Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

  Tarixin səhifələrində adını qanla yazan qadınlar var. Əlində qılınc, ürəyində od, baxışlarında irfan olan qadınlar… Tomrisin səsi hələ də çöllərdə əks-səda verir: “Mənim qövmümü qıranla elə eyni qədəhi bölüşmərəm!” O, qanla yazılan tarixin içində öz taxtını qurdu. Ancaq tarix qadını təkcə döyüş meydanlarında deyil, sözdə, ruhda, hikmətdə də yazdı.

 Türk qadını yalnız ana deyil, yalnız sevgili deyil, yalnız hökmdar deyil. O, bunların hamısıdır və bundan da artıqdır. Onu yalnız bir obrazın içində sıxışdırmaq, köklərini görməmək deməkdir. Onun bir əlində beşik, bir əlində qılınc var; bir sözündə mərhəmət, bir baxışında hökm var.

 Tarix bizə “böyük hökmdarları” xatırladır. Bəs o hökmdarların arxasında dayanan qadınları? Orxon-Yenisey yazılarında qadın adı bir hökmdarla yanaşı çəkilir. Bilgə Kağan anasını   ehtiramla yad edir, onları dövlətin sütunu adlandırır. Orxon yazılarında belə deyir:

 “Teŋri teg Teŋride bolmış Türk Bilgä Kağan bu ödke olurtum. Özüŋüm üçün tün udım, kün tutaq udım. Eçüm apam üçün, bodunum üçün udım.”

(“Tanrı kimi Tanrıda doğulmuş Türk Bilgə Kağan bu taxta oturdum. Özüm üçün gecə yatmadım, gündüz istirahət etmədim. Atam, anam və xalqım üçün çalışdım.”)

 Türklər üçün qadın sadəcə ailənin qoruyucusu deyil, elin də qoruyucusudur. Kül Tigin kitabəsində yazılır:

“İçrigə kirgən yağıqa qarşı, ana böri teg kuruştılar.”

(“İçəri girən düşmənə qarşı, ana qurd kimi döyüşdülər.”)

 Ana-qurd… Bozqırların qadını qurd kimidir. O, nəinki ailəsini, bütöv bir xalqı qoruyur. Düşmən onun evini yandıra bilər, amma ruhunu əsla sındıra bilməz.

 Bilirik ki, tarix kişilərin yazdığı bir dastandır. Amma bəzən elə qadınlar çıxır ki, onların adını tarix özü yazmağa məcbur qalır. Tomris Xatun qəzəbini göz yaşlarıyla deyil, düşmənin qanı ilə soyudan bir qadındır. O, ərini və oğlunu öldürən Kirə qarşı çıxanda bütün dünya onun iradəsinin qarşısında diz çökdü. “İç bu qədəhi, Kir! İstədiyin qan idisə, al, doyunca iç!” – onun son sözü bu oldu.

 Ancaq Tomris tək deyildi. Buka Xatun Uygur xaqanlığının idarəsində söz sahibi oldu. O, döyüşlərdə kişilərlə çiyin-çiyinə dayanır, qərar verəndə hökm edirdi. Sürəyya Sultan isə Osmanlı sarayında sadəcə bir gözəllik simvolu deyildi. O, dövlət işlərində, siyasətdə ağıllı addımları ilə iz qoydu.

 Tarix qılıncla yazılsa da, ədəbiyyat sözlə yazılır. Və sözün içində qadın hər zaman var. “Dədə Qorqud” dastanında qadınlar yalnız gözəl, zərif varlıqlar kimi təqdim edilmir. Burla Xatun düşmənə əsir düşdüyündə sındımı? Xeyr. O, düşmənə göz yaşlarıyla yalvarmadı, gücünü göstərdi, onlara meydan oxudu. Banuçiçək sevdiyi oğlanla yarışmadan evlənmədi, onunla döyüş meydanında tanış oldu. Bu dastanlar deyir ki, türk qadını öz talehini özü seçir.

