Fariz Əhmədov, Naxçıvan televiziyasının baş redaktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Naxçıvan təmsilçisi

Şəkildə görünən mənzərə nə utopiyadır, nə də ki fotoşopdur. Bura nə Kanada, nə də Finlandiyadır. Bura düz iki ildən artıqdır ki, müharibənin isti sobaları soyutduğu Ukraynadır. İki ildən artıqdır, baş verən müharibə uşaqları ruhsuz, böyükləri müqavimətsiz, evləri nəfəssiz, torpaqları bəhrəsiz, qapıları bağlı qoyub. Vaxtilə bu torpaqlar barlı-bəhərli, Günəşin uzun-uzun uşaqlara nur səpələdiyi ölkə idi.

Müharibə tək insan ölümü ilə sonlanmır. İnsanlarla bərabər hisslər, duyğular, əşyalar da ölür. Oksigen mənbəyi azalır, meşələr yanğın yerinə çevrilir. Yaşıllıqlar məhv edilir. Yaşamaq uğrunda mübarizənin ən barbar şəklidi müharibə. Bizdən sevdiklərimizlə bərabər, həyatı da, yaşamağı da alıb götürür.

Şəkildəki bu yer Ukraynanın yerli dəmir yolu xətti üzərində yerləşən unikal təbiət abidəsidir. Sevgi tuneli Klevan qəsəbəsində sakinləri, turistləri və təbiətsevərləri qarşılayır. Həmçinin tuneldən keçən dəmir yolu xətti Klevan və Orjev qəsəbələrini birləşdirir.Yük qatarının bir sutkada üç dəfə keçdiyi və uzunluğu 5 kilometr olan bu yaşıl tunel meşə bitkiləri ilə əhatələnmiş botanika bağını xatırladır bizə.

Sevgi tuneli təkcə təbiət abidəsi deyil. Bu tunelin bu şəkildə formalaşmasına ən çox diqqət və marağı insanlar göstərib. Sırf ağac emalı kombinatına gedən yolun buradan keçməsi tunelin formalaşmasında əvəzsiz rol oynayıb. Vaxtilə meşə ərazisindən keçən bu yolda qatarların hərəkəti daha intensiv idisə, yol öz müasir formasını aldıqca gediş-gəliş azalmağa və bu yol təbiət abidəsi kimi qorunmağa başlandı. O gündən bu günə tunel turistlərin ən sevimli məkanına çevrildi.

Zaman keçdikcə bu tunel daha da səs-küyə səbəb olaraq haqqında əfsanələr, rəvayətlər formalaşdı. Əfsanəyə görə, sevgililər bu tuneldən birgə keçərək ürəklərində arzu tutarlarsa, arzuları mütləq həyata keçər. Bu əfsanəni eşidən hər bir gənc sevgi tunelində gül-çiçək əkərək hisslərini ölümsüzləşdirməyə çalışır.

Yaponiyalı kinorejissor Akiyoşi İmazaki bu haqda 2014-cü ildə “Klevan: Sevgi tuneli” adlı romantik dram filmi çəkib. 23 noyabr 2014-cü ildə Hanoy kinofestivalında göstərilən filmin süjet xətti birbaşa sevgi tuneli ilə bağlıdır.

İnsanlar əl-ələ verib təbiətsevər olsa, hər yer bu cür təbiət mənzərəsi ilə nəfəs alar. Çalışaq gələcəyə böyük ümidlə baxaraq ən azı bir ağacın böyüməsini öz himayəmizə götürək.

Unutmayaq ki, təbiəti insan məhv etdiyi kimi, insan da xilas edəcək!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Təqvimdə bu günə doğum günü təsadüf edən daha bir şəxs barədə sizlərə danışmaq istgəyirik: Möhbəddin Əliyev (Möhbəddin Səməd) barədə.

Möhbəddin Əliyev 1942-ci il yanvarın 25-də Qərbi Azərbaycanın Noemberyan rayonunun Yuxarı Körpülü kəndində anadan olmuşdur. Bədii yaradıcılığa orta məktəbdə oxuyarkən həvəs göstərmişdir. "Əsli" adlı oçerki 1958-ci ildə "Sovet Ermənistanı" qəzetində dərc olunmuşdur. Öz yaradıcılığında sənədli hekayələrə üstünlük verir. Məqalə, esse və portret oçerkləri dövri mətbuatda müntəzəm çap olunur.

