Aida Eyvazlı, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə Türk dünyasını tanıyaq layihəsində bu dəfə bizləri Saxa-Yakutiyaya virtual səfər gözləyir.
Yakutiya bir də özünün əbədi soyuğu və buzlaqları ilə gözəl və əsrarəngizdir. Hazırda sakini olduğumuz dünyanın- Yer səthinin 25%-ni əbədi buzlaqlar təşkil edir. Bunun da böyük hissəsi Sibirin və Şimali Amerikanın payına düşür.
Sibirdə buzlaqlarla ilk rastlaşan insanın yazılı xatirələri 1827-ci ilə təsadüf edir. Boris Şerqin adlı tacir və ekspedisiyaçı öz həyətyanı sahəsində su quyusu qazmağa başlayır. Yeri qazdıqca dərinliklərdə buz qatının olduğunu görür. Digər bir mənbələrdə isə qeyd edilir ki, İmperatorun Sibirə sürgün etdiyi Bestujev Marlinskiy öz xatirələrində yazırdı: “Artıq 7 quyu qazmışam. Su çıxmır. Belə getsə mən buralarda su tapmayacağam”.
Rus tacirləri və səyyahları, müxtəlif elmi ekspedisiyaların üzvləri öz tədqiqat və elmi məqalələrində, hesabatlarında Sibir ərazisində torpağın dərin qatlarında buzlanmış qrunt yığıntısının, Tayqa meşələrinin altında buzlaqların olduğunu yazsalar da, avropalılar əvvəlcə bu mülahizələrə inanmırdılar.
Avropalılardan fərqli olaraq, Şimali Amerikadakı mütəxəssislər öz ölkələrində buzlaqların olmasına şahid idilər. Həmin dövrdə Rusiya İmperiyası ilə Amerika arasında Rus Amerikası deyilən müştərək bir Fond fəaliyyət göstərirdi. Rus Amerikası fonunun rəhbəri Ferdinand Vrangel bu xəbəri eşidib,1836-cı ildə Yakutsk şəhərinə gəlir, tacir Şerqini tapır. Tacirdən xahiş edir ki, o həyətindəki quyunu qazmağa davam etsin. Beləliklə, Boris Şerqin 116 metr quyu qazır, hər laydan sonra torpaq qatı yox, buz qatı çıxır. Aldığı ərazinin buzlaq olmasından heyifsilənən, Şerqin buraları tərk edir.
Yakutskın ətrafında meşələr və göllər, bol sulu çaylar, bu yerlərin canlı heyvanlarla bol təbiəti isə Çar Rusiyasının iqtisadi maraqlarına uyğun idi. Buzlaq olsa belə, bu şəhəri əldən vermək olmazdı. 1844-cü ildə Çar Rusiyasının ekspedisiyasının tərkibində Aleksandr Minderrof adlı təbiətşünas da buzlaqları öyrənməyə gəlir. Burada geoloji qazıntılara və tədqiqatlara başlayır.
İmperator İnstitutu Aleksandr Minderrofun qarşısında alt qatı buzlaqlar olan Yakutsk şəhərində daş evlər, yollar, körpülər, dəmir yolları tikmək kimi məsuliyyətli bir məsələ qoymuşdu. Bu plana uyğun olaraq nə qədər təcrübələr aparılsa da, tikintilərin davamlılığı istənilən nəticəni vermirdi. Sanki buzlaqlar ona yaxınlaşanlara ögey ana kimi soyuq münasibət bəsləyirdi.
Yalnız 20-ci əsrin əvvəllərində məşhur avropalı memar Konrad Leşeviçin layihəsi və rəhbərliyi ilə Yakutskda ilk daş bina tikildi. Fundamentin altındakı buzlaqlar bu tikilini saxlamağa imkan verdi. Daha sonra şəhərdə istilik elektrik stansiyası və 1937-ci ildə ilk hamam da tikildi. Qazma üsulu ilə qrunt torpaqların və buzlaqların üzərində bərkidilən tikililəri elə layihələndirmişdilər ki, torpağın dərin qatına istilik təsir etməsin. Buna görə hər bir tikilinin müəyyən hissələrində yer qatının altının havalandırma sistemini yaratmışdılar. Taxta balaqan evləri ilə, taxta sarayları ilə məşhur olan Yakutskda ilk dəfə birmərtəbəli daş evlər və mülklər tikilməyə başladı. 1953-cü ildə isə ilk hündürmərtəbəli yaşayış binası tikilib istifadəyə verildi. Əslində Yakutskda daş yataqları olmadığından, buraya daş binaların özülləri də Rusiyanın cənubundan gətirilirdi.
Bu yeniliklərin timsalında buzlaqları öyrənən elmi müəssisə saat mexanizmi kimi işləməliydi ki, şəhərdə inkişaf baş versin. Yakutskın təbiətinə uyğun olaraq, burada dünyada ilk Buzlaqşünaslıq İnstitutu fəaliyyətə başladı.
