hafiz ilk dəfə idi ki, gülən ölü görürdü.

Hafiz kişi bir neçə dəqiqə sonra suyu süzülə-süzülə qapıda göründü. Şəfiqəyə və onun sinəsinə qısılıb ağlayan Sənubərə yazıq bir baxışla baxıb dərindən ah çəkdi.

Şəfiqə köksünə möhkəm-möhkəm sıxdığı qızını asta-asta özündən araladı, onun ağlamaqdan qan çanağı olmuş gözlərinə zilləndi.

– Nihad hanı?

– Otağında. Yatıb.

– Bədbəxt balam. Bu yaşda atasız qaldı.

Sənubərlə anası səs-səsə verib ağlayır, Hafiz kişi də darvazanın qabağında durub siqareti siqaretə calayırdı. Aysız gecədə beynindən min fikir keçmişdi. O, ləng addımlarla həyətə qayıdıb üzünü anasının dizinə sıxıb ağlayan Sənubərə yaxınlaşdı və astadan dedi:

– İçəri keçirəm mən.

Şəfiqə və Sənubər də onun arxasınca içəri girdi.

Onlar üçü də indi Abbasın ayaq tərəfində durub elektrik lampasının zəif sarımtıl işığının parıldatdığı bu cansız, lakin xoşnud sima qarşısında tilsimlənmişdilər. Şəfiqəyə də hər şey məhz indi, bu dartılmış solğun dodaqlara maddım-maddım baxandan sonra agah olmuşdu. Bir istədi soruşsun ki, mərhum nəyə gülürmüş, nə imiş bu qədər gülməli olan şey ki, səsinə əcəl gəlib başının üstdə durub? Maraq içini yesə də, soruşmadı, ağlını özünə də sirr olmayan məntiqdənkənar, gülünc bir fikir qurcaladı, düşündü ki, Abbastək top kimi cavan oğlanın xirtdəyinə amansız bir gülüş ilişdirən bu səbəb nədirsə, hər addımbaşı nəfəsi kəsilən, öskürəndə gözləri hədəqəsindən çıxan bu qocanın da şəkk-şübhəsiz sonunu gətirər.

Hafiz kişi qızını bərk-bərk qucaqlayıb dedi:

– Qızım,  bəri bax... Haqqın rəhmətinə hər nə səbəbdən qovuşubsa, qovuşub... çox da fərqi yoxdur. Olan olub, keçən keçib... Ölüm haqdır. Allah o biri dünyasını versin. Ancaq gəl bu bildiyimiz elə evimizin içində qalsın. Bilirsən də bu camaatı, eşidərlər, bilərlər rəhmətliyin ölüm səbəbini, sonra gəl bunların dilindən qurtul, məsxərəyə qoyarlar bizi, dillərdən düşmərik, üzdə olmasa da, gizlində ələ salınarıq. Sən də istəməzsən ki, Nihadı atasına görə dolasınlar, ərin camaatın yadında belə qalsın. Deyərik ki, qəfil ürəyi tutub, ya nə bilim... yatıb durmayıb.

Sözünü bitirib əzik siqaret qutusundan bir siqaret çıxardı. Bu vaxt Nihad qonşu otaqdan təkrar-təkrar “mama” qışqırmağa başladı. Hafiz kişi siqaret damağında gedib Nihadın otağına girdi.

– Nolub, ay yaramaz? – deyib nəvəsinin yumşaq yanaqlarından öpdü və qucağına alıb evdən çıxdı.

Darvazanın qabağında duruxdu, alışqan üçün ciblərini eşələyəndə ambulansın yanıb-sönən işıqları qatı qaranlığı yarıb onun pərişan çöhrəsində və qucağındakı Nihadın yuxulu gözlərində sayrışmağa başladı.

***

Abbasın dəfnindən qayıdanda Sənubər həmin məşum axşam olub keçənləri ata-anasına danışdı.

Sənubər radioya qulaq asa-asa Nihadın diz-dirsəyi yırtılmış köhnə şalvar-köynəklərinə yamaq vurur, tikiş tikirmiş. Nihad da şuluqluq edib əldən düşmüş, mışıl-mışıl yatırmış. Abbas tappatup giribmiş içəri, Sənubər diksinibmiş.

– A kişi, yavaş, uşaq yatır.

Sənubərin gözünə bir az içkili dəyibmiş, ancaq Abbas and-aman edibmiş ki, vallah, atamın qəbrinə and olsun, içməmişəm. Əlqərəz, yataq otağına keçib uzanıbmış. Oradan Sənubəri çağırıbmış:

– Ay qız, dur bir çay süz görək.

Sənubər əlindəki işi yarımçıq qoyub peyda olubmuş onun qabağında, əli belində, şəhadət barmağı da dodağında tərs-tərs baxıbmış ona.

– Ədə, nə qışqırırsan? Nolub sənə? İmkan ver, yatsın da uşaq.

– Çay süz.

– Hə, elə papuqay kimi təkrarla. Görmürsən uşağın paltarların tikirəm? Neçə dənə əlim var mənim?

Uzun sözün qısası, çayı süzüb qoyub Abbasın qabağına, sonra da qayıdıb oturub odun peçinin qənşərində, alıb iynə-sapı əlinə. Çox keçməmiş qonşu otaqdan Abbasın hırıltısını eşidib. Fikir verməyib, başını bulayıb, ağzının içində deyinə-deyinə tikişə davam edib. Ancaq necə fikir verməyəsən, Abbas dayanmaq bilməyib, hırılda ki hırıldayasan. Səsi getdikcə gurlaşıb, daha da bərkdən gülməyə başlayıb. Sənubər iynəni batırıb balışa, əsəbi-əsəbi qalxıb ayağa. Gedib fısıldaya-fısıldaya kəsdirib Abbasın başının üstünü.

– Nolub, nə gic-gic gülürsən?

Abbas ona məhəl qoyar? Gülməkdən sifəti qıpqırmızı qızarıbmış, gözləri sulanıbmış. Bircə an belə fasilə vermədən, o ki var şaqqanaq çəkib gülübmüş. Sənubər yapışıbmış yaxasından Abbasın.

– Ədə, nolub, dəli olmusan, nəyə gülürsən? Bəsdir ta, dayan görək!

Ancaq kimə deyirsən? Abbas otağın bir başından o biri başına tullana-tullana vurnuxub, başını atıb arxaya qəşş edib gülüb. Gah toyuq kimi qaqqıldayıb, gah vulkan kimi pıqqıldayıb. Səsə Nihad yuxudan oyanıb, gəlib durub otağın kandarında, gözlərini ovuşdura-ovuşdura keçi kimi tullana-tullana şaqqanaq çəkib gülən atasını çaş-baş seyr edib. Sənubər istəməyib ki, uşaq atasını bu vəziyyətdə görsün. Nihadı tez aparıb uzadıb yerinə, dizini yerə atıb bir-iki dəqiqə uşağın başını tumarlayıb. Nihadı yuxuya verən kimi qalxıb ayağa, qapını möhkəm bağlayıb qayıdıb Abbasın yanına. Geri qayıdanda yenə eyni şeyi görüb. Abbasın sinəsindən qopan qəhqəhə bir saniyə də dayanmaq bilməyib. Sənubər bir yerdə durmayan Abbası qollarından var gücü ilə tutub sakitləşdiməyə çalışıb, ancaq çi fayda.

– A kişi, nəyə gülürsən, ta bəsdi, özünə gəl!

Abbasın alnının, boynunun qalın damarları pırtlayıb, gözləri bərəlib. Yavaş-yavaş qaqqıltısında xırıltı sezilib. Güldükcə az qala döş qəfəsi ikiyə aralanıb, nəfəsi kəsilib. Taqətdən düşüb tir-tap yerə dəyib. Yerdə də çapalaya-çapalaya bir müddət gülüb, üz-gözü əyilib, nəfəsi gedib gəlməyib. Gülüşü birdən çıraq kimi sönüb. Gözləri qapalı, dodaqları dartılmış, heykəl kimi donub qalıb.

***

Bulağa su dalınca getdiyi günlərin birində qonşuluqdakı gəlinlər havadan sudan danışa-danışa Sənubərdən necə söz çəkmişdilərsə, heç ruhu da inciməmişdi. Danışmışdı olub keçəni. İş işdən keçmiş, Sənubər evdə başına döymüş, bir-iki günün içində artıq bütün kənd həqiqətdən agah olmuşdu. Həqiqət də o idi ki, Abbas gülməkdən ölüb. Bəs nəyə gülürmüş Abbas?

Hərə səmimi-qəlbdən inandığı bir fərziyyə uydurmuşdu.

Bəziləri deyirdi, guya həmin gün axşamüstü xırmandan qayıdanda qonşusu Saleh ona bir lətifə danışıb, Abbas da sınıq-salxaq zilin kuzasında saman tayasının üstündə uğuna-uğuna hoppanıb-düşübmüş. Belə bir ehtimal var ki, evə gələndən sonra gecə yatmağa hazırlaşanda qəfil həmin lətifə düşüb yadına, başlayıb öz-özünə şaqqanaq çəkib gülməyə. Gül ki güləsən. Sonrası da məlum.

Abbasın ölümündən bir həftə sonra Saleh yuxudan durub eşiyə əl-üzünü yumağa çıxanda gördü ki, kəndin yarısı həyətindədir. Tələb edirdilər ki, lətifəni danış. Saleh çaş-baş qaldı, ona zillənmiş maraq dolu, narahat baxışlar onu ürkütdü. Yuxunun dumanı hələ çəkilməmiş beynini tez işə salıb düşünməyə başlasa da, ağlına heç nə gəlmədi, canını qurtarmaq üçün təklif etdi ki, bu lətifəni danışmazdan qabaq hər kəs Abbasın yaşadığı bədbəxt taleyi nəzərə alsa, yaxşı olar. Ancaq adamlar onun xəbərdarlıqlarına, təkliflərinə məhəl qoymadılar, lətifə tələb etdilər. Saleh yaddaşının dəhlizlərində o ki var var-gəl etdikdən sonra, nəhayət, təsadüfi bir əhvalat xatırladı, sevincək əhvalatı onlara nəql etdi. Lətifəni bitirib dinləyicilərinin simasında gülüş axtarsa da, bəzi üzlərdə ya məyusluq gördü, ya da ifadəsizlik. Heç kimin cınqırı da çıxmamışdı. Adamlar pərişan dağılışdılar ev-eşiklərinə və təzədən hamının içini maraq yeməyə başladı. Axı Abbas nəyə gülürmüş?