Toğrul Nərimanbəyov, Qara Qarayev, Səttar Bəhlulzadə, Fikrət Əmirov barədə elmi-kütləvi oçerkləri Yaponiya, Almaniya, Fransa, Türkiyə, Amerika və Lüksemburqda dərc edilmişdir. "Uzaq və yaxın Lütfi Zadə", "Alim", "Körpülü", "Ömür", "Musiqişünas", "Luvr", "Toğrul" çoxseriyalı sənədli filmlərinin ssenari müəllifidir.

Amerikada yaşayan dünyaşöhrətli Azərbaycanlı alim, professor Lütfü-Zadə barədə geniş məlumatı 1980-ci ilin axırlarında Azərbaycan içtimayətinə ilk dəfə o çatdırmışdır. Böyük alimə həsr olunmuş 4 seriyalı "Uzaq və yaxın Lütfü-Zadə" sənədli filmi və alimin həyat və yaradıcılığından bəhs edən "Dünya dahilərsiz yaşaya bilmir" kitabı (Azərbaycan, türk və rus dillərində) Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Möhbəddin Əliyevin qələminin məhsuludur. Jurnalistlər Birliyinin də üzvü olan Möhbəddin bəy Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri fərmanı ilə təltif olunmuşdur.

Kitabları:

1. Nağıllar yalan olmur.

2. Dialoqlar.

3. Toğrul Nərimanbəyov.

4. İncəsənət ustaları.

5. Tofiq Dadaşov və onun psixoloji etüdləri.

 6. Səsin sehri varmış.

7. Rənglə musiqinin harmoniyası.

8. Dünya dahilərsiz yaşaya bilmir.

9. Yaddaşımın yaşıdları.

10. Şux rənglərin təranəsi

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzən insanların dilləri susar, gözləri danışar. Onlar baxışları ilə bir-birlərinə fikirlərini çatdırarlar. Məhz onlar "Sükutla danışanlar"dır. Elvin Arifoğludur kitabın müəllifi. 

Bu kitab Allah'ı ,dini mövzuları çox gözəl tərzdə, başa düşülən şəkildə ifadə edir. Məhəmmədlə Səlimin, Fəridlə Davudun söhbətlərində oxuyanlar bunu müşahidə edəcək. Xəyanət, zülm, yalan heç vaxt doğru olmayıb, olmayacaq. “Sükutla danışanlar” kitabı sizə bunu əyani şəkildə də göstərəcək. Fəridlə Günelin sevgi münasibəti keçdiyi bütün çətinliklərin üstəsindən Allah'ın yardımı ilə gəlir. Çünki onların sevgisi safdı. 

Kitab gözəl və insanı yormayacaq tərzdə yazılıb. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2025)

Əli Çağla, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Güney Azərbaycan təmsilçisi

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun təşkilati  dəstəyi ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında həyata keçirilən “Güney Azərbaycan Ədəbiyyatının təbliği” layihəsində bu gün sizlərə Əkbər Qalanın   şeirləri təqdim ediləcək. 

Son bir ildə böyük oxucu auditoriyası toplayan və hər iki Azərbaycanda sevilərək izlənən layihəmiz davam edir. 

I.  

İçimdə bir zindan var

İçində mən

Mənlik qandalları, ayaqlarımda

Məncillikdən məncilliyə qoşdururam, xəyallarımda ;

İçimdə bir dustaq var

Sağır birisi

Dinləməz, duymaz, görməz

Çiyinlərində kibir

Ağır birisi;

İçimdə bir məhkum var

İçimdə əsir

Günəşə doğru,

Hər zaman yolumu kəsir...

II.

Arabaların sinir pozan siqnalları

Sərt heykəllər

İsti, tüstü məncilli göydələnlər

Qaraqabaq ağaclar, soyuq baxışlar

Kor olmuş pinarlar

Daşlaşmış könüllər

Və

Robot adamlar;

Sanki!

Cənnətdən qovulan kimi

Sona varmış bir dünyanın

Cəhənnəmində gömülmüşəm...

III.

Bakının havası üşüdür məni

Təbrizə döndükdə donub qalıram.

İstirəm gözlərində qızışım biraz,

Sevgi damosunda yanıb qalıram.

Arxanda köksündə dərin yaralar,

Hələ də görünür, silinməz bu dərd.

Baxma ki, ayığam gözlərim baxır,

Elə yatmışam ki, bilinməz bu dərd.

O tayda sənsizəm qala bilmirəm,

Keçirəm bu taya gözləyir məni.