 Klassik ədəbiyyatda isə qadın, həm sevginin, həm də dərdin simvoludur. Füzuli Leylini elə təsvir edir ki, o, təkcə gözəl bir sevgili deyil, Məcnunun eşq yolunda bir kamillik mənbəyinə çevrilir. Leyli burada passiv bir qəhrəman deyil. O, sevgini sadəcə yaşamaq üçün yox, ruhunu dərinləşdirmək üçün seçir. Nizaminin “Xosrov və Şirin”ində isə Şirin yalnız eşq arxasınca qaçan bir qadın deyil. O, öz qərarlarını verən, iradəli, azad düşünən bir hökmdardır.

 Tarixin və ədəbiyyatın qadını təkcə döyüşçü və sevgili deyil. O, həm də anadır. Və ana olmaq, sadəcə bir övlad dünyaya gətirmək deyil, bir millət yetişdirməkdir. “Manas” dastanında Manasın anası onu bir qəhrəman kimi böyüdür. “Alpamış” dastanında isə qadın övladına döyüşməni, haqsızlığa boyun əyməməyi öyrədir.

 Türk atalar sözlərində ananın yeri əbədidir:

•“Ana kimi yar, Vətən kimi diyar olmaz.”

•“Ananın duası dağları yerindən oynadar.”

Bunlar sadəcə söz deyil, minilliklərin bizə ötürdüyü bir həqiqətdir.

 Bu günün qadını: Keçmişin kölgəsindən çıxan güc

 Bu gün 8 Martdır. Və bu gün bizə hədiyyə edilmiş bir gün deyil, qadınların mübarizəsi ilə qazanılmış bir gündür. Tarixin dərinliyində qalan Tomrislərin, Burla Xatunların, Şirinlərin səsi bu gün də eşidilir. Amma indi o səs yalnız döyüş meydanlarında deyil, sinif otaqlarında, laboratoriyalarda, parlamentlərdə, kitab səhifələrində də özünü göstərir.

 Türk qadını keçmişin ruhunu daşıyır, amma o ruhun içində əsla qalmır. O, dəyişir, inkişaf edir, dünyanı dəyişdirir. Və bu dəyişimin kökləri bozqırların ortasında başlayan bir dastana gedib çıxır.

 Bu gün qadın təkcə tarixdə deyil, sabahın da əsas qurucusudur. Və onun gücü, səsi heç vaxt itmir – çünki o səs min illərdir ki, bizə yol göstərir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.03.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzet” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində dünən və bu gün sizlərə Alpay Azərin hekayələri təqdim edilir. 

Kafedra müdiri professor Qalib Vəliyev semestrin sonunda üçüncü kursda oxuyan Əkbərə dedi: "Qayıbların silinməsinə görə yüz, seminarlara görə yüz, sərbəst iş yüz, imtahan yüz manat. Neçə elədi?" - "İki yüz". - "Yoox". - "İki yüz əlli". - "Telefonunda hesabla, mənə inanmırsansa," - deyib kafedra müdiri güldü. "Elə bilir gülməklə öz bildiyini eliyəcək" fikirləşən tələbə dedi: "Yaxşı, üç yüz və söhbət bağlandı". - "Üç yüz əlli və sən demişkən, söhbəti birdəfəlik bağlıyırıq," - öncə gülən Qalib müəllim qəfil ciddi sifət aldı, yəni uzatma, deyilənlə razılaş.

Əkbər mobil telefonlar satılan dükanda işləyirdi deyə, vaxt edib tək Qalibin yox, əksər müəllimlərin də dərslərinə girməmişdi. Biri iki yüzə, o biri iki yüz əlliyə razılaşmışdı, ən çox (üç yüz) fəlsəfə müəllimi istəmişdi, Əkbər hamısının pulunu vermişdi. Qalibin "oxuduğu" son qiymət, - üç yüz əlli manat həyasızlıq nümunəsi kimi gəlmişdi ona.

Qalibin yanından çıxan kimi Əkbər köhnə qonşuları, tədris işləri üzrə prorektor Hikmət müəllimin yanına getdi. Bir vaxtlar eyni binada yaşamışdılar, Əkbərin atasıyla salam-əleykümü vardı. Universitetə qəbul olanda atası oğluna demişdi, sessiyalarda ciddi bir problemi olsa, ona yaxınlaşsın, salamını çatdırıb problemini desin. Birinci kursda ilk dəfə universitetin dəhlizində Hikmət müəllimi görəndə yaxınlaşıb tanışlıq vermişdi, atasının salamını çatdırmışdı. Hikmət müəllim də sağollaşanda demişdi: "Burayla bağlı çətinliyin olsa, mənə yaxınlaşarsan".