Bəziləri deyirdi ki, guya Abbas gecə yatmazdan əvvəl darvazanın qabağında dayanıb siqaret çəkə-çəkə pivə qurtumlayırmış, birdən bir az irəlidə qaranlıqda illərdir ədavəti olan Qasımın azmış eşşəyini görüb. “Sənin burda nə itin azıb?” deyib və əlindəki alışqanın fənərini eşşəyin gözünə tutubmuş (qonşu Familin balaca oğlu pəncərədən hər şeyi görübmüş). Sonra qonşunun hasarına dırmaşıb ağacından üç-dörd əncir dərib eşşəyin ağzına dürtübmüş. Eşşəyə əncir yedizdirmək kefini yaman kökəldibmiş, hırtıldamağa başlayıbmış, eşşək yedikcə Abbas daha da keflənibmiş. Dürt ki dürtəsən ənciri eşşəyin ağzına. Eşşək ənciri gövşədikcə Abbas da qəşş edib gülübmüş. Sonrası da məlum.

Bəziləri deyirdi ki, Abbas həmin gecə bikarlıqdan keçən ilin haqq-hesab dəftərinə göz gəzdirirmiş. Abbas bu dəftərdə hər qəpiyi harada, nəyə, nə vaxt xərclədiyini qeyd edirmiş. Keçən ilin xərcləri ilə builkiləri tututşduranda onu gic gülmək tutubmuş. Keçən ildən bu yana olan qiymət artımları ona o qədər ağlasığmaz görünüb ki, ya hirsdən, ya da nəsə izaholunmaz bir səbəbdən gülməyə başlayıbmış. Dəftərdəki iri, xırda, üstündən xətt çəkilmiş, haşiyəyə alınmış rəqəm xarabalığına baxdıqca gülübmüş. O qədər gülübmüş ki, axırda bu gülüş idarəolunmaz, isterik bir qəhqəhəyə çevrilibmiş. Sonrası da məlum.

Qonşu kəndin başbiləni, həkim Fətəliyev deyirdi ki, burda qəribə heç nə yoxdur, belə ölümlər çox nadir olsa da, baş verir, tibbi baxımdan da əsaslandırılıb. Çox güman ki, Abbasın beynində anevrizma olub. Həkimə deyirdilər ki, “ay doxtur, başına dönüm, bizim qandığımız dildə danış, o nə olan şeydi elə?”. Həkim deyirdi ki, “yəni ola bilsin, Abbasın beynindəki arteriya damarlarında şişkinlik varıymış, damarlar hər an partlamağa hazır vəziyyətdə olubmuş, bu vaxta kimi Abbas da bundan xəbərsiz yaşayıbmış. Ancaq qəfil gələn fasiləsiz qəhqəhə kəllədaxili təzyiqi artırıbmış və anevrizmalı damar yırtılıbmış”. Sonrası da məlum.

Ancaq kəndlilər bu qəliz izahlardan bir şey başa düşməyib həkimin dediklərində maraqlı bir şey görməyəndə onun mühazirəsini tez də unutdular. Bir-birilərini qonaq çağırdıqları axşam süfrələrində, çayxanalarda zər atanda dillərində yalnız bir sual vardı. Görəsən, Abbas nəyə gülürmüş?

Xəbər bütün ətraf kəndlərə kimi gedib çıxmışdı. Aradan çox keçməmiş, telekanalların birindən gəlmişdilər kəndə. Ki, bu qeyri-adi, heyrət doğuran ölüm haqda xəbər hazırlasınlar. Ancaq Sənubər razı olmamışdı, müxbirlərlə kəlmə də kəsməmiş, dinib-danışmamışdı.

Müxbirlər kor-peşman darvazadan çıxanda Sənubərgilin qonşusu Familin təzə doğulmuş ikibaşlı buzovun görmüşdülər, Familə bu haqda xəbər hazırlamaq istədiklərini bildirəndə o, ikiəlli razı olmuş, müxbirlər də əliboş qayıtmadıqlarına sevinmişdilər.

Vaxt keçdikcə Abbasın nəyə güldüyü haqda fərziyyələr, gümanlar, rəvayətlər səngisə də, qırx məclisində bunlar təzədən aktuallaşdı. Ərinin gülməkdən ölməsi Sənubər üçün bu ölümü həzm etməyi ikiqat çətinləşdirmişdi. O, indi nəinki dul qalmaqla, başsız qalan ailənin məsuliyyətinin öhdəsindən təkbaşına gəlməklə hesablaşmalı idi, üstəlik, ərinin “anormal” ölüm səbəbinin törətdiyi eyhamlara, istehzalara dözməli idi. Abbasın qırxında, mağarın qabağında altdan-altdan irişən yeniyetmələrdən birinin digərinə zarafatla “ə, yavaş gül, ölərsən” deyib hırıldadığına istəmədən qulaq şahidi olmuşdu. Bir istəmişdi ağzından çıxanı desin bu qurumsaqlara, ancaq abır-həya etmişdi, gedib anasının çiyninə sığınıb xısın-xısın ağlamışdı.

Bu qeyri-adi, qəribə hadisə bəzi kənd adamlarının sıxıntıdan, hadisəsizlikdən qovrulan qəlbinə su səpsə də, bir neçə ay sonra yaddan çıxıb getdi. Hər şey unudulduğu kimi, bu söz-söhbət də öz canlılığını itirib unuduldu, bir vaxtlar yaratdığı hay-küydən əsər-əlamət qalmadı. Bir də Abbasın il məclisində yenə köhnə rəvayətlər, qeybətlər dirçəldi. Yenə hərənin ağzından bir avaz gəlirdi. Hamı da özünə daha maraqlı, daha heyrətamiz gələn versiyasından məmnun və zənnində qəti idi.

***

İllər keçmiş, qara torpaq Abbası da, onun qəribə ölümünü də qara bağrında unutdurmuşdu. Sənubərin bu qəddar dünyadakı yeganə təsəllisi, hər söhbət düşəndə “kopya atasıdır!” deyib qürrələndiyi Nihad da böyüyüb yekə oğlan olmuşdu. Hər keçən gün atasına daha çox oxşayırdı. Atası kimi yeriyir, atası kimi danışırdı. Hər dəfə qəşş edib güləndə isə az qala Sənubərin ürəyi düşürdü.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)                                                                 

Varis, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Əlbəttə ki dünyanın ən populyar və ən kütləvi idman növü sayılan futbol heç də adi idman növü deyildir, o, milyard insanın diqqətini, fikrini özünə çəkən, çılğın azarkeşə çevirib öz ardınca apara bilən siyasətdir,  stadiona gəlmələr, reklam, atributika satışı və bukmeyker kontorları vasitəsilə yüz milyardla gəlir gətirən iqtisadiyyatdır, həm də öz qrasiyası, gözəlliyi ilə müdhiş bir incəsənət nümayişidir.

Futbol xatirələrimin başında Madriddə “Santyaqo Bernabeu” stadionunda “Real” – “Atletiko”, İstanbulda “Ali Sami Yen”də “Qalatasaray”-“Fənərbaxça”, Lujnikidə “Spartak” –MOİK derbilərini izləməyim dayanır, bir də daha çox futbolla tam təmasda olduğum uşaqlıq xatirələrim.

70-ci illərdə atam əlimdən tutub məni doğulduğum və yaşadığımız Sumqayıt şəhərinin Mehdi Hüseynzadə stadionuna aparırdı. SSRİ çempionatının 2-ci divizionunda çıxış edən yerli “Xəzər” komandasına “Neftçi”dən qovulduqdan sonra xeyli çəki artıran və yaşlaşan Anatoliy Banişevski və Leonid Bruxti cəlb edilmişdi, onları izləməyə gedirdik. Onlar matçın son 30 dəqiqəsində meydana çıxırdılar və ilk 60 dəqiqədə sumqayıtlılar hətta 0:3 uduzsaydılar belə hamı əmin idi ki, hesab azı 4:3 olacaq.

Bu, adi futbol matçları deyildi, yüz minlərlə insan üçün əsl bayram idi. Tək sumqayıtlılar yox, Bakıdan, ətraf rayonlardan insan seli Sumqayıta axışırdı, 30 minlik stadion ağzınacan dolur, ətraf binaların damları, ağacların, stadion hasarının üstü belə tamaşaçılarla dolurdu.

Başqa bir xatirəm: uşaq vaxtı bir yay tətilini ata-ana yurdum Qazax rayonunda keçirirdik, rayon gəncləri Tbilisiyə - “Dinamo” –“Neftçi” oyununu izləməyə gedirdilər, mən də onlara qoşuldum. Yazılmamış qanunları bilmirdim, birinci hissədə “Neftçi” hesabı açanda durub necə “qol” dedimsə, ətrafdakı gürcülərin hamısının qanlı-qanlı baxışlarını və öz dillərində nələrsə - yəqin ki, söyüş idi – söyləmələrini eşitdim. Mənimlə gedənlər cəld məni aşağı oturdub dedilər ki, sən bilmirsən ki, bura onların yeridir, adam da belə edər?

Və məni “Neftçi” oyunu udsa, gürcülərin bizi oradan sağ buraxmayacaqlarına əmin etdilər. “Neftçi” də “Neftçi”dir də, təbii ki, udmadı, 1:2 uduzdu və biz sağ-salamat Tbilisi stadionunu tərk etdik.