Bakıda bir cüt kömürü gözlər,

Bilirəm hər zaman özləyir məni.

Bu yanda onsuzam, oyanda sənsiz,

Sən tək ayrılığa dözə bilmirəm.

İllərdir çəkirsən ayrılıq qəmin,

Mən nədən bu dərdi çözə bilmirəm?! 

Bakıda yaşamaq, Təbrizdə ölmək,

Yetər ki, vətəndən ayrı qalmayım.

Bu torpaq mənimdir, mənim qalacaq,

Yetər ayrılıqdan sarı qalmayım.

IV. 

İçimdə bir arzu var

Dar ayağında
Həsrətim

ipini çəkmək istəyir


Səbrim tükənib, ümidlərim də.

Birbəbir,
intihar etmək istəyir


Gözlərin!


Nədən məni sürgün edib ki?

Xəyal dünyasında
gözləyim səni


Yurdumda sənsiz qürbət yaşayım

Təbriz qapısında özləyim səni?

V.

Xəyalımın

Uzun-uzun yollarında

Sevdanı, düşündüyüm zaman

Həsrətlə 

Darısqal küçələrdə 

Arxanca süründüyüm zaman

Nə biləydim

Buraxdığım çağlar 

Talan imiş?!

Bütün sevgilər

Yalan imiş?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Uluslararası Aktivist Sənətçilər Birliyinin, Sumqayıt Dövlət Rəsm Qalereyasının və Əli Kərim adına Sumqayıt şəhər Poeziya Klubunun birgə təşkilatçılığı ilə Sumqayıt şəhərində “Sənətin Qardaşlıq Rəngi” adlı simpozium təşkil edilib.

Öncə müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin banisi Heydər Əliyevin və şəhidlərin xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edillib, Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Respublikasının  Dövlət Himnləri səsləndirilib. 

Tədbiri giriş sözü ilə açan Əli Kərim adına Sumqayıt şəhər Poeziya Klubunun direktoru şair İbrahim İlyaslı qonaqları salamlayaraq rəsm sənəti üzərindən Türkiyə və Azərbaycan arasında bir körpü qurulmasının həm dərin məna, həm də tarixi əhəmiyyət daşıyan bir fəaliyyət olduğundan, İncəsənətin müxtəlif növlərində müştərək layihələrin həyata keçirilməsi ilə xalqlarımızı bir-birinə daha da yaxınlaşdırmasından danışıb.

Uluslararası Aktivist Sənətçılər Birliyinin Azərbaycan təmsilçisi Nəvai Metin və türkiyəli rəssam Elif Şahin Altunkaya, Sumqayıt Dövlət Rəsm Qalereyasının direktoru Ellada Həsənova, AYB Sumqayıt bölməsinin sədri Gülnarə Cəmaləddin, yazıçı-jurnalist Eyruz Məmmədov, yazıçı, dramaturq, kulturoloq Hafiz Ataxanlı və digər rəssam, şair və yazıçıların çıxışlarında yaradıcılığın gücünün təbliğat vasitəsi olaraq sülhə, Türkiyə-Azərbaycan qardaşlığına əvəzsiz xidmət etdiyi, töhfə verdiyi vurğulanıb. Bir millət, iki dövlət sloqanının, Turan ideyasının sarsılmaz türk birliyi üçün böyük zəmin olduğu ifadə edilib. Həmçinin belə uğurlu sənət mübadilələrini mütəmadi şəkildə gerçəkləşdirmək arzusu dilə gətirilib.

Tədbirdə dekorativ-tətbiqi sənət ustalarının əl işləri nümayiş olunub.

Sumqayıt Musiqi Kollecinin kollektivi musiqi nömrələri ilə çıxış edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.01.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Şəhidlərin hər biri bizə əzizdir. Hər birinin bir qəhrəmanlıq hekayəti var. Elə bu gün doğum günü olan Azad Hümtovun da. 

Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin baş leytenantı Azad Hümbətov 24 yanvar 1996-cı ildə Bakıda doğulub. Bəli, sağ olsaydı bu hün 29 yaşını qeyd edərdi. 

Əslən Göyçə mahalının Aşağı Şorca kəndindəndir.

2013-cü ildə Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbinin tank bölüyü ixtisasına daxil olmuş, 2017-ci ildə həmin məktəbi leytenant hərbi rütbəsi ilə bitirmişdir. Təyinatı üzrə elə həmin ildən Füzuli rayonunun Horadiz şəhərindəki N saylı hərbi hissədə öz vəzifəsinə başlamışdır.