Yakutskda buzlaqlar üzərində ilk hündür tikili Vladimir Leninə həsr olunmuş, 1967-ci ildə ucaldılan 14 metirlik abidə idi. 1982-ci ildə isə Yakutskda əbədi buzlaqlar diyarında hündürlüyü 18 metr olan televiziya qülləsi tikildi. Onun yerin altına gedən gövdəsi 8 metr, yerin üstündə olan gövdəsi isə 18 metrə bərabər idi.
Məhz Buzlaqşünaslıq İnstitutu yaranandan sonra, alimlərin, elm xadimlərinin, geoloq və bioloqların apardıqları tədqiqatlar nəticəsində məlum oldu ki, ən qədim buzlaq yeri Şərqi Sibirin Baqatay qəsəbəsindədir. Bu buzlağın yaşı 65 min ilə yaxındır. Bu buzlaq öz yaşına uyğun olaraq dəfələrlə isti və soyuq hava kütlələri nəticəsində əriyib və bərkiyib. Onun təməlinə ən böyük ziyanı isə insanlar vurub. Buradakı dağ silsiləsinin ətəyindəki buzlaq qatı 50 metr dərinliyə qədər uzanır. Temperatur isə həmişə mənfi -10 Co dərəcədən yuxarı olur.
Buzlaq qatının üzərində yaşıllıqalrın yaranması da təbiətdə baş verən istilik və yağıntılarla əlaqədardır. Aydındır ki, buzlaşma başlamazdan əvvəl həmin yerlərdə də milyon illər əvvəl həyat mövcud olub. Kəskin buzlaşma dövrü başlayanda hər şey öz inkişafından dayanıb.
Beləcə torpağın altında qalan heyvan və bitki aləmi, bütün canlı aləm buzlaşaraq, təbii aşınma nəticəsində qrunt qatını yaradır. Yenə bütöv onilliklər və yüzilliklər ərzində baş verən istiləşmə prosesi nəticəsində əvvəlcə buz qatı əriyir, bataqlıqlar yaranır. Bataqlıqlar tədricən quruduqca , torpaq üzə çıxır və bitki aləmi inkişaf etməyə başlayır. Buzlaqlar əridikdə bioloji aləmin bakteriyaları aktivləşir. Bunun nəticəsində bitkilərin metobolizmi başlayır və qaz təbəqələri yaranır. Bu qazlardan da kömür və metan qazı ayrılır.
Bu qədər buzlaqlar olan ərazidə isə yay nə qədər qısa olsa da, yağıntılar da az düşür. Yağıntıların az düşməsi səbəbindən rütubət və nəmişlik yaranır. Buna görə də Yakutiyada və Şimalda çoxillik ağaclara az-az rast gəlinir. Çünki yağan qarlar suyu əvəz edə bilmir. Qarın yerə düşməyi ilə şaxtalar onu buza çevirir. Ağaclar və bitki aləminin əksəriyyəti lazım olan qədər su ehtiyatı ala bilmədiklərindən əziyyət çəkirlər.
Yakutiya öz təbiəti və insanları ilə hər zaman dünyanı heyrətə gətirə bilir.
Əbədi buzlaqlar diyarının əbədi sakinlərindən biri haqqında danışmaq da yerinə düşər. Yakutiyalılar bu əbədi buzlaqların alt qatından bu gün də dünyanı heyrətə gətirən tapıntılar aşkar edirlər. Onlardan biri də min illər bundan əvvəl yaşamış mamontlardır. 3 milyon kvadratmetr sahəsi olan bu buzlaqlar ölkəsində az qala hər yerdən mamont qalıqları tapılır. İlk dəfə Yakutiyada mamont qalıqları 1799-cu ildə tapılıb. Bu gün Yakutsk şəhərində Şimal Şərq Universitetinin nəzdində Lazaryev adına Mamont Muzeyi fəaliyyət göstərir. Muzeydə 2 mindən artıq mamont qalıqları nümayiş etdirilir.
Burada həmçinin 30 min il yaşı olan Tiryaxtyax mamontunun skleti nümayiş olunur. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan heyvan sümükləri onu deməyə əsas verir ki, qədim heyvanlar Yakutiya ərazisində 100 milyon illər əvvəl də yaşayıblar.