Daha bir acı xatirəm artıq 80-ci illərlə - məktəbli dönəmimlə bağlıdır. O vaxt respublikalar üzrə uşaqlar arasında “Sevinc” kuboku uğrunda futbol yarışı keçirilirdi, qalib komandalar “Dəri top” adlı ölkə yarışlarına vəsiqə qazanırdı.

Biz Sumqayıtın 8-ci mikrorayonunun Mənzil İstismar Kontorunun formalaşdırdığı komandaydıq, şəhərimizdə 1-ci olub respublika finalını Bakı komandası ilə oynamalı olduq. Qalib komanda Dnepropetrovska gedəcəkdi. Tofiq Bəhramov stadionunun yardımçı meydançasında oynayırdıq. İddialıydıq. İlk hissəni 2:0 qazandıq, rəqibə heç bir şans vermirdik. Mən 10 nömrəydim, mərkəz hücumçusu. Fasilədən sonra kartlar dəyişdi. Oyunla heç nə edə bilməyən rəqibimizin azarkeşləri “venqerka” deyilən sapandla (iki qoşa barmağa rezini bağlayırdın, qalın misdən düzəltdiyin “güllə” ilə hədəfini vururdun)  bizi yaylım atəşinə tutdular, ayaqlarımız deşik-deşik oldu, hakim isə 2 penalti və 2 qırmızı karla bizə yerimizi göstərdi. Beləcə, bizi uduzdurdular. Hönkürtüylə ağlayırdıq. Həyatımızda ilk sınma anıydı bu.

Bizi məğlun edən komanda Dnepropetrovskda ilk matçda çox böyük hesabla məğlub oldu, Allah onların cəzasını verdi.

Nə bilim, futboldan saatlarla doymadan danışaram.

Kədərli xatirə danışdım, bir gülməlisini də deyim. Yaxınlarda Türkiyə televiziyasına müsahibə verirdim.  Soruşdular, “Qalatasaray”lısan, ya “Fənərbaxça”lı? Dedim, “Çanaqqala Dardanelsporlu”. Hamı necə qəşş etdisə, bir müddət gülməklərini saxlaya bilmədilər.

Futbol mənim ən sevimli hobbimdir, bu gün də futbol oynayıram. Uşaqlıqdakı kimi yenə hücumçuyam. Amma uşaqlıqda və gəncliyimdə topu meydançanın özümüzə aid hissəsində götürüb bir-bir rəqibləri keçərək irəliləyərək qol vururdumsa, indi yaş öz sözünü deyir, ofsaydda durub ötürmə gözləyirəm.

Həyatım boyu üç dəfə qolum, bir dəfə ayağım sınıb futbolda, bir dəfə çənəmin altı partlayıb, 5 tikiş atılıb. Amma heç nə məni bu sevimlimdən ayıra bilməyib.

Yeri gəlmişkən, mənim futbolla bağlı kitabım da var. Azərbaycan futbolunun canlı əfsanəsi, Pele təxəllüslü dostum Nazim Süleymanovdan bəhs edən “Bitməyən matç” kitabını yazmışam.

Biz hamımız öz həyatımızı yaşamaqla sanki bir futbol matçı oynayırıq. Yaşayırıqsa, demək, hələ matçımız bitməyib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

 SƏMƏD VURĞUN

QƏZƏLLƏR

Meysiz, məzəsiz can ilə canan ola bilməz!

Sevda dediyin hər kəsə meydan ola bilməz!

Arifləri dindir ki, nədir şeir ilə sənət?

Şair yaranan ömrə peşiman ola bilməz!

Könlüm evi bir gülşənə bənzər ki, əzizim,

Min badi-xəzan əssə də, viran ola bilməz!

Qəlbin, ürəyin odlarına yanmasa bir söz,

Dillərdə, ağızlarda o dastan ola bilməz!

Girdim günəşin qoynuna, min bir səhərim var,

Bülbül də mənim, gül də, zimistan ola bilməz.

Yüksəl, fəqət insanlığa pis gözlə baxanlar

Dünyada bir ad qoysa da, insan ola bilməz!

Xoşbəxt elimin, yurdumun öz Vurğunuyam mən,

Bundan da gözəl bir daha dövran ola bilməz!

***

Aləmin seyrinə gəl, gör nə gözəl fitrəti var,

Hər gülün, hər çiçəyin öz adı var, surəti var.

Qulaq as bülbülün avazına, sevda dəmidir,

O çəmən güllərinin bir-birinə ülfəti var.

Sığmaz idrakə bu dünya evinin sirriləri,

Varlığın hüsnü əzəldən nə böyük qüdrəti var.

Dolanıb aləmi Loğman kimi məna gəzirəm,

Çünki mənalı keçən günlərin ülviyyəti var.

Ay da, ulduz da, günəş də yerə həsrətlə baxır,

Hər bəşər qəlbinin öz məclisi, öz söhbəti var.

Məni yelkən kimi qərq etsə də dəryadə zaman,

Vurğun öldü deməyin, bir əbədi sənəti var...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

2016-cı il Aprel döyüşlərinin 9-cu ildönümüdür. Öncəki illər öz yerində, amma son 5 ili, özəlliklə 2023-cü ilin antiterror əməliyyatından bərini ayrı bir xəlqi şövqlə, dövləti zövqlə və sevincdən, qürurdan axan göz yaşları ilə keçiririk. 

Şəhidlər ölmədi, Vətən bölünmədi! 

Bəli, bizə elanolunmamış müharibə açan Ermənistan Respublikası, dünya erməniliyi və havadarları öz nəsibini aldı! Biz XXl yüzilin ləyaqətli müharibə modelini yaratdıq: hərbimizi hərb meydanında etdik, ədalətli savaşdıq, mülki infrastruktura, dinc əhaliyə, özəlliklə cocuğa, qadına, qocaya toxunmadıq. 

Biz belə millətik, belə orduyuq, belə dövlətik!

Aprel döyüşlərinin ildönümü ərəfəsində Ermənistan hərbi-siyasi rəhbərliyinin, (bəlkə bir qismi onlara tam tabe olmayan) revanşistlərin və digərlərinin yenidən qaşındığını, başlarının Dəmir Yumruq istədiyini görürük; gah atəş açırlar gah bizim bölmələrin üzərinə dron, kvadrokopter qaldırır gah da başqa hoqqa çıxarırlar... Üstəlik, “Azərbaycan Ermənistan ərazisini işğal edib”, “Azərbaycan Ermənistana hücuma hazırlaşır” və s. şəklində cümlələri artıq “Azərbaycan apreldə müharibəyə başlayacaq” şəklinə salaraq, “konkretləşdiriblər”... Buyurun - indi müharibə və işğal barədə danışanların məhz özləri keçmiş işğalçıdır və müharibəni başladan tərəfdir.

Biz bu yazımızda müharibə hüququndan söz açacağıq. Azərbaycan və Ermənistandan savayı, bu yazıda adlarının nə üçün çəkildiyi bəsbəlli dövlətlərin - Fransa, Rusiya, İran və ABŞ-ın Anayasasının, bizim dinin, digər səmavi dinlərin müharibəyə baxışına diqqət edəcəyik.

Müharibə etmək və ya müharibə başlamaq hüququ müxtəlif hüquq sistemlərində və dinlərdə fərqli şəkildə tənzimlənir. İslam dinində, beynəlxalq hüquq normalarında və vurğulanacaq ölkələrin Anayasası çərçivəsində bu hüququn necə tənzimləndiyinə diqqət yetirməyə çalışaq.

İslamda müharibə hüququ

İslam dinində müharibə (cihad) etməyə yalnız müəyyən şərtlər altında və müdafiə məqsədilə icazə verilir. Bəs burada əsas prinsiplər nədir? - Yada salaq.

Müdafiə müharibəsi: 

-İslamda müharibə əsasən müdafiə məqsədilə aparılır. Hücum xarakterli müharibələrə, demək olar, icazə verilmir.

Ədalət və insanlıq prinsipləri: 

-Müharibə zamanı mülki əhaliyə, qadınlara, cocuqlara və yaşlılara zərər vermək qadağandır. Bu planda ətraf mühitin qorunması da vacibdir.

Barışa çağırış: 

-Əgər qarşı tərəf barış təklif edərsə, müsəlmanlar bunu qəbul etməlidir.

“Quran”da və səhih sayılan hədislərdə vurğulanan əsas şərtlərə diqqət yetirək:

-Zorakılığa məruz qalmaq və torpağından qovulmaq (“əl-Bəqərə”, 2:190-193) – “(Ey möminlər!) Sizinlə vuruşanlarla siz də Allah yolunda vuruşun, lakin həddi aşmayın. Allah həddi aşanları sevməz”;

-Dini və ya yaşayış azadlığının məhdudlaşdırılması (“Həcc”, 22:39) – “Zülmə məruz qaldıqlarına görə vuruşanlara (kafirlərə qarşı Allah yolunda döyüşməyə) izin verilmişdir. Allah onlara kömək etməyə, əlbəttə, qadirdir”;

-Barış andlaşmasının pozulması – 

Əgər qarşı tərəf barış andlaşmasına əməl etmirsə və müsəlman icmasına hücum edirsə, andlaşmanı pozan tərəfə qarşı döyüş icazəlidir.

İslam hüququnda hər bir halda ədalət prinsipi önəmlidir: düşmənə qarşı mübarizədə ədalət gözlənilməlidir, mülki şəxslərə, qadınlara, cocuqlara və dinc insanlara qarşı zorakılıq qadağandır.

Yəhudilikdə (Musəvilikdə) müharibə

Yəhudi hüququ (Halaxa) müharibəni əsasən iki kateqoriyaya bölür:

 1. “Milhēmet mitzvah” (Vacib müharibə) – Allahın əmr etdiyi müharibələr (örnəyi, “Tövrat”da vurğulanan Amalek tayfasına qarşı savaş);

 2. “Milhēmet reshut” (İcazəli müharibə) – Müdafiə və təhlükəsizlik məqsədilə aparılan müharibə.