2018-ci il "Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi" münasibətilə keçirilən hərbi tədbirdə ön sırada bayraqdar vəzifəsini daşımışdı. Bundan sonra o "Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi (1918–2018)" yubiley medalı ilə təltif olundu.

Hümbətov peşəkarlığını artırmaq üçün Bakıda yerləşən Silahlı qüvvələrin təlim və tədris mərkəzində 45 gün müddətində zabit heyətinin təkmilləşdirmə kursunu keçərək baş leytenant rütbəsi almışdır. 

Füzuli, Qubadlı, Laçın istiqamətlərində gedən döyüşlərdə iştirak etmişdir. 27 oktyabr 2020-ci ildə Laçın uğrunda gedən döyüşlərdə şəhid olmuşdur. İkinci Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Allah rəhmət eləsin.

Amin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzet” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə tənqidçi, millət vəkili Elnarə Akimovanın yazısı  təqdim edilir. 

Tehran Əlişanoğlunu necə təqdim etsəm düzgün olar? AMEA-nın müxbir üzvü, şöbə müdiri, ədəbiyyatşünas alim... Nədənsə mən onu daha çox tənqidçi statusunda qəbul edirəm. Ona görə yox ki, bu gün də "əlindədir yenə qələm"! - rəhbərlik etdiyi Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsində keçirdiyi kitab müzakirələrində səbatlı, əsaslı fikir və mülahizələri ilə tənqidçi kimi mötəbər kürsünü heç kimə güzəşt etmədiyini sərgiləyir. Həm də ona görə ki, olduğu bütün çevrələrə, cızdığı dairələrə, təmsil etdiyi instansiyalara baxmayaraq, Tehran Əlişanoğlu özü də özünü məhz bu sahədə rahat, "evin yiyəsi" kimi hiss edir. Niyə də yox? Buna hamıdan çox haqqı çatanlardandır Tehran Əlişanoğlu! 1990-cı illərin ədəbiyyatının, akademik Nizami Cəfərov demiş, "kimisinin cəmiyyətə, kimisinin siyasətə üz tutduğu" ən gərgin, ən dramatik zamanında bu sahəni ölməyə qoymayanlardan, yükünü çəkənlərdən oldu Tehran müəllim.  Poeziyadan yazdı, əsrdən doğan nəsrin poetikasına vardı, dramaturgiyanın problemlərini aktuallandırdı, ədəbi mühit qovğalarının daim içində oldu, cari məsələlərin heç bir nüansından yan keçmədi. Klassikanı çağdaşlığa daşıdı, çağdaşlıqda modern tendensiyaların izini aradı, sənəti psevdosənətdən, peşəkarı diletantdan ayırmaqda təcrübəsi, biliyi, düşüncə və zəka arsenalı ilə iştirak etdi. 1995-1997-ci illərdə "Press-fakt" qəzetindəki "Ədəbiyyat söhbəti", 1996-1998-ci illərdə "Ədəbiyyat qəzeti"ndəki "Məqamlar", 1998-1999-cu illərdə "Rezonans" qəzetindəki "Gündəlikdən", 2000-2001-ci illərdə yenə "Ədəbiyyat qəzeti"ndəki "Tənqidçinin dəftərindən", 1999 və 2002-ci illərdə "Bizim əsr" qəzetində  "Tənqid meridianları", "Polemik" və "Tənqid" sırasından olan məqalələri, "Ekspress" (1999) və "Yeni Azərbaycan" (2003) qəzetində silsilə yazıları,   "Həftəiçi" qəzetindəki məsul olduğu ədəbiyyat səhifəsi, yaradıcısı olduğu, Azərbaycan ədəbi internetinin əsasını qoyan "YeniSi" www.yenisi.net saytı (2002),  təsis etdiyi "Tənqid.net" jurnalı (2006), müəllifi olduğu monoqrafiyalar, kitablar, dərsliklər,  habelə yüzlərlə məqalələr...