"...Nə? Dörd yüz?" - prorektorun qaşları yuxarı qalxdı. "Hə, amma sonra dediyim kimi, əlli düşdü". - "Bunun iştahına bir bax. Üç yüz də ona çoxdu". - "Hikmət müəllim, inanın, yeri gəlsə, o əlli manatı iki yüz əllinin üstünə qoyardım, ürəyimdə "haram xoşun olsun" deyib verərdim. Sadəcə, bu adamın tamahkarlığına görə prinsipə düşdüm". - "Əcəb eləmisən". Prorektor bir qədər fikirləşəndən sonra məhrəm təbəssümlə soruşdu: "Harda işliyirsən? - "Telefon dükanında". - "Aydındı. Bəs o biri məllimlərlə neynədin?" - "Birinə iki yüz, o birinə iki yüz əlli verdim". - "Ha-ha-ha. Birinə, o birinə, sən lap siyasətçilər kimi ad çəkmirsən. Düzünü de, Akifə nə qədər vermisən?" - prorektor bic-bic gülümsədi. Akif fəlsəfədən dərs deyirdi. "Üç yüz," - Əkbər yavaş səslə dedi. "Bax, fəlsəfə səndə qeyri-ixtisas fənnidi. Bu qədər tamahkar olmaq olmaz axı. Mənlə məsləhətləşsəydin, o qədər verməzdin. Ən azı yüz saldırardım, o pul cibində qalardı".

Bu vaxt Əkbərə elə gəldi ki, Qaliblə bağlı əsas məsələyə keçməyin əsl məqamıdı, tez dilləndi: "Hikmət məllim, düzü, elə istərdim xeyrim sizə dəysin. Mümkünsə, Qalib məllimlə olan məsələni..." - "Hə, mümkündü". - "Yəni nə qədər lazımdısa verim?" - "Onun birinci dediyi rəqəmin yarısını versən, bəsdi". Əkbər iki yüz manatı nəzərdə tutaraq barmağıyla iki rəqəmini göstərdi, prorektor başını tərpətdi. Tələbə tez əlini cibinə salanda prorektor dilləndi: "Sən belə elə. Aşağıda, kitab mağazasında Nizami Muradovun "Fizika kursu" kitabı satılır. Beş manatdı qiyməti, yəni baha deyil. Mağazaya girən kimi, solda, birinci rəfdədi. Onu alarsan, dediyimi arasına qoyub sabah axşamüstü gətirib şəxsən mənə verərsən. Burda olmasam, birdən çaşıb kitabı qıza vermə ha," - başıyla katibəsi olan otağı göstərdi, sonra bir az fikrə gedib dilləndi: - Atanın xətrinə, əlli də salıram". - "Ay məllim, çox sağ olun. Allah sizdən razı olsun!" - "Atana salam deyərsən".

Semestrin sonu yüz əlli manatın hesabına və Qalib müəllimə bir manat vermədən Əkbərin qayıbları qeyb oldu, sərbəst işdən, seminarlardan üç aldı. İmtahanda isə biletdə birinci suala Messinin müxtəlif illərdə klub transferlərindən, ikinci suala Quba və İsmayıllı Qızıl Əhməd almaları arasında zahiri və dad fərqlərindən, üçüncü suala sevdiyi Vinni Pux cizgi filmində əsas personajların dovşangilə qonaq getmələrindən, dördüncüdə səhər yuxudan duranda şirinçayı yağ-pendir, yoxsa, yağ-süzmə qarışığıyla içməyi barədə xeyli düşünməyindən, sonda acı çayla yağ-bal yeməyindən, beşincidə isə bir cümlə yazdı: "Görən, "Keçəl qızın hörükləri" adı ilk dəfə kimin ağlına gəlib?" Nəhayət, Qalibin imtahanından üç alan Əkbər semestri kəsirsiz başa vurdu.