“Tövrat” və “Talmud”da vurğulanır ki, yəhudilər özlərini qorumaq üçün döyüşməlidir; amma bu, həmişə hücum deyil, müdafiə xarakterli olmalıdır.

- “Öldürülməmək üçün, öldür” (“Talmud”, Sanhedrin 72a). – Bu prinsipə görə, əgər bir nəfər və ya qrup sənin həyatına qəsd edirsə, öncə özünü qorumaq üçün tədbir görmək vacibdir.

-Əgər düşmən barışmazsa və hücum edərsə, döyüş icazəlidir.

Xristianlıqda müharibə

Xristianlıq ilk yüzilliklərdə pasifizmi (barışsevərliyi) təbliğ-tərənnüm edirdi; lakin zamanla “ədalətli müharibə” (“Just War Theory”) konsepti inkişaf etdi.

“İncil” və İsanın öyrətiləri

-“Sizi söyənlərə xeyir-dua verin, sizə nifrət edənlər üçün dua edin” (Luka 6:28);

-“Qılınc götürən qılıncla məhv olacaqdır” (Matta 26:52).

Bu fikirlər sərt pasifizmi dəstəkləyir; lakin sonrakı dönəmlərdə kilsə “Ədalətli müharibə” konseptini formalaşdırdı.

“Ədalətli müharibə” nəzəriyyəsi (“Just War Theory”)

Bu nəzəriyyəni Avqustin və Tomas Akvinalı inkişaf etdirib. Nəzəriyyənin əsas prinsipləri:

Müharibə 

-yalnız haqsız hücuma qarşı müdafiə məqsədilə aparılmalıdır;

-dinc yollar tükənmədən başlamamalıdır;

-mülki şəxslər qorunmaqla aparılmalıdır.

Çağdaş xristianlıqda mövqelər

-Katolik kilsəsi – Müdafiə xarakterli müharibəni bəzi hallarda qəbul edir, ancaq münaqişələrin barış yolu ilə çözümünə üstünlük verir;

-Pravoslav və protestant kilsələri –  Müdafiə məqsədli müharibəni qəbul etsələr də, barışı əsas tutur və aqressiv müharibələri rədd edir.

Hinduizmdə müharibə

-Hinduizmdə Dharma (İlahi nizam) müharibə məsələsini tənzimləyir. “Bhaqavad Gita” hinduizmdə müharibəyə əsas baxışları formalaşdıran mətndir.

-“Əgər sən haqlı bir döyüşdə döyüşməsən, dharmanı (ədaləti) tapdalayacaqsan” (“Bhaqavad Gita”, 2:33).

-“Haqq yolunda döyüşən kəs üçün ölmək və ya qalib gəlmək eyni dərəcədə şərəflidir” (“Bhaqavad Gita”, 2:37).

Hinduizmdə müharibə son çarədir, ancaq ədalətin və dharmanın qorunması üçün gərəkli olduqda aparılmalıdır.

Buddizmdə müharibə

Buddizm tam pasifizmi təbliğ-tərənnüm edən dinlərdən biridir.

-“Pis niyyətlə hərəkət edən şəxs özü də əzab çəkəcəkdir.” (Dhammapada, 5-ci beyt);

-“İnsan nə edərsə, onun sonucunu da görəcəkdir” (Karma prinsipi).

Bəzi buddist ölkələrində müdafiə müharibəsi ideyası qəbul edilib. Örnəyi:

-Yaponiyada Samuray döyüş fəlsəfəsi buddizmlə sintez olunub;

-Şri-Lankada buddist hökmdarların öz ölkələrini qorumaq üçün müharibə etdiyi bəllidir.

Çağdaş yapon və Tibet buddizmi

-Dalay Lama ümumilikdə ahimsa (zərər verməmək) və pasifizmi dəstəkləyir. Bununla belə, bəzi hallarda müdafiə məqsədilə müqavimətin mümkün olduğunu qəbul edir. Zorakılıq ümumiyyətlə qəbuledilməzdir. Amma bəzən, ən yumşaq formada belə olsa, bir müdafiə tədbiri görülməlidir. - Lamanın mövqeyini bu şəkildə yorumlamaq olar. Yəni, o tamamilə zorakılıqdan uzaq bir mövqedən çıxış etsə də, bəzi istisna hallarında özünümüdafiəni inkar etmir;

-Yaponiya Anayasası: “Yaponiya, beynəlxalq münaqişələrin həlli üçün müharibədən və güc tətbiqindən imtina edir” (Maddə 9).

Şintoizmdə müharibə

Şintoizm qədim yapon döyüş mədəniyyətini dəstəkləyən “milli din” idi. Ancaq ll Dünya müharibəsindən sonra Yapon Anayasası müharibəni qadağan etdi.

Şinto prinsiplərini təqribən bu şəkildə ümumiləşdirmək olar:

-Dövlətin qutsallığını qorumaq üçün müdafiə vacibdir.

Beləliklə,

Yaponiya Anayasası müharibəni tam qadağan etsə də, “özünümüdafiə gücü” (“Self-Defense Forces”) saxlanılır və bu güc yalnız müdafiə məqsədilə istifadə edilə bilər.

Konfutsiçilik və Çin fəlsəfəsində müharibə

Konfutsiçilikdə müharibə arzuolunmazdır; bununla belə bəzən qaçınılmaz sayılır. - Yəni zülm baş alıb gedirsə - insanlara ədalət gətirməkçün mübarizə lazımsa, bu, düzgün yoldur.

Çin fəlsəfəsinə görə müdafiə məqsədilə müharibəyə haqq qazandırmaq olar, ancaq müharibə həmişə sonuncu seçim olmalıdır.

Bəs çağdaş Çin hüququ nə deyir?

Çin Anayasası və qanunları yalnız müdafiə müharibəsinə icazə verir, amma “milli təhlükəsizliyə təhdid” anlayışını da geniş şəkildə yorumlamağa ehtiyac duyur.

Beynəlxalq hüquqda müharibə

Beynəlxalq hüquqda müharibə etmək ciddi şəkildə sınırlandırılıb. Burada əsas prinsipləri yada salaq.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) Nizamnaməsi: 

-BMT-nin Nizamnaməsinə görə, dövlətlər arasındakı münaqişələr barış yolu ilə çözülməlidir; güc tətbiqi və ya hədələmək qadağandır. Yalnız BMT Təhlükəsizlik Şurasının icazəsi ilə və ya özünümüdafiə halında güc tətbiqinə icazə verilir.

Cenevrə Konvensiyaları: 

-Müharibə zamanı humanitar hüquq normalarına riayət edilməli, mülki əhali və əsirlər qorunmalıdır.

BMT Nizamnaməsinə əsasən, hərbi güc tətbiqi ancaq iki halda icazəli sayılır:

1. Özünümüdafiə (BMT Nizamnaməsi, 51-ci maddə). – Bir dövlətə hücum edilərsə, o, dərhal özünü müdafiə edə bilər.

2. BMT Təhlükəsizlik Şurasının icazəsi ilə. – Beynəlxalq barış və təhlükəsizlik pozularsa, BMT Təhlükəsizlik Şurası güc tətbiqini təsdiq edə bilər.

Barış andlaşmasının pozulması, behnəlxalq hüquqda avtomatik olaraq müharibə etmə haqqı vermir. - Necə deyərlər, ilk növbədə diplomatik və hüquqi yollar tükənməlidir ki, müharibə hüququ yaranmış olsun… Bizim Qarabağda başımıza gələnlər - Xocalı Soyqırımı, torpağından qovulmaq və ya əmlakdan məhrum qalmaq kimi ağırmı-ağır mövzulara gəldikdə , beynəlxalq hüquq və gerçəklik haçalanır… – Əgər torpağından qovulmaq və ya əmlakdan məhrum qalmaq etnik təmizləmə yaxud soyqırımı kimi tanınarsa, beynəlxalq ictimaiyyətin müdaxiləsinə səbəb ola bilər. - Örnəyi, keçmiş Yuqoslaviyada Bosniya müharibəsi. Bosniyaya çox-çox gec çatan ədalət bizə çatmadı, nəhayət onu öz Dəmir Yumruğumuz təmin etmə zorunda qaldı…

Müharibə hüququ - Anayasalarda

Azərbaycan Respublikasında müharibə elan etmək yetkisinə Prezident sahibir və müharibə elanı qərarı Milli Məclis tərəfindən təsdiq edilməlidir (Maddə 109:29-30).

Azərbaycan Respublikasının Anayasasına və “Müdafiə haqqında” Qanuna görə:

-Müdafiə məqsədilə hərbi güc tətbiq edilə bilər;

-Dövlətin ərazi bütövlüyü və suverenliyi pozularsa, müharibə elan edilə bilər;

-Düşmən təcavüzü və ya işğal halında Azərbaycan Silahlı Qüvvələri müqavimət göstərə bilər.

Ermənistan Respublikasında müharibə elan etmə hüququ hökumətdədir və müharibə yalnız parlamentin razılığı ilə elan edilə bilər (Maddə 119:1-2).

Ermənistan Anayasasında yazılır:

-Müdafiə məqsədilə silahlı qüvvələrdən istifadə edilə bilər.

-Hökumət hərbi vəziyyət elan edə bilər.

Ermənistanın bütün əməli fəaliyyət sahələrinə, eləcə də, müharibə mövzusuna hüquqi və praktiki yanaşması dartışmalıdır. Bu baştutmamış dövlət ən yaxın tarixdə Azərbaycanın Qarabağ (və Gündoğar Zəngəzur) bölgəsinə iddialarını qanuni əsaslara oturtmağa çalışsa da, beynəlxalq hüquq bunu qəbul etmədi. Daha doğrusu, Azərbaycan özü, beynəlxalq hüququn passiv “qəbul etməmək” durumunu dəyişdi, aktivləşdirdi, tarixi əks-hücumla yeni gerçəklik yaradaraq öz haqqını Zəfərlə taclandırdı.