Ustad Yaşar Qarayev yazırdı ki,  "tənqid - ədəbiyyata məhəbbətin adıdır"! Həqiqətən belədir. Bunu bu peşənin içində olmadan anlamaq mümkün deyil. Tənqidçisənsə çariliyi də izləməlisən, yenilikləri də zamanında duyub dəyərləndirməlisən, habelə üstünə yağan qınaq və ittihamların predmeti olmaq əzabına da qatlanmalısan. İçində ancaq böyük məhəbbət gəzdirənlər yolundan sapmaya bilir. Tehran Əlişanoğlu tənqidin təkcə yükünü çəkənlərdən yox, həm də təəssübünü çəkənlərdən olub. Onun "Rezonans" qəzetində  bir zaman ədəbi mühitdə olub, geri çəkilən tənqidçilərlə müsahibələrini xatırlayıram. O müsahibələr 1980-90-cı illər ədəbi tənqidinin keçdiyi yolun mənzərəsini görmək üçün necə böyük material verirdi. Yaxud "Bizim əsr" qəzetində ədəbiyyat tariximizin elə bir dövrü, şəxsiyyəti, prosesi yox idi ki, Tehran müəllim bunları elmi-nəzəri analizin predmeti etməsin. Həm də yeni dövrün reallıq və meyarları müstəvisindən. Ədəbiyyat tarixi bu yazılarda həm yeni epoxanın yanaşması ilə nəfəs alır, dolğunluq qazanır, həm də onun tənqidçi düşüncəsinin nəzəri və xronoloji hüdudlarını, bu hüdudlara məxsus geniş və qlobal vüsəti meydana qoyurdu. Yəni, o illərdə Tehran müəllim ancaq yazmadı, həm də maarifçi bir missiyanı üzərinə götürdü. Bu missiyanın mötəbərliyi bu gün "Tənqid.net" jurnalının saylarında yetərincə dolğun əks olunur. Əslində "Tənqid.net" jurnalının özü də bizim elmi-nəzəri düşüncədə maarifçi missiyanı gerçəkləşdirən mətnlər toplusudur. Müstəqillik dönəmindən bu yana mən xüsusilə, klassika, modernizm, postmodernizm sənət cərəyanlarını ardıcıl, sistemli diqqətdə saxlayan, həqiqi ədəbiyyatın yönünü, izini nişan verən ən yaxşı çalışmaları jurnalın içinə cəm edib mənzərə yaradan "Tənqid.net"dən yaxşı məxəz, qaynaq tanımıram.  

Qəribədir, 1990-cı illər ədəbiyyatımızda daha çox boşluq mərhələsi, keçid dövrü kimi səciyyələnir. Amma görünür, boşluq mərhələsi kimi xarakterizə olunan bəzi dövrlər şəxslərin yaradıcılığında ən məhsuldar dövrü hasilə gətirir. Necə ki, Tehran Əlişanoğlunun həmin dövrdə yazdığı məqalələrə, ordakı ümumiləşdirmə və müşahidələrə nəzər yetirəndə bu qənaət hasil olur. Çünki Tehran müəllim ən çətin, ən kritik məqamlarda boşluğun özünü tədqiq predmetinə çevirdi, nəzəri bazası ilə meydana girib prosesi canlandırmağa müvəffəq oldu. "Analiz yazıları"! Bu yazılarda milli ədəbi-bədii fikrin tarixi inkişafına xas olan qanunauyğunluqlar tənqidçinin nəzəri marağının əsas hədəfində olan amil kimi mənalanırdı. Tehran Əlişanoğlu ədəbi-ictimai-fəlsəfi fikrimizin yeni inkişaf mərhələsində yalnız müasir ədəbiyyatımızın bütün cərəyanlarını və yaradıcılıq metodlarını təhlil etmir, həmçinin bu yeniliklərdə Azərbaycan klassiklərinin, milli folklor bazasının gücünü arayır, rus, Avropa və Şərqlə olan fikir əlaqələrini üzə çıxarmağa çalışırdı. Bu yazılarda milli ədəbi keçmiş elmi-nəzəri inkişafın yeni mərhələsində nəzərdən keçirilir, yeni epoxanın başlıca yaradıcılıq prinsipləri olan modernizm, postmodernizm  cərəyanlarına münasibət konseptual nəzəri fikrin və elmi-filoloji strukturun təməli üzərində şərhini tapırdı. Xüsusilə, 90-cılar, 2000-cilər ədəbi nəslinin ədəbiyyata qatdığı - davalarından tutmuş mətnlərinə qədər hər şey tənqdiçinin o dövr yazılarında mənalanır, ümumiləşir, yenilik adı ilə iddia edilənlərin doğru istiqaməti müəyyənləşdirilir və əsaslandırılırdı.  Bu gün həmin məqalələr dövrün tərcümeyi-halının oxunmasında böyük və güclü bir arsenalı təşkil etməklə bərabər, Tehran Əlişanoğlunun özünün də alim, tənqidçi tərcümeyi-halının ən şərəfli, ən qaynar dövrünün qaynağı kimi dəyərlidirlər. 