Ancaq Yakutiya ərazisində dünyada ən qoca sayılan 15 mamont tapılıb. Ən sonuncu tapılan mamontun 49 min il bundan əvvəl bu ərazilərdə yaşadığı təsdiq olunub. Alimlər belə hesab edirlər ki, soyuq diyarlara gəlib çıxan mamontlar vaxtilə Xəzər hövzəsində yaşayıblar, Xəzər hövzəsindəki tüklü mamontlar onların əcdadıdırl. Ən son tapılan mamontun dərisinin üzərində dərin tük qatı vardır. Onun da burada skletinin üzərində qurulan maketi dayanıb. Alimlər belə nəticəyə gəliblər ki, bu mamont balasının mədəsində yediyi ot da buzlamış şəkildə qalıb. Belə ehtimal olunur ki, ya torpaq sürüşməsi, ya süxurların aralanması nəticəsində digər heyvanlar kimi bu mamont da sonsuz buzlaşma ərazisinə düşüb və bu günə kimi öz formasını itirmədən qalıb. Yakutiyada bu günə qədər də 30-40 min əvvəl donmuş əbədi soyuq yer qatlarından canlılar tapılır.
Lazaryev adına Mamont Muzeyinin elmi əməkdaşı Maksim Çeprasov deyir ki, Xəzər mamontundan 700 min əvvəl Traqanteriya mamontu yaşayıb. Traqanteriya mamontlarının boyu 4-5 metr hündürlüyündə 12 tona yaxın ağırlığında olur. O zaman nəhənglər faunası dünyası mövcud olub. Sonra isə Xəzər mamontlarının ömrü başlayıb. Dərisi tüklü Xəzər mamontları da bütün mamontlar kimi təbii inteqrasiyaya uğradıqdan sonra, Xəzərin sahilindən Yakutiyaya inteqrasiya ediblər. Hansısa təbii iqlim dəyişməsi nəticəsində belə böyük nəhənglər öz yaşayış yerlərini bütün dövrlərdə dəyişiblər. Xəzər mamontlarının yaşı 350 min hesablanır. Xəzər mamontları bu günkü Yakutiya mamontlarının əcdadıdırlar. Traqanteriya və Xəzər mamontları həm də Avropaya, Asiyaya və Sibirə miqrasiya ediblər. Bu ərazilərdə 1 milyon 300 min il əvvəl yaşamış Yakutsk mamontunun da qalıqları tapılıb.
Mamont Muzeyinin elmi əməkdaşı Maksim Çerpasov mamontların yaşının necə hesablanmasına da aydınlıq gətirərək dedi ki, mamontlar öz dişlərini və buynuzlarını bir dəfə dəyişə bilirlər. Bu onların bədənlərindəki təbii prosesdir. Mamontların yaşını , yaşam tərzini həm dişləri , həm də buynuzlarındakı xətlərə görə təyin edirlər. Bu buynuzda kalsium maddəsinin tərkibinə görə onların harada, necə yaşadığını , hamiləlik dövrünü, hansı bitkilərlə qidalandığını da təyin etmək olur. Mamontun buynuzlarındakı həlqələr çox sirrləri özündə gizlədir. Hətta ana mamontun neçə dəfə hamilə olduğunu da təyin edirik. Tədqiqatlar nəticəsində məlum olub ki, muzeyimizin laboratoriyasında hazırda tədqiq edilən Malalyaxov mamontunun 8 dəfə hamiləlik dövrü olub. Onun 8-ci hamiləliyi yarımçıq düşüklə nəticələnib.
Yakutsk muzeyində 30 min ilə yaxın yaşı olan Yukagir mamontunun buzlaqlar altında öz ilkin formasını saxlamış qalıqları da saxlanılır. Həmin mamont hazırda muzeyin laboratoriyasındadır. Çəkisi 1500 tondan artıqdır. Hazırda dünyanın bir çox elmi mərkəzləri ilə bu mamontun klonlaşdırılması üzərində elmi tədqiqat işləri aparılır. Ümid etmək olar ki, bir neçə ildən sonra mamontun klonunu da dünyaya gətirəcəyik.
Dünya mamont Muzeyi 1991-ci ildə yakutiyalı mamontoloq Pyotr Alekseyeviç Lazaryevin təşəbbüsü ilə yaradılıb. Muzeyidə saxlanılan məlumatlarda bildirilir ki, Yakutiyada aparılan arxeoloji və geoloji qazıntılar və ya sel-su daşqınlarının açdığı yarğanların 75 faizində mamont və dördayaqlı heyvanlar faunasına aid nümunələr tapılır. Bu tapıntıların içərisində Verxoyansk vilayətində tapılan 4450 yaşı olan at, Baqatayda 8200 yaşı olan los, 2011-ci ildə Ust Yanqinski rayonunda tapılan 12450 yaşı olan tülkü... Tapılan heyvanların skleti deyil, bütöv bədəni buzlanmış formada bu günümüzə şahid kimi gəlib çıxır.
Əbədi buzlaqlar ölkəsi öz gücünü və sehrini insanlara çatdırmaq üçün milyon illərə aid sirrlərini bax beləcə xəsisliklə açmaqda davam edir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(28.05.2025)