İran İslam Respublikasında müharibə elan etmək və barış andlaşması bağlamaq qərarı İranın Ali Dini Lideri və İslam Şurası Məclisinin (parlament) yetkisindədir.

 İran Anayasasına əsasən:

-Özünümüdafiə haqqı toxunulmazdır.

-Xarici işğal və təcavüz halında müqavimət dini və hüquqi borc sayılır.

-“İslam inqilabının qorunması” hər bir vətəndaşın vəzifəsidir.

İranın “müdafiə müharibəsi” konseptini geniş tətbiq edərək, digər müsəlman ölkələrinin “müstəqilliyini qorumaq” adı ilə yaxın-uzaq bölgələrdə hərbi çalışmalar həyata keçirdiyi məlumdur.

Fransa Respublikasında müharibə elan etmək yetkisi Prezidentə aiddir, bu ölkədə də, müharibə qərarı parlament tərəfindən təsdiq edilməlidir.

Fransa beynəlxalq hüquqa əsaslanaraq müdafiə müharibəsinə icazə verir, amma “barış andlaşmasının pozulması” avtomatik müharibə səbəbi sayılmır.

Rusiya Federasiyasının Prezidenti Federasiya Şurasının razılığı ilə müharibə elan edə bilər.

-Rusiya Anayasasının 51-ci maddəsi müdafiə müharibəsinə icazəni ifadə edir;

-Əgər Rusiya Federasiyasının təhlükəsizliyi və ya ərazi bütövlüyü pozularsa, müharibə başlaya bilər.

Burada da əsas vurğu “dövlət suverenliyi və ərazi bütövlüyü” üzərindədir. Ancaq amma və lakin… Rusiya-Ukrayna müharibəsini yada salaq…

Amerika Birləşmiş Ştatlarında müharibə elan etmək yetkisi Konqresə aiddir (Maddə 1:8).

Prezident isə Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanıdır (Maddə 2:2).

“Milli təhlükəsizliyə təhdid” adı altında tez-tez yaxın-uzaq coğrafiyalarda hərbi əməliyyatlar keçirən ABŞ-ın Anayasasına görə:

-Özünümüdafiə hüququ təmin edilir;

-Prezidentin fövqəladə hallarda hərbi gücdən istifadə etmək imkanı var. Ancaq amma və lakin… ABŞ-ın (öz müttəfiqləri ilə birgə) örnəyi, İraqı niyə darmadağın etdiyi hələ də hüquqa yatan, ağıla yerləşən bir cavab bulmayıb…

Göründüyü kimi, müdafiə məqsədilə müharibə aparmaq hüququ, yəni özünümüdafiə haqqı, beynəlxalq hüquqda, anayasalarda və fərqli dinlərdə müxtəlif şərtlərlə qəbul olunur. Ancaq bunun tətbiqi praktikada siyasi, hüquqi mübahisələrə yol açır. Müxtəlif məsələlər 

-yurdundan çıxarılmaq, 

-mülk və əmlakdan məhrum qalmaq, 

-barış anlaşmasının pozulması - 

bunlar müharibəyə əsas ola bilər. 

Beləliklə, 

dünyamızın mövcud halını, dövlətlərarası münasibətləri və s. göz önündə tutunca, yazılanlarla, duyurulanlarla gerçəkliyin heç də üst-üstə düşmədiyini görürük. Belə bir ortamda, yenə öz duruşu, xarakteri olan, “sözü imzası qədər keçərli” Azərbaycan kimi azsaylı dövlətlərin mövcudluğu bəşəriyyətin qazancıdır.

Tam aydın olur ki, bizim kimi dövlətlərin yalnız haqlı, ədalətli olması yetərli olmaya bilir; gərək güclü olaq, güclü olaq, güclü olaq! Bax, əgər güclü olmasaydıq, bu gün yenə də Kəlbəcərin işğal gününü qeyd edirdik…

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Hər böyük sevginin kölgəsində bir qürur dayanır”, deyirlər. Hər qürurun içində isə eşqin inkar olunmuş forması gizlənir. İnsanlar uzun illərdir ki, bu iki qüvvəni bir-birinə zidd, bir-birini boğmağa çalışan düşmənlər kimi görürlər. Amma sevgi ilə qürurun müharibəsi yoxdur. Onlar arasındakı münasibət, əslində, ruhun içindəki ən mürəkkəb və ahəngdar rəqslərdən biridir.

Əgər məndən soruşsan, Bircəm, mən deyərdim ki, eşq, məhəbbət qürurun ən uca, ən ilahi formasıdır. Sevgi insanı kiçiltmir, o, əksinə, insanın mahiyyətini, varlığını ucaldır. Əgər sevgi səni zəiflədirsə, səni sındırırsa, deməli, bu, sevgi deyil, sadəcə asılılıqdır. Həqiqi eşq isə insanı zənginləşdirir, ruhunu genişləndirir, ona öz varlığını daha dərindən anlamağa imkan verir. O, insana içindəki ən dərin ziddiyyətləri, arzuları, qorxuları tanıtdırır. Həqiqi sevgi insanın qürurunu sarsıtmaz. Əksinə, ona yeni bir forma verər, buna biz eqonun qüruru yox, ruhun qüruru deyirik.

Bəziləri deyir ki, sevən insan qürurunu itirər, sevdiyi qarşısında diz çökər, özünü unudar. Bəziləri isə qüruruna sarılıb sevgidən qaçar, onun gətirdiyi həssaslıqdan qorxar, özünü dəmir divarlar arxasında gizlədər. Amma sevgi qürurun əksi deyil axı. İnsan sevəndə özünü müdafiəsiz hiss edir, çünki qəlbini açır, içindəkiləri çılpaq şəkildə ortaya qoyur. Bu, qorxulu bir şeydir. Çünki sən artıq öz gücünü itirirsən, onu sevdiyinin əllərinə təslim edirsən. Sevdiyin insan səni tərk edə bilər, səni anlamaya bilər, sənə lazım olan sevgini göstərməyə bilər. İnsanlar bu ehtimallardan qorxur və qürurunu silah kimi istifadə edir. Özünü sevgidən qorumaq üçün, hisslərinə sərhəd qoymaq üçün. Amma bu, qürur deyil axı, bu, sadəcə müdafiə mexanizmidir.

Əsl qürur isə sevdiyini etiraf edə bilməkdir. Özünü olduğu kimi təqdim edə bilmək, hisslərindən qaçmamaq, sevdiyini sevdiyinə söyləyə bilməkdir. İnsan sevdiyi üçün qürurundan keçməməlidir. Əksinə, o, sevdiyinə görə də, sevgisi ilə də qürur duymalıdır. İnsan sevdiyi üçün utanmamalıdır, əksinə, öz sevgisini daşımağı bacarmalıdır. Sevgini zəiflik, acizlik sayanlar onu heç vaxt həqiqi mənada yaşamayanlardır. Sevgi cəsarət tələb edir, fədakarlıq tələb edir. Sevmək yalnız güclü olanlara xasdır, çünki sevən özünü riskə atır, bütün müdafiəsini sökür, ruhunu ortaya qoyur.

Əgər bir insan qürurunun sevgisini məhv etdiyini düşünürsə, deməli, ya o sevməyi bilməyib, ya da qürurun əsl mahiyyətini anlamayıb. Çünki əsl qürur insanın öz insanlığını, ruhunu, şəxsiyyətini qorumasıdır. Əgər eşq insanın ruhunu zənginləşdirirsə, şəxsiyyətini daha üstün zirvələrə çatdırırsa, bu necə ola bilər ki, eşq insanı qürursuz etsin? İnsan eşqi alçaldıcı bir şey kimi görməməlidir. Əksinə, ona sahib çıxmalı, onu qorumağı bacarmalıdır.

Bəzən insanlar qürur ucbatından sevgidən imtina edirlər. Amma bu, məncə, ən böyük məğlubiyyətdir. Sevgidən imtina edən insan, əslində, öz ruhundan imtina edir. Qüruru üçün eşqini qurban verən insan bəlkə heç vaxt qüruru hiss etməmiş insandır. Ən gözəl sevgi, insanın həm öz dəyərini qoruduğu, həm də eşqini yaşada bildiyi sevgidir. O, nə insanı aciz bir vəziyyətə salır, nə də onu daş divarlar arasında gizlədir. Ən gözəl sevgi insanın sevərkən güclü qaldığı, eşqini rahatlıqla etiraf etdiyi, qürurunu bu sevginin bir parçası kimi daşıdığı sevgidir.

Sevgi insanı alçaltmamalıdır. Əgər bir sevgi qüruru yox edirsə, insanı sındırırsa, onu öz kimliyini tapmaqdan uzaqlaşdırırsa, bu sevgi deyil. Amma əgər bir sevgi səni gücləndirirsə, sənə həyat eşqi verirsə, sən öz ruhunun gücünü hiss edirsənsə, bax, o, əsl sevgidir.

Qürur sevgiyə maneə olmamalıdır, sevgi də qüruru görməzdən gəlməməlidir. Onlar bir-birini tamamlayan qüvvələrdir, Bircəm. Eynilə bizim kimi... Əgər bir eşq səni qürurlandırırsa, bu, əsl sevgidir. Əgər bir sevgi səni qürurundan məhrum edirsə, bu, sadəcə asılılıqdır. Eynilə mənim siqaretim kimi.

Və bəlkə də əsl həqiqət budur. Eşq qürurun ən gözəl formasıdır. Çünki sevgi insanı alçaltmaz, əksinə, insanı ucaldar. Əgər bir sevgi səni yüksəldirsə, ruhunu genişləndirirsə, sənə öz qürurunla yaşamağa imkan verirsə, deməli, o, səni sən edən sevgidir, həqiqi sevgidir.