Müəllifin bu dövr ərzində çap edilən yazılarında ədəbiyyat tarixçiliyi, realizm, romantizm, ənənə və novatorluq, irs və varislik kimi ədəbiyyatımızın köklü nəzəri problemlərindən tutmuş çağdaş prosesimizin inkişaf meyllərinin öyrənilməsinə, cari bədii təsərrüfatın təhlilinə qədər yeni kontekstdə yanaşma, fərqli baxış bucağı nəzərə çarpır. Sonralar, zaman etibarilə daha öncələrə, "Press-fakt" qəzetindəki "Ədəbiyyat söhbəti" başlıqlı ədəbi-tarixi esselərin çap olunduğu 1995-1997-ci illərə gedib çıxan yazılarını 2020-ci illərdə "Alatoran" yayınlarında kitab kimi çap elədi Tehran müəllim. Həm də elə T.Mustafayi adı ilə. Nədən məhz T.Mustafayi? Tənqidçinin şərhində oxuyuruq: "T.Mustafayi bir obrazdır. Bunu mən yaratmışam. Necə ki, Məhəmməd Füzuli - Məcnunu, Migel de Saavedra Servantes - Don Kixotu. Məqsəd nədir; guya T.Mustafayi dağılmış, dağınıq vəziyyətdə olan ədəbi prosesin strukturunu, layihə üzrə, kərpic-kərpic bərpa edəsiymiş. Yəni təkbaşınamı?" 

Tənqidçinin iddiası yerində idi. 1990-cı illəri - keçid dövrünü xarakterizə edən bu gərgin, dramatik, xaotik dönəmin ədəbi prosesi o qədər ağır idi ki, meydanda olan azsaylı tənqidçinin fəaliyyəti bir ordunun işini görməyə bərabər idi. Tehran Əlişanoğlunun kitabı da məhz "1990-cı illərdə böyük epoxal sınmalar içrə olan milli ədəbiyyatın iç durumunu təsvir və tərənnüm etmək cəhdi"dir. Əsər boyu - bütün tarixi ədəbi-nəzəri təcrübəni mənimsəməklə yanaşı, sənət kriteriyaları, bədii zövq və dünyagörüşü, eləcə də dəyərləndirmə prinsipləri baxımından, istər yeni rakursdan araşdırdığı klassik mətnlərə, istərsə də müstəqilliyin ilk dönəmlərinin ədəbi proseslərində gedən yeni təmayül və axtarışlara kongenial olan müəllif - obraz danışır. Öz imkanlarını tükətməkdə olan milli ədəbi-nəzəri fikrin yeni metodoloji prinsiplərə, təhlil və qiymətləndirmə üsullarına ehtiyac duyduğu 90-cı illərdə ərsəyə gələn bu söhbətlər iki uğurlu cəhəti özündə ehtiva edir: yeni epoxanın bəxş etdiyi azad, müstəqil, ədəbiyyat haqqında ehkamsız, buxovsuz mühakimə səriştəsi və müasir dünyanın ədəbi-nəzəri fikri kontekstində düşünmək və milli dəyərlərə bu zəmində nəzər yetirmək meyli, məsələlərin dünya ədəbiyyatı kontekstində dərki, "çağdaş Dünyayla, Zamanla ayaqlaşmaq ideyasının təzə təzahürü" ki, kitabın bütün estetik platforması bu iki qayənin, xəttin üzərində qərarlaşır.

Bir məqamı da xüsusi vurğulamaq istəyirəm. Tehran Əlişanoğlunun qələmində mətn bölünməyib. AYB-Alatoran, yaşlı-cavan, ənənəvi-avanqard, klassik-novator - meydanda mətn adına predmet olubsa, bu bölgülərə yer qalmayıb. Əsas qayə yaradıcı prinsipiallıqla dəyər və meyarları müəyyənləşdirmək, üzə çıxarmaqdırsa burda xırda maraqlar deyil, ədəbiyyatşünaslıq elminin təcrübə və bilikləri danışıb.