Növbəti semestrin əvvəli Qalib dəhlizdə onu görən kimi hirslə dedi: "Bu universitetdə aspirantura üzü görmüyəcəksən". - "Onu hardan çıxartdız ki, aspiranturaya girmək fikrim var?" Qalib duruxdu, yavaş səslə dedi: "Düzünü de, Hikmətə nə qədər vermişdin?" - "Heç nə qədər". - "Heç kimə demiyəcəm, yavaşca de". - "Dedim də, bir manat da verməmişəm". - "Ay uşaq, onsuz da gec-tez biləcəm, gizlətməklə deyil ha," - Əkbər əlini yelləyib ondan aralandı. 

Sonrakı günlər dəhlizdə üz-üzə gələndə, bir-birlərini görməməzliyə vurdular. Əkbər magistraturanın ikinci kursunda oxuyanda, Qalib qəfil onu saxlayıb salamsız-kəlamsız başladı: "Sənə demişəm də, aspiranturaya qoymuyacam səni". - "Off, başa düşün, elm mənlik deyil, nifrət eliyirəm elmə. Mənlik olsaydı, seminarlara cavab verərdim, sərbəst iş yazardım, imtahanlara hazırlaşardım". - "Bəs əsgərlik məsələsi?" - "Narahat olmuyun, onu özüm həll eliyəcəm". - "Bax, bəri başdan deyirəm, sən pulla aspiranturaya qəbul ola bilərsən, amma minimum imtahanında sənə üç yazsam, atamın oğlu deyiləm". Son eşitdiklərindən sonra Əkbər eləcə başını tərpətdi, guya razılaşdı. "Bu sarsaq yaxşı bilir ki, mən aspiranturaya daxil olan deyiləm, eləcə məni cırnadıb kayf tutmaq istiyir. Eybi yox, qoy ürəyini boşaltsın, onsuz da üç aydan sonra bunun sifətini bir də görmüyəcəm," - fikirləşdi. 

Artıq illər keçmişdi, Əkbər boyalar satılan şirkətdə baş menecer işləyirdi. Bir gün axşamüstü dördüncü sinifdə oxuyan oğluna planşet almaqçün kompüter dükanında mallara baxarkən, qəfil adını eşitdi, səsindən tanıdı. "Uy da, genə bunun sifətini görəcəm? Yüz faiz soruşacaq ki, Hikmətə o vaxt nə qədər pul verdin?" fikirləşdi. "Salam, hal-əhval", "Harada işləyirsən?", "Evlənmisən? Neçə uşağın var?" suallarından sonra Qalib soruşdu: "Sən Allah, düzünü de, o vaxt Hikmətə nə qədər vermişdin?" - "Ay məllim, yüz il keçib üstündən, bunu indi soruşmağın nə mənası var axı?" - "Bəs əsgərliyi neynədin?" - "Fövqəladədə xidmət elədim". - "Hmm, lap yaxşı. Deyirsən, işin-gücün yaxşıdı hə?" - "Yaxşı yox, əladı". - Əkbər ədayla cavab verdi. Müəllim bunu gözləyirmiş kimi tez dedi: "Lap yaxşı. Nəvəmə telefon alıram, bəlkə ilkin ödənişə mənə kömək edəsən?" Bunu heç gözləməyən Əkbər matdım-matdım xeyli ona baxıb dilləndi: "Nə qədər?" - "Yetmiş beş manat". Əkbər qeyri-ixtiyari əlini cibinə saldı.

(29 sentyabr-23 dekabr 2023 

Bakı)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.03.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bütün günəşdən əvvəl oyanıb küçələri təmizləyən, məktəbə şagirdlərinin, xəstəxanaya pasiyentlərinin yanına tələsən, özü yarım stəkan çay içmədiyi halda övladları üçün süfrə quran qadın... Yeri gəldikdə pilot, sürücü, aşpaz, təmizlik işçisi, memar, məmur kimi işində peşəkar, lazım olduqda isə ana, bacı, övlad kimi şəfqətli, bəzən inadkar və qətiyyətli, bəzən isə kövrək və yumşaqqəlbli qadın...

Müasir sivilizasiyanın təməl sütunlarından biri olan, daim yeniliyə, zəhmətə can atan, təhsilə, mədəniyyətə önəm verən, insanlara din, dil, irq fərqi qoymadan eyni sevgi və qayğıkeşliklə yanaşan, ailəsinə dayağ, övladına örnək olan qadın...