Əgər eşq içində qürur varsa və qürur içində eşq varsa, onda insan bütövdür. Və bəlkə də insanın ən ali varlığı, ruhunun ən kamil halı budur, Bircəm... Eşq elə məhz qürurun özüdür. Sən isə eşqin özüsən."

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bakı Dövlət Universitetini bitirdikdən sonra təyinatla Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi məktəbə üç illik ezam olunub. Dörd il orada işlədikdən sonra aspiranturaya üz tutub. Hərbi məktəbdə işlədiyi vaxtı həyatının vacib dövrlərindən biri hesab edir. Çünki orada alışdığı qayda-qanun, nizam-intizam onun gələcək həyatında çox böyük rol oynayıb. Və bütün bunlar, onun sonrakı həyatına ciddi təsir edib...

Deyir ki:- “Əslim Borçalıdandır. Aşıq sənəti, elat, tərəkəmə mədəniyyəti, qarapapaq adətləri, bir sözlə, folklora sevgi mənim də qanımda var. Hələ tələbəlik illərindən bu barədə məqalələr yazıb, mətbuata göndərirdim. Sonradan tək folklorla yox, folklor-ədəbiyyat əlaqələri ilə də məşğul oldum. Yəni bu iki amil məndə birləşdi. Sovet dönəmində folklorun, mifologiyanın yetəri qədər öyrənilməməsi və gənclərin içərisindəki millilik duyğusunun daha da artması bu sahədə irəliləyişə səbəb oldu. Ona görə də o dönəmdə çox gözəl bir məktəb formalaşmışdı, indi də var. Sevinirəm ki, bu gün Folklor İnstitutunda çox dəyərli, istedadlı gənc alimlər toplanıb və bu işi akademik səviyyədə davam etdirirlər...”

Söhbət filologiya elmləri doktoru, ədəbiyyatşünas, folklorşünas, professor Asif Hacıyevdən gedir. Borçalının öndər şəxsiyyəti Nayvəlinin kötücəsi, professor Abbas Hacıyevin oğludur. Onu Asif Hacılı kimi də tanıyırlar. 1960-cı ildə Borçalı mahalının Sarvan şəhərində, Nayvəlilər ocağında anadan olub. 1977-ci ildə Bakı şəhər 246 saylı orta məktəbini, 1982-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. 1982–1986-cı illərdə Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi liseydə taqım komandiri işləyib. 1986-cı ildən Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Rus Dili və Ədəbiyyatı İnstitutunda müəllim kimi fəaliyyətə başlayıb. Əvvəlcə Tərcümə kafedrasında müəllim, Rus ədəbiyyatı tarixi kafedrasında müəllim, baş müəllim, dosent işləyib. Sonra Ədəbiyyat nəzəriyyəsi kafedrasında çalışıb, kafedranın professoru olub. Daha sonra on dörd il Bakı Slavyan Universitetinin tədris işləri üzrə prorektoru vəzifəsində işləyib. 2014-cü ilin mart ayından isə iki il həmin universitetinin rektoru vəzifəsində çalışıb. Hazırda Azərbaycan Universitetinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı kafedrasının professorudur. 1987-ci ildə namizədlik, 1998-ci ildə isə doktorluq dissertasiyalarını müdafiə edib...

“Müasir türkologiya geniş anlayışdır, türk xalqları da ki, çoxdur. Ümumiyyətlə, türkologiyadakı araşdırmalar türklərin özünün apardıqları və türk olmayan alimlərin araşdırmaları olaraq təsnif edilə bilər. Bu sahədə materialların çoxu rus alimləri tərəfindən toplanıb, öyrənilib. Düşünürəm ki, onları biz daha dərindən araşdırmalıyıq. Amma başqa xalqlara aid olan tarixə çox da meyllənmə lazım deyil. Araşdırmalarımızı daha geniş aparmalıyıq. Bütünlükdə türk xalqlarının arxaik dövrünü Çin, Sibir xalqlarının mənbələrində də araşdırıb, geniş səpkidə tədqiqatlar aparmalıyıq. Hətta qədim yəhudi mədəniyyəti ilə çox paralellər var, onları araşdırmalıyıq. Eləcə də hinduların mədəniyyəti ilə müqayisəli araşdırmalar aparmalıyıq və sair. Türk xalqları elə nəhəng, zəngin mədəniyyətə, tarixə malik bir toplumdur ki, həmişə tədqiqat perspektivi olacaq və bu sahədə gələcəkdə böyük işlər aparılacağına inanıram.”- söyləyir.

Elmi yaradıcılığında Borçalı və Axısqa türklərinin folklorunun toplanması, tədqiqi və nəşri xüsusi yer tutur. 1986-cı ildən Borçalı və Axısqa türklərinin folklorunun toplanması ilə məşğuldur. Axısqa türklərinin mifologiyasına, folkloruna, etnik tarix və etnoqrafiyasına həsr olunmuş kitabları türkologiyanın bu sahəsinə aid ilk sanballı əsərlər kimi yüksək qiymətləndirilib. Bu sahədə tədqiqatlarından və topladığı folklor-etnoqrafik materiallarından ibarət məqalələri və kitabları Azərbaycanda və Türkiyədə dərc olunub. Mütəmadi olaraq, müxtəlif ölkələrdə yaşayan Ahıskalı tələbə və gənc mütəxəssislərə Ahıskanın tarixinə və etnik mədəniyyətinə dair əyani və onlayn şəkildə elmi məruzəlrlə çıxışlar edir...

Deyir ki:- “Yaxşı yadımdadır, 1980-ci illərdən ahıska türklərinin folklorunu, adət-ənənələrini toplamağa başladım. Bir də urumlar adlanan türk xalqları var ki, onlar nə Sovetlər Birliyində, nə də Türkiyədə elə də öyrənilməyiblər, araşdırılmayıblar. Onları ilk dəfə Gürcüstanda görmüşdüm. Türkcə danışan xristian toplum idi. Təsəvvür edin ki, İncili öz dillərinə, öz ləhcələrindəki türkcəyə tərcümə edib, o cür də oxuyurdular. O vaxt onlara qarşı məndə maraq yaranmışdı. Ümumi tarixi, mədəniyyəti və folklor nümunələrini topladım. Çox maraqlı mədəniyyətləri var. Məsələn, məni təəccübləndirən bir faktı deyim. Bildiyiniz kimi, “Koroğlu” dastanının bir çox türk xalqlarında versiyası var, eləcə də urumlarda. Bizdəki və bütün versiyalardakı Koroğlu öz xalqından olan xanlara, bəylərə qarşı mübarizə aparır. Amma çox maraqlıdır ki, urumlardakı versiyada düşmənlər erməni adlandırılır. Bunu aşkarlayanda çox təəccüblənmişdim. Fikirləşirəm ki, yəqin bizdəki versiyalarda da belə imiş, amma Sovet senzurası zamanında dəyişdirilib, onlarda isə qalıb...”

Qırxa yaxın emi kitabın, otuza qədər dərslik vəsaitinin müəllifi, əlliyə yaxın əsərin rus dilindən ana dilimizə tərcüməçisidir. Mifopoetik təfəkkürün fəlsəfi-estetik məsələlərinə, rus ədəbiyyatının tarixinə, müasir rus nəsrinin mifopoetik aspektlərinə, rus ədəbiyyatında islam və Şərq motivlərinin bədii-fəlsəfi dərkinə, bayatıların struktur-semiotik təhlilinə, müasir Azərbaycan və rus ədəbiyyatının poetikasına, mifologizm və folklorizm probleminə aid monoqrafiyaların və məqalələrin müəllifidir. Türk epik ənənəsinin tarixi-poetik xüsusiyyətlərinə, milli şüurdakı etnopoetik konseptlərə, müasir ədəbi prosesə, avrasiyaçılığa dair məqalələri dərc olunub. Avrasiyaçılığa dair mətnlərin, XX əsr ədəbi manifestlərinin bir sıra nümunələrini tərcümə edib. Rus ədəbiyyatında Qurani-Kərim mövzusuna (Bakı və Türkiyə nəşrləri) və XX əsr rus ədəbi nəsrinin mifopoetikasına (Azərbaycan və Almaniya nəşrləri) dair monoqrafiyaları, ədəbiyyatşünaslığın tarixinə və metodologiyasına və rus şəbəkə ədəbiyyatına aid dərslkləri (Azərbaycan və Rusiya nəşrləri) xarici müətəxssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilib və Rusiyanın və Avropa ölkələrinin universitetlərində, eləcə də tədqiqatçılar tərəfindən tədrisdə və elmi araşdırmalarda geniş istifadə olunur. Bu mövzularda, eləcə də türkologiyanın aktual məsələlərinə dair rusiyalı və türkiyəli tələbə və müətəxəssislərə mühazirələr oxuyur, elmi məcmuələrdə və nüfuzlu onlayn görüşlərdə çıxış edir...

Kitabları 

1. Epik ənənə və müasir bədii nəsr. 

2. Qəribəm bu vətəndə. Ahıska türklərinin etnik mədəniyyəti.

3. Axısqa türk folkloru.

4. Qurani Kərim rus ədəbiyyatında.

5. Ahıska türkləri: Vətən bilgisi. 

6. Kamal Abdulla: seçimin morfologiyası. 

7. Ədəbiyyatşünaslığın tarixi və metodologiyası.

8. XX əsr ədəbi düşüncələr tarixi (xatirələr, manifestlər, konsepsiyalar). 

9. Bayatı poetikası: struktur, semantika, praqmatika. 

10. Asif Abbas oğlu Hacıyev. XX və XXI əsrlərin qovşağı rus nəsri. Əsas istiqamət və cərəyanlar : tədris-metodik vəsait

Onun gördüyü işlər, qazandığı nailiyyətlər çoxdur. O qədər çoxdur ki, hamısı barəsində danışmaq üçün bir söhbət bəs etməz. Gərək günlərlə buna vaxt ayırasan. Sadəcə mən çalışdım ki, qısa da olsa onun haqqında məlumat verim. Axı bu gün - aprelin 3-də 65 yaşı tamam olur, yubileyidir...