*

Hər alimin ədəbiyyatşünaslıqda vizit kartı sayılacaq tədqiqatı olur. "XX əsr Azərbaycan nəsrinin poetikası" monoqrafiyası Tehran Əlişanoğlunun alim obrazının, onun hermenevtik çalışmalarının bəhrəsidir. Bu kitab nəsrimizin konseptual dərki, sistemli öyrənilməsi istiqamətində mühüm addımı ifadə edir. Elmi-nəzəri səviyyəsi, mütaliə genişliyi, faktoloji zənginliyi ilə seçilən "XX əsr Azərbaycan nəsrinin poetikası" monoqrafiyası həm bütün dövrlərin, həm də böyük mənəvi, milli-əxlaqi və bədii yaddaşın nəsr əsərləri kontekstində açılması, dərki baxımından tutarlı material verir. 

Müstəqillik dönəmindən sonra meydana çıxan bu tədqiqatda nəsrin mövzu və problematikası ilk dəfə olaraq, bu qədər dolğun və konseptual səciyyədə, həm "Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbi ənənələrinin gəlişməsi", həm də ümumdünya nəsri kontekstində araşdırılır. "Azərbaycan nəsrinin yaddaşında klassik poetik irs, klassik ədəbi təfəkkür genetik olaraq yaşasa da, çağdaş Azərbaycan nəsrinin formalaşması tədricən, yeni dövr mədəniyyəti daxilində, XVIII-XIX əsrlərdə baş verən ardıcıl estetik-janr çevrilmələri ilə gəlir", - yazan tədqiqatçının baxışında tarixi trayektoriya mərhələli şəkildə  - XX əsrin əvvəllərində yaranmış nəsrə, daha sonra 20-50-cu illərə, daha sonra yeni nəsr hadisəsi olmaq baxımından 60-80-ci illərin prozası müstəvisinə adlayır. Müəllif tarixi-müqayisəli müstəvidə təhlilə geniş imkanlar yaradaraq - cəmiyyət, mənəviyyat, məişət, psixoloji durum mənasında - elə bir məqam qalmır ki, milli nəsrin lokal təzahürlərinə qədər enərək problemi incələməkdən yan keçməsin.  

Monoqrafiyada daha mühüm cəhət, nəsrdə insan ruhunun aranması ilə bağlı meylin ən üst sırada qərarlaşmasıdır. Bu, artıq sovet şablonlarından, sosialist realizmin ikili yanaşmasından tam arınmış, sırf estetik mündəricə ilə yazılan tədqiqatdır. "Dəyişən dünyanın insanı"! Müəllifin "X.Orteqa - i-Qasset"in 1930-cu ildə yazdığı "Roman haqqında düşüncələr" əsərindən sitat çəkdiyi "yeni insanın özü ilə bahəm gətirdiyi yeni spontan dəyərlər sistemi həm də elə bu insanın məzmununu təşkil edir" - qənaəti tədqidat boyu aktuallığını qoruyan problem kimi müxtəlif dövrlərin nəsr nümunələrində şərhini tapır. 

*

2018-ci ildən Tehran Əlişanoğlunun tərcümeyi-halında yeni bir estetik dönəm başlayır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin ədəbiyyatdakı obrazını elmi-nəzəri düşüncənin predmetinə çevirmək, bu böyük liderin gördüyü işlərə dəyər vermək! Əslində, bu dəyər amilinin əsası alimin 2005-ci ildə yazdığı "Azərbaycan, Azərbaycan" elmi-publisistik oçerkində qoyulmuşdur. Fikir həyatımızda qiymətini hələ lazımınca almayan bu kitab milli dövlətçilik ideyasının tarixini izləmək, milli düşüncəyə söykənən milli mənlik şüurunun yaranmasının aspektlərini öyrənmək, bədii və ictimai-siyasi təfəkkürdə təşəkkül tapan müstəqillik amilinin rolunu üzə çıxarmaq baxımından mühüm araşdırmalardan biridir. Həmçinin Heydər Əliyevin şəxsində qorunan milli ideallar, onun əməyi ilə qurulan, qorunan siyasi birliyin və tarixi təfəkkür bütövlüyünün vəhdəti, bütün bunların elmi-nəzəri yekunu olaraq azərbaycançılıq ideologiyasını yaradıb inkişaf etdirməsi Tehran Əlişanoğlunun kitabında nüans səhihliyi ilə araşdırılır, ədəbi talelərin və əsərlərin şəxsində izahına varılırdı. 2018-2019-cu illərdə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə Ulu Öndər Heydər Əliyevin anadan olmasının 95 illiyi münasibətilə hazırlanan "Ədəbiyyatda Heydər Əliyev obrazı - tarixi gerçəklikdən milli ideala" ikicildliyində yer almış sanballı bir oçerkin müəllifi olan Tehran Əlişanoğlu Heydər Əliyevin nəsrdə və folklorda bədii təcəssüm tapan obrazını araşdırmaqla ədəbiyyat və siyasət tandemini estetik vəhdət, bütöv sistem kimi çevrələyirdi. Və belə geniş tarixi fon və əhatəli kontektlə ədəbi düşüncənin inkişafında Heydər Əliyevin rolunu və mövqeyini dəqiq təyin etməyə, bu mövqenin hərtərəfli tədqiqi və nəzəri ifadəsi üçün elmi-filoloji vəzifələrin də proqramını müəyyənləşdirməyə imkan yaradırdı.  