8 Mart—Beynəlxalq Qadınlar Günü, məhz bu fədakar, güclü və mübariz qadınların günü kimi tarixə həkk olunub. Bu gün təkcə gül almaq və ya xoş sözlər demək üçün deyil, qadın haqlarının tanınması, onların cəmiyyətdə layiqli yer tutması uğrunda mübarizəni yada salmaq üçündür.

8 Martın Tarixi

1857-ci ilin 8 martında Nyu-Yorkda tekstil fabrikində çalışan qadınlar ağır iş şəraitinə və aşağı maaşlara etiraz olaraq küçələrə axışdılar. Onların səsi susduruldu, bəziləri həbs edildi, bəziləri isə həyatını itirdi. Ancaq bu etiraz dalğası dayanmadı—qadınlar illərlə bərabər əmək haqqı, daha yaxşı iş şəraiti və səsvermə hüququ uğrunda mübarizəyə davam etdilər. 1910-cu ildə Kopenhagendə keçirilən Beynəlxalq Sosialist Qadınlar Konfransında Klara Setkin 8 Martı Beynəlxalq Qadınlar Günü kimi qeyd etməyi təklif etdi. 1977-ci ildə isə BMT bu günü rəsmi olaraq tanıdı.

Lakin bu qədər illər keçməsinə baxmayaraq, bu gün də dünyanın bir çox yerində qadınlar bərabər hüquqlar uğrunda mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalırlar. Təhsil almaq, işləmək, azad olmaq kimi fundamental insan hüquqları bəzi cəmiyyətlərdə hələ də qadınlara çox görülür.

Qadın—Zəif Deyil, Zərifdir

Qadın Allahın yer üzünə bəxş etdiyi ən gözəl lütfdür. Adına hədislər deyilmiş, şeirlər, nəğmələr həsr olunmuş ən ali varlıqdır. Qadın—anadır, bacıdır, həyat yoldaşıdır, cəmiyyətin qurucusudur. O, ailənin təməlini atan, evi yuva edən, varlığın simgəsidir.

Ancaq təəssüf ki, bəzi yerlərdə qadın yalnız bu rollarla məhdudlaşdırılır. “Qadın oxumaz”, “Qadın işləməz”, “Qadın sürücü, idmançı, rəssam ola bilməz”, “Qadının tək vəzifəsi nəsil artırmaqdır” kimi şablon fikirlər hələ də mövcuddur. Amma tarix bizə sübut edib ki, qadın özünü istənilən sahədə təsdiq edə bilər—əgər qarşısına maneələr qoyulmazsa.

Ən acısı isə odur ki, bəzi kişilər “qorumaq” adı altında qadınları azadlıqlarından məhrum edirlər. “Mən öz qadınımı qoruyuram” deyənlərdən soruşmaq lazımdır: qadınları kimdən, nədən qoruyursunuz? O murdar niyyətlərdən doğan zorakılıqlardan, təcavüzlərdən, istismardanmı? “Sevgi” adı altında sahiblik etmək, azadlığını əlindən almaq həqiqətən də sevgidirmi? “Qadın işləməz” deyənlər, sabah öz ailələri üçün qadın həkim, müəllim, vəkil axtaranda nə düşünürlər? Qadının təhsil almağını, işləməyini əxlaqsızlıq sayanlar, bəs həmin peşə sahibi bir qadının onlara kömək etdiyini görəndə nə hiss edirlər?

Zorakılığa Səssiz Qalmayaq

Günümüzdə qadınlar hələ də psixoloji, fiziki, iqtisadi və cinsi zorakılığa məruz qalırlar. Küçədə yüksək səslə gülmək, bir qarış qısa ətək geyinmək “günah”, amma qadının “şiddətlə sevilməsi”, təcavüzə məruz qalması və bunun ört-basdır edilməsi cəmiyyət üçün normal hal sayılır. “Qızın gözü başı qaynamasa söz atmazlar” kimi ifadələr hələ də işlədilir. Bu düşüncə tərzi nə qədər davam edəcək? Qadınlar nə vaxta qədər qorxu içində yaşayacaqlar? Emine Bulutlar nə vaxta qədər övladlarının gözü önündə öldürüləcək?