Deyir ki:- “Artıq babayam, nəvələrim var, asudə vaxtlarımda onlarla vaxt keçirməkdən zövq alıram. Deyim ki, bütün günüm oxumaqla, yazmaqla keçir, yox. Müəllim kimi dərslərə hazırlaşandan sonra, gah həyətdə işlərlə məşğul olur, gah da ara-sıra yazı-pozu işlərimə zaman ayırıram...”

Bəli, haqqında söhbət açdığım professor Asif Hacılı həm bir alim, ata, baba və həm də bir insan kimi çox gözəl şəxsiyyətdir. Hər zaman yeniliklərə açıqdır. \ Cəsarəti və liderlik qabiliyyəti ilə fərqlənir. Çətinliklərə sinə gərməyi, riskləri gözə alaraq irəlililəməyi xoşlayır. Enerjisi tükənməzdir. Qarşısına qoyduğu məqsədə çatmaq üçün böyük inadla çalışmağı bacarır. Müstəqilliyi ilə seçilən adamdır, azadlığa çox böyük önəm verir. Fəaliyyətini məhdudlaşdıran hər hansı bir şeydən tez yorulur. Onun üçün qərar vermək və bu qərarı həyata keçirmək çox vacibdir. Onu 65 yaşı münasibətilə təbrik edir, möhkəm can sağlığı, işlərində uğurlar arzulayırıq...

Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qrabağ təmsilçisi

Qarabağlı Hüseynalı bəy XIX-XX əsrin əvvəllərində Qarabağ bölgəsində fəaliyyət göstərmiş nüfuzlu şəxsiyyətlərdən biri olmuşdur. O, yalnız böyük bir torpaq sahibi deyil, həm də ictimai xadim, maarifçi və xeyriyyəçi kimi tanınmışdır. Onun fəaliyyəti müxtəlif sahələri əhatə edir və bir çox tarixi hadisələrlə sıx bağlıdır.

Hüseynalı bəy dövrünün tanınmış ziyalıları və ictimai xadimləri ilə əlaqədə olmuşdur. O, Bakıda neft sənayeçiliyinin banisi və böyük xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev ilə görüşmüş, onunla cəmiyyətin maariflənməsi və sosial məsələlər haqqında müzakirələr aparmışdır. Eyni zamanda, Azərbaycan ədəbiyyatının və maarifçiliyinin inkişafında böyük rol oynayan Firidun bəy Köçərli ilə də görüşləri olmuşdur. Bu görüşlər Hüseynalı bəyin geniş dünyagörüşə malik olduğunu və cəmiyyətin inkişafı üçün çalışdığını göstərir.

Hüseynalı bəy kənd təsərrüfatının inkişafına xüsusi diqqət yetirmişdir. Suvarma sistemlərinin təkmilləşdirilməsi üçün Təbrizdən xüsusi ustalar dəvət edərək Qiyaslı kəndində kəhrizlər qazdırmışdır. Bu təşəbbüs bölgədə kənd təsərrüfatının inkişafına, su təminatının yaxşılaşdırılmasına və əhalinin rifahına böyük töhfə vermişdir.

Qiyaslı kəndində yayılan xəstəliklərin qarşısını almaq üçün Hüseynalı bəy Şəkidən təcrübəli bir həkim dəvət etmişdir. O, xəstələrin müalicəsi üçün bütün lazımi şəraiti yaratmış və əhalinin sağlamlığını qorumağa çalışmışdır. Bu, özündə onun xalqın rifahı üçün göstərdiyi humanist fəaliyyəti əks etdirir.

Dini və maarifçilik sahəsində də Hüseynalı bəy böyük işlər görmüşdür. O, Qiyaslı kəndində bir məscid inşa etdirmiş və bu məscid kəndin dini və mədəni həyatının mərkəzinə çevrilmişdir. Bundan əlavə, maarifçiliyə xüsusi önəm verən Hüseynalı bəy öz evini məktəbə çevirmiş, burada uşaqlara dərs keçmişdir. Bu, onun maarifçilik sahəsindəki fədakarlığını və gələcək nəsillərin savadlanmasına verdiyi önəmi göstərir.

1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra rus ordusu Gəncədən Ağdama doğru irəliləyirdi. Bu proses zamanı Qiyaslı kəndində gərgin vəziyyət yaranmış, rus hərbi birləşmələri kəndi atəşə tutmuş və iki nəfər kənd sakini öldürülmüşdür. Hüseynalı bəy kəndin tam qırğınla üzləşməməsi üçün oğlu ilə birlikdə rus əsgərlərinin qarşısına çıxaraq onlara duz-çörək təqdim etmişdir. Bu jest onun müdrikliyini və kəndi qorumaq üçün göstərdiyi diplomatik yanaşmanı əks etdirir. Onun bu addımı nəticəsində kənd böyük bir faciədən xilas olmuşdur.

Həmin hadisəni olduğu kimi Rövşən Asifoğlunun "Qarabağlı Hüseynalı bəy " tarixi romanından təqdim edirik:

"İki atlı kəndin Uzundərəyə tərəf axırıncı evinin yanından orduya görünən tərəfdəki yamaca çıxanda oğlu Xanlar Hüseynalı bəyin tapşırığı ilə onun ardınca gəlirdi. Bu vaxt onlara tərəf bir neçə güllə atıldı. Öldürmək məqsədi ilə atılmış güllələr hədəfdən yan keçərək onların yaxınlığından uçuşurdu. Güllələrdən biri bəyin sol çiynindən bir az aşağı paltarını dəlib keçdi. Atılan atəşlərə baxmayaraq, bəy hərəkətini davam etdirdi. Bunu belə görən ordu komandirləri bölmələrə atəşi dayandırmağı əmr etdi. Hüseynalı bəy kəndin ayağındakı "Qoşatəpə” adlanan kiçik təpələrin arxasında qurulmuş ordu qərərgahına çatanda Pankratov familiyalı ordu başçısı vəziyyət barədə məruzə dinləyir, kəndə hücum planını müzakirə edirdi. Onunla görüşmək üçün gələn olduğunu köməkçisi məruzə edərək deyir:

-Deyəsən, başcıları gəlib, yerli dili bilən bir süvarimiz var, çağırtdırdım indi gələcək.

-- Nə cür adamdı?

-Vəhşi xalqın nümayəndəsidi, necə olacaq? Ağ bayraq qaldırdıqlarına görə yəqin kənddə hərbi qüvvə yoxdu. Başcıları bu gələndisə, elə onu burda öldürək, işimizə davam edək.

“Bəli, buraların böyüyü mənəm” deyərək Hüseynalı bəy rus dilində danışmağa başladı və əlavə etdi: “Məni vəhşi adlandırsanız da, baxın mən sizin dildə danışmağı bacarıram. Ancaq siz mənim dilimdə danışa bilmirsiniz.”

Vəziyyətə görə sərt danışmağa başlayan bəy:

-- Tərcüməçiyə gərək yoxdu, - dedi.

Milli geyimdə, bir kənddə qarşılarına çıxmış adamın belə mükəmməl danışması qərərgahda olanları çox təəccübləndirdi. Hamısı çevrilib Hüseynalı bəyə baxırdı.

-- İndi deyin görüm nə olub? Biri təlaşdan bir güllə atıb, bir at ölüb. Siz artıq iki adam doğramısınız. Bizim camaat da döyüş nədir, bilirlər. Bu nədir, ağ bayraq qaldırıldıqdan sonra yenə güllə atırsınız. Mən bura hədiyyə və duz çörəklə gəldim deyim ki, buranın böyüyü mənəm və sizə zəmanət verirəm, bundan sonra bu ərazidə və Ağdamda sizə qarşı güllə atılmayacaq.

Bəyin bu cür cəsarətlə danışması qarşısındakıları tərəddüdə saldı.

-- Sözümə girov kimi özümün və oğlumun başını gətirmişəm. Əlavə itki nə bizim camaata lazımdı, nə də sizin orduya.

Deyilən sözlərə etibar etmirmiş kimi ordu başcısı Pankratov köməkçisinə baxanda Hüseynalı bəyin arxasından çox tanış bir səs gəldi.

-- Müraciət etmək olar, yoldaş baş komandan.

Hüseynalı bəy geri çönüb baxanda qərərgahın girişində Kəlbəcərdən müəllim işləmək üçün gətirdiyi Denis Kliçkonu gördü. Elə bu məqamda Pankratov ondan soruşdu:

-Bu adamı tanıyırsan?

-Özüdürki var, yoldaş baş komandan. Əlbəttə tanıyıram.

-Necə tanıyırsan?

-Bu adam nə desə həmin sözün doğruluğuna mən cavabdeh dura bilərəm. O doğrudan da, burada millət atasıdı.

Hüseynalı bəy bu sözdən sonra Pankratovun sükut etdiyini görən kimi Xanlara işarə etdi ki, qızılları gətirsin. Xanlar cəld qızıl dolu sandığı gətirib generalın yanına qoydu. Qızılla dolu sandığın ağzını açdı və bağladı. Duz - çörəyi də üstünə qoydu.

-Belə vəziyyətdə lüzumsuz qırğına gərək yoxdu, deyərək Pankratov çörəkdən qırıb duza batırdı və ağzına qoydu, Hüseynalı bəyə baxdı.

-Əlbəttə, - deyərək Hüseynalı bəy də çörəkdən qoparıb duza batırıb ağzına qoydu, -Bir-birimizi düz başa düşdüyümüzə çox şadam.

- Bəs yerli əhali, bilirmi sən bu güllə qabağına özünü verməsəydin, burada nələr baş verəcəkdi?..."