Sonra yenə bu sıradan AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun hazırladığı "Vətən və dövlətçilik məfkurəsinin intibahı - Heydər Əliyevdən İlham Əliyevə" kitabı ilə (müəlliflər: İsa Həbibbəyli, Tehran Əlişanoğlu, Elnarə Akimova, Əlizadə Əsgərli, Aygün Bağırlı, Lalə Həsənova) davam tapan yolçuluq və ötən il Ümummilli liderin 100 illiyinə həsr etdiyi üç kitabın - "Mənim Prezidentim (Ulu Öndər Heydər Əliyevin 100 Yaşına)", "Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında Heydər Əliyev" və "Azərbaycançılıq oçerkləri. Ulu öndər Heydər Əliyevin 100 illiyinə" kitablarının işıq üzü görməsi...

Hər üç kitab Heydər Əliyev və ədəbiyyat mövzusunu geniş kontekstdə və bütün çalarları, əhatəliyi ilə tədqiq predmetinə çevirir. Ümummilli liderin kolossal zəhmət qoyduğu işlər dövlətçiliyin simasını müəyyən edən tarixi xidmət olaraq araşdırılır, onun yeni Azərbaycan dövlətinin qurucusu, bu yolda milli məfkurəyə istinadı bütün yönləri ilə meydana qoyulur. Bununla müəllif həm tarixi yaddaşın bərpasına xidmət edir, həm də bu böyük liderin misilsiz xidmətlərinə dəyər qazandırmaq, onu yeni epoxanın düşüncə kontekstindən incələməyə imkan yaratmaq, ən kiçik nüansı belə bədii-estetik yaddaşın məxəzinə çevirmək niyyəti daşıyır.

*

Mərhum alimimiz Şirindil Alışanlı haqqında yazdığı vida sözündə Tehran Əlişanoğlunun belə bir qeydi diqqətimi çəkmişdi: "Professor Şirindil Alışanlı çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının sütunlarından biri, ədəbiyyatşünaslığımızın yüz illik bilik və təcrübəsini özündə cəmləmiş, bu xəzinəyə sahib çıxan, onu daim sabahkı nəslə, tələbələrinə, doktorantlarına ötürməyə can atan, ədəbiyyatşünaslığımızın təkcə bugün deyil, sabah qayğıları ilə yaşayan nadir alim və şəxsiyyət idi". Bu fikri oxuduğum zaman elə Tehran müəllimin özünə də aid eləmişdim. İrsə sahib çıxmaq, humanitar düşüncənin qayğıları ilə yaşamaq, bütün filoloji fəaliyyəti buna yönəldərək elmin intişarına xidmət göstərmək mənasında. Əslində, getdikcə daralmaqda olan bu çevrənin - həqiqi alim ünvanlarımızın sayının azaldığı indiki zamanda qəribə bir xiffətin də ağrısını hiss etməyə bilmirəm.  

*

"Mən elmi və ədəbi-tənqidi prosesi müntəzəm izləyənlərdənəm", - məqalələrinin birindən belə bir cümlə keçir Tehran müəllimin. Yaradıcılığının bütün dövrlərinə baxanda bu qənaət özünü doğruldur. O, ən qaynar, ən dinamik şəkildə fəaliyyət göstərəndə də prosesin içindədir, azacıq kənara çəkilib müşahidə etmək, izləmək yolunu tutanda da. Onu bu ruhda saxlayan içindəki mətn duyumudur. Ədəbiyyat şövqü, gücü, bilgisi və sevdası. Bu sevda yolu ilə irəliləmək, yaşa dolmaq isə hər qələm adamına nəsib olan ucalıq deyil.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.01.2025)