Bu sualların cavabı bizim əlimizdədir. Əgər həqiqətən cəmiyyətin dəyişməsini istəyiriksə, əvvəlcə düşüncə tərzimizi dəyişməliyik. Qadınları qorumağın ən yaxşı yolu onları azad buraxmaqdır. Seçim azadlığı vermək, onların yanında olmaq, onlara hörmət etməkdir. Qadını zəif yox, zərif görməkdir.

Qadınlara Hər Gün Bayramdır

Bütün qadınlara ilin yalnız bir günü deyil, hər günü özəl və dəyərli olmalıdır. Bütün şablonları qıra bilən, özünü sevməyi və sevdirməyi bacaran qadınlara sevgi, hörmət və azadlıq arzulayıram. Anamın və nənələrimin simasında bütün qadınları təbrik edirəm—yaxşı ki, varsınız!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.03.2025)

Varis, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bir müddət əvvəl filosof deyə çağırılan Əlisa Nicat əli xalqının qanına bulaşmış   Mir Cəfər Bağırovu Azərbaycan xalqının ən görkəmli nümayəndəsi adlandıraraq mədhiyyələrlə ucaltdı. İndi də Ədalət Abdinov adlı hansısa Azərbaycan Sosialist Hərəkatının sədri sosial mediada SSRİ dönəmində xalqlar həbsxanasının əsas cəlladı olmuş İosif Stalinə uzun-uzadı bir mədhiyyə yazıb. Bu o yana, onu sevməyənləri də topa-tüfəngə tutub. 

Sosial media axmaqlar üçün ağıllılara ağıl öyrətmək, bisavadlara savadlılardan səhv tutmaq, pozğunlara isə əxlaqlılara rişğənd eləmək meydanı verdi. Hamı da bunlara “məndən ötsün, qonşuma dəysin” deyib göz yummaqdadır. Hətta eldən arlanıb belələrini “like” da edirik. Amma kimlərsə dövlətçiliyə, xalqa qənim kəsilirsə, barı onlara qarşı susqun olmamalıyıq.

Qayıdaq yoldaş Abdinovla bağlı fakta.

“Stalin keçmişdə qalmayıb, Stalin postsovet məkanındakı xalqların qəlbində və şüurunda yaşayır. Onun keçmiş İttifaq respublikaları əhalisi arasında reytinqi həmin ölkələrin indiki prezidentlərinin  reytinqindən yüksəkdir. Üstəlik, Stalinin populyarlığı  gənclər arasında da fəal şəkildə artır”. Belə yazır yoldaş Abdinov.

Yaxşı, deyək ki fikir, əqidə plüralizmi var, insan siyasi yönüm seçməkdə azaddır, qoy danışsın. 

Amma o, on minlərlə işıqlı azərbaycanlını qırmızı terrora məruz qoyan diktatora haqq qazandırmaq üçün repressiya olunanlara ehtiram edən xalqımıza görün bir necə həaqarət yağdırır:

“Azərbaycana gəldikdə isə, son 30 ildə zühur etmiş bədnam millətçilər Stalinin repressiyalarından bəlağətlə zəvzəkləyirlər.”

Mən hüquqi müstəvini bir kənara qoyuram. Bu şəxsə ən azı ictimai qınaq tətbiq etmək lazımdır. 

Biz qırmızı xəttdən geri çəkildikcə kimlərsə daha abırsızcasına irəli şığıyırlar! 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.03.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Özümü dərk edəndən Qarabağ məsələsi ilə, məcburi köçkün olduğumuza görə, Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri ilə bağlı xəbərləri izləməyə çalışmışam. Hər zaman məni düşündürən bir məsələ olub ki, ermənilər bizi özünə düşmən bilir və iki əsrdir ki, bizə qarşı dəfələrlə soyqırımı aktı həyata keçiriblər. Ancaq bunu edənlərin əksəriyyətinin soyadında türk mənşəli sözlər var.