Bundan sonra XI Qırmızı ordunun əlahiddə hissələri də gəlib çıxdı. Ordu nəinki Qiyaslıya, hətta Ağdama girməyərək çöl yolu ilə əhali üçün qan-qadasız yollarına davam etdi.

Qarabağlı Hüseynalı bəyin fəaliyyəti yalnız onun yaşadığı dövr üçün deyil, həm də Azərbaycanın tarixi və mədəni irsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. O, kənd təsərrüfatının inkişafı, maarifçilik, səhiyyə və ictimai rifah sahələrində misilsiz xidmətlər göstərmiş, eyni zamanda, xalqını qorumaq üçün müdrik qərarlar qəbul etmişdir.

Onun irsi bu gün də Qarabağ tarixinin mühüm səhifələrindən biri kimi dəyərləndirilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Yəqin ki, Sədaqət xanımın əsərlərini oxuyanlar, eləcə də ərsəyə gətirdiyi filmlərə tamaşa edənlər aranızda az deyil. Onun “YouTube” sosial şəbəkəsində rast gəldiyim, quruluşçu rejissor Elşən Zeynallı ilə birlikdə ərsəyə gətirdikləri “Soyuq günəş” filminə mən də tamaşa etmişəm. Və bu filmə görə ona təşəkkür etməyə şərait arzulayırdım. Budur, əlahəzrət zaman həmin şəraiti yaradıb.

Sədaqət Kərimova 1953-cü ildə Qusarda anadan olub. Orta təhsilini 1969-cu ildə Qusar şəhər 1 saylı məktəbdə başa vurub. Məktəb illərindən respublikanın bir sıra qəzet və jurnallarında şeir, hekayə və məqalələri ilə çıxış edən Sədaqət xanım, 1969-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsinə daxil olub. Tələbəlik illərində “Azərbaycan gəncləri” qəzetinin ştatdankənar müxbiri kimi əxlaq mövzusunda yazdığı silsilə məqalələri ilə tanınmağa başlayıb...

Deyir ki:- ““Soyuq günəş” dramını 1998-ci ildə qələmə almışam. Arzum əsərin Azəbaycan və ya Dağıstanın hər hansı bir şəhər və ya əyalət teatrında səhnəyə qoyulması olub. Amma arzumu illər boyu reallaşdıra bilmədim və uzun illər bu əsəri ekranlaşdırmaq haqqında fikirləşdim. Nəhayət, bu arzumu həyata keçirmək üçün özüm hərəkət etməli olduğumu anladım və fəaliyyətə keçdim. Filmi ekranlaşdırmaq üçün tək ssenari müəllifi və bəstəkar olmaq kifayət etmirdi, prodüser olmaq da tələb olunurdu.  Mən jurnalist taleyimdə çox insanla rastlaşmışam. Başdan-başa sədaqət, etibar, namus, ləyaqət rəmzi olan fədakar qadınların taleyi ilə çox üzləşmişəm. Həm Böyük Vətən, həm Birinci Qarabağ, həm də İkinci Qarabağ müharibələrinin qurbanları olan belə qadınların həyat hekayələri məni iliklərimə qədər sarsıdıb. Mənim “Soyuq günəş”im real hadisələr əsasında qələmə alınıb, barələrində söhbət gedən insanlar  isə çoxdan bu dünyanı tərk ediblər. Amma bir yazıçı kimi mənim əsas məqsədim ümumiyyətlə böyük məhəbbətə, insan sədaqətinə və vəfasına, qadın şərəfinə bir abidə ucaltmaq olub...”

Özünə qarşı çox tələbkardır. Bəlkə də bundan irəli gəlir ki, qələmə aldığı əsərlər kifayət qədər gözəl alınır...

“Hər bir sənət insanlar üçündür. Adam özündən ötrü sənət yarada bilməz ki... Şairin arzusu şeirinin oxunmasıdırsa, yazıçı hər zaman kitablarının satılmasının həsrətindədir. Bəstəkar həmişə arzulayır ki, mahnıları daha çox sevgi qazansın. Deməli, sənət insanlar üçündür. Həmişə yaza-yaza fikirləşirsən ki, görəsən, yazdığım kiminsə xoşuna gələcəkmi? Məni də illər boyu üzən əbədi bir sual var: Bəlkə əbəs yerə yazıram?..”- söyləyir...

Universiteti bitirdikdən sonra Azərbaycan KP MK-nın “Sovet kəndi” qəzetində 17 il fasiləsiz çalışıb. Sonralar “Azərbaycan” qəzetində şöbə müdiri, “Günay” qəzetində baş redaktorun müavini kimi fəaliyyət göstərib. 1997-ci ildən üç dildə öz vəsaiti hesabına nəşr etdirdiyi “Samur” qəzetinin baş redaktoru işləyir. Jurnalistika sahəsindəki uğurlarına görə, hələ Sovet dövründə Azərbaycan Jurnalistlər İttifaqının “Qızıl qələm” və Həsənbəy Zərdabi adına mükafatlarına layiq görülüb. Azərbaycan, türk, rus və ləzgi dillərində çap olunmuş 9 mindən çox məqalənin, o cümlədən 40 nəzm və nəsr kitabının müəllifidir.

2017-ci ildə Türkiyədə, türk dilində müəllifin "Lezgiye" adlı, eləhəmin ildə də 500-dən çox ləzgi bayatısı əsasında "Mənim şair xalqım" adlı kitabları işıq üzü görüb.

Bütün bunlardan əlavə Sədaqət xanım tanınmış yazıç-jurnalist Müzəffər Məlikməmmədovla birlikdə “Ləzgicə-azərbaycanca lüğət” və “Azərbaycanca-ləzgicə lüğət” kitablarını da tərtib edib...

Deyir ki,- “İndiki bu çətin dövrdə, mənəvi dəyərlərin öz yerini qabalıqlara verdiyi, ətrafımızın etinasızlıq və biganəliklərlə dolduğu bir dövrdə insanlarda hər zaman sənətə bir ehtiyac, təşnə duyulur. Hər bir sənət yol göstərəndir. Mən oxucularımdan çoxlu məktublar alıram. Heç bir məktuba bu günədək biganə qalmamışam. Bu məktublar göstərir ki, insanların təsəlliyə, ümidverici, müdrik sözə hər zaman ehtiyacları var. Yazıçı ən gözlənilməz vaxtda, ən ağır şəraitdə belə yol göstərməyi bacarmalıdır. Nə qədər çətin olsa da, buna çalışmalıdır. Bizim nəslin adamlarının əksəriyyətinin ən böyük dostu kitablar olub. Hər şeyi kitablardan öyrənirdik. Yazıçılar bizim üçün böyük insanlar idilər...

2003-cü ildə Müzəffər Məlikməmmədov onun haqqında “Sədaqət” adlı sənədli-publisistik kitab nəşr etdirərək, həyat və yaradıcılığından ətraflı söhbət açıb. 2013-cü ildə Azərbaycan Respublikasının “Nobel” İnformasiya Mərkəzi tərəfindən isə filologiya elmləri namizədi Bəybala Ələsgərovun qələmə aldığı “Sədaqət Kərimovanın həyat və yaradıcılığı” adlı biblioqrafik vəsait çap olunub. Bunlardan əlavə 2014-cü ildə Azərbaycan Milli Kitabxanası Sədaqət Kərimovanın həyat və yaradıcılığını əks etdirən geniş biblioqrafik kitab hazırlayıb çapdan çıxarıb...

Maraqlıdır ki, Sədaqət Kərimova bəstəkar kimi də tanınır. Sözləri və musiqisi özünə məxsus olan 100-dən çox mahnısının mətnləri və notları onun 2018-ci ildə çapdan çııxmış “Mənim mahnılarım” adlı kitabına daxil edilib. Onun 1997-ci ildə yaratdığı “Suvar” Ləzgi Mahnı və Rəqs Ansamblına 20 il rəhbərlik edərək, 40-a yaxın ləzgi xalq melodiyasını yenidən işləyib və bir neçə yeni rəqs musiqisi də yaradıb. "Qarılar", "Şən qızlar", "Qu quşları", "Dem", "Kəpənəklər" və sair belə rəqslərdəndir...

Bəli, bu günlərdə ləzgi xalqının qarşısında böyük xidmətləri olan, bu əzmkar, yorulmadan çalışan istedadlı xanımın növbəti yaşı tamam oldu. Onu bu münasibətlə təbrik edir, möhkəm can sağlığı və yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.03.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Daxili intizamın mübahisəsiz tələbi zəhmətdir. Uğur yalnız, asan yolu seçmək kimi təbii tendensiyanı üstələməklə əldə edilə bilər. Davamlı uğura yalnız, özünü uzun müddət ağır zəhmət çəkməyə vadar etməklə nail olmaq olar. 

Girişdə qeyd etdiyim kimi mən həyata pulsuz və heç bir üstünlüyə malik olmadan başlamışam. Uzun müddət fəhlə işləmişəm və gəlirim yalnız minimum tələbatımı ödəməyə güclə bəs edirdi. Artıq fəhlə işi də tapmadıqda satış sahəsinə keçməli oldum və özümdən “Nə üçün bəziləri digərlərindən daha uğurlu satıcıdırlar?” deyə soruşana kimi yerimdə addımlamalı oldum. Bir gün isə ən yaxşı satıcılardan biri mənə dedi ki, satıcıların 20 faizi pulun 80 faizini qazanır. Bunu ilk dəfə idi ki, eşidirdim. Bu o demək idi ki, yerdə qalan 80 faiz satıcı pulun yalnız 20 faizi ilə kifayətlənməlidir. Və mən zirvədəki 20 faizə qoşulmaq qərarına gəldim. Bu qərar mənim həyatımı dəyişdi.

Brayan Treysi / Bəhanələrə yox (Daxili İntizamın Gücü)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)