Məsələn: Babayan, Dəmirçiyan, Köçəriyan və s. Erməni soyadları, onların etnik kimliyi, tarixi mənşəyi və sosial-mədəni inkişaf prosesləri barədə mühüm məlumatlar əldə etmək üçün axtarış edəndə bir kitabla tanış oldum. Əziz Ələkbərli və Elbrus Qaraqoyunlunun "Türkmənşəli erməni soyadları" adlı kitabında təqdim olunan materiallar erməni toplumunun formalaşması və onların türklərlə əlaqələri barədə geniş və dərin araşdırmaları ehtiva edir. Kitabda erməni soyadlarının tərkibi araşdırılaraq, onların əsasən türkmənşəli olduğu elmi əsaslarla sübut edilir. Ermənilərin tarixi kimliyi və soyadlarınınmənşəyi onlarınmüxtəlif xalqlarla sıx əlaqədə olmasını sübut edir. Onların etnogenezi məsələsi tarixçilər arasında uzun illərdir müzakirə mövzusudur. Ermənilər özlərini "hay" adlandırsa da, onların kökləri müxtəlif etnik qrupların qarışığından yaranıb. Ənənəvi soyad sistemləri də bu qarışıq mənşəni əks etdirir.

Kitabda vurğulanır ki, Qafqazda və Yaxın Şərqdə tarixən yaşamış türk etnosları erməni toplumunun formalaşmasında mühüm rol oynayıb. Bir çox soyadlar türkmənşəli olub, zamanla fonetik dəyişikliklərə uğrayaraq erməniləşmiş formalar alıb. Araşdırmaya əsasən, erməni soyadları əsasən aşağıdakı qruplara bölünür:

1. Yer-yurd adlarından düzəlmiş soyadlar: Bu soyadlar, adətən, müəyyən bir bölgə ilə əlaqəli olur. Məsələn, Şuşanyan, Misiryan, Stambolçyan kimi soyadlar həmin şəxslərin və ya əcdadlarının müəyyən bir coğrafi məkandan gəldiyini göstərir.

2. Rütbə və mənsəb bildirən soyadlar: Qədim türklərdə geniş yayılmış ağa, şah kimi titullardan yaranan Ağayan, Ağabekyan, Şahyan, Şahnazaryan kimi soyadlar yüksək rütbəli şəxslərə aid olurdu.

3. Sifət və titul bildirən mürəkkəb soyadlar: Buraya Qarabekyan, Sarıbekyan, Qaraxanyan kimi soyadlar daxildir ki, bu da şəxsin xarakterik xüsusiyyətlərini və ya titulunu ifadə edir.

4. Heyvan və bitki adlarından düzəlmiş soyadlar: Türklərdə qədimdən yayılmış sözlərdən düzəlmiş Quzubekyan, Gülbekyan kimi soyadlar bu kateqoriyaya daxildir.

5. Ərəb və fars mənşəli isimlərdən yaranmış soyadlar: Türklərin vasitəsilə ermənilərə keçmiş Amiryan, Mirzoyan, Muradyan, Acemyan kimi soyadlar bu qrupa daxildir.

6. Peşə və sənət bildirən soyadlar: Türkmənşəli Dəmirçyan, Papaxçyan, Qırçyan kimi soyadlar konkret sənət və peşələrə işarə edir.

7. Məlik titulu ilə başlayan soyadlar: Zəngəzur-Qarabağ bölgəsindən olan Melik-Yeqanov, Melik-Şahnazaryan kimi soyadlar qədim alban-türk zadəganlarına məxsus olmuşdur.

8. Material adlarından düzəlmiş soyadlar: Dəmiryan, Daşyan, Altunyan, Gümüşyan kimi soyadlar müxtəlif metallar və materiallarla bağlıdır.

9. Dini adlardan düzəlmiş soyadlar: Allahverdyan, Tarverdyan, Mikaelyan, Davidyan, Musaelyan kimi soyadlar ilahi isimlərdən törəmişdir.

10. Türk etnoslarının adlarından düzəlmiş soyadlar: Arşakyan, Xalacyan, Avşaryan kimi soyadlar birbaşa türk tayfa adlarından götürülmüşdür.

Araşdırmalar göstərir ki, erməni soyadlarının böyük bir hissəsi türkmənşəli olub, uzun illər ərzində ermənilər tərəfindən qəbul edilib. Bu soyadlar təkcə fərdi identifikasiya vasitəsi deyil, eyni zamanda ermənilərin etnik və tarixi keçmişinin izlərini daşıyan mühüm elementlərdir.

Bu tədqiqatın nəticələri onu göstərir ki, tarixi reallıqları düzgün anlamaq üçün erməni etnogenezi və onların soyad sistemini diqqətlə öyrənmək lazımdır. Soyadlar yalnız adlar toplusu deyil, həm də xalqların keçmişinə işıq salan bir vasitədir.

Şəkildə: İndi çox yəqin ki, cəhənnəmdə qovrulan bu ən mənfur erməni, türkün qatı düşməni olmuş Zori Balayan da türk mənşəli soyadı daşıyırdı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.03.2025)

Əli Çağla, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Güney Azərbaycan təmsilçisi

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun təşkilati  dəstəyi ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında həyata keçirilən “Güney Azərbaycan Ədəbiyyatının təbliği” layihəsində bu gün sizlərə Pərisa Təqizadənin şeirlərini təqdim edəcək.

Son bir ildə böyük oxucu auditoriyası toplayan və hər iki Azərbaycanda sevilərək izlənən layihəmiz davam edir. 

I.

Darıxır xiyabanlar 

Küçələr 

Pəncərələr, 

Əsarətin zəncirini qırmağa

Yerikləyirlər gülləyə 

Baramanı tərk edən kəpənəklər. 

Yarır Ərkin bağrını dilsiz etirazlar 

Baltalanırlar birbəbir çinarlar,

Artıq zeytun dalları kökdən qurusun 

Mən güllərə darıxmışam 

Güllələrsə ürəyimə 

Gəl qanımı sovur azadlıq 

Canım gicişir adın gələndə 

Damarlarımda al qanım darıxır. 

II.

Bu şəhər bu qədər qaranlıq deyildi 

Qar yağardı zalımın xiyabanlarına 

Əriyib canlanardı ürəyimizdə 

Novdanların taqqataq səsi 

Oxuyardı sərçələri,

Yaşayırmışıq kimi

Xəyal qurub 

Qol-boyun dolaşardıq 

Sevgimizdən keflənmiş küçələrini 

Biz uduzduq. 

Bir gecə yarısı 

Çıxmaz küçələrə azadlıq adı veriləndə 

Bağışla ana 

Uduzan balana

Ölüm yaraşar. 

III.

Gicəlir otağım 

Bir kölgə düşdü pəncərəyə sanki 

Saat qabağının zili tək 

Səsin beynimdə hələ də fırlanır. 

Yoxluğun Təbrizi səssizliyə bürüyür 

Təbrizin də gözləri küçələrindədir. 

Aynalar əl-ələ səni yoxlayır 

Sənsizlik başıma belə çırpılmamışdı. 

IV.

Mən 

Mirzə Cəlilin yazmadığı son məktubam. 

Molla Nəsrəddin nağılında 

Pəncərə həsrətində boğulan 

Müsəlman qadın. 

Qəm pəncərəsinin ssenari təməli.

Kefli İsgəndərin içməyə qıymadığı son bardağıyam. 

Mən tanrının ətəyindən asılan yasaq almayam. 

Bayraq olub göylərdə əsməyə həvəslidirsə ürəyim 

Mən barış ağacının sınan beliyəm. 

Mən tanrının göndərməmiş son mələyi. 

İnsanların çəkə bilmədikləri həsrət yükü. 

Çiçəklərin solan üzüyəm 

Hər yarpağım torpaq qoxulu. 

Mən tanrının doğulmamış sonbeşik qızıyam. 

V. 

Nə qədər yetimdir ürəyin şair, 

Payız yetişəndə dərdin deşilir. 

Darıxır varlığın, sıxılır canın, 

Solunda sızlayan həyat eşilir. 

Batır qulaqların ədalət kimi, 

Kimsəni eşitmək istəmir canın. 

Bir sən olursan, bir də sonsuz yağış, 

Həsrətdir damarda dolaşan qanın. 

Kədərli atırsan addımlarını,

Bilmirsən taleyin harasındasan? 

Gəzirsən tapasan həsrətin sonun, 

Oyanmaz bəxtinin çarasındasan. 

Dənizsən, önündə damladır həyat, 

Sığmayır yer-göyə dəli ürəyin. 

Nə yatdın, nə yuxu görəsən axı –

Nə biləsən nədir arzun, diləyin? 

Qasırğa, yaz, yağış, əsən küləklər, 

Hər fəsil şairə güzdür, payızdır. 

Dəlidən soraqlaş şairin halın, 

Dəlilik şairə yaranan özdür. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.03.2025)