“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində portalımızın Güney təmsilçisi Əli Çağla bu dəfə sizlərə Vüqar Nemətin şeirlərini təqdim edir.

 

QARĞA

 

Yenə nə qar-qar edirsən,

Qoy get öz işinə qarğa!

Həp öz sözünü deyirsən

Bəxtəvər başıma qarğa!

 

Sən ağa, mən ağa ancaq,

Buludları kim sağacaq?

Tələsmə, qar da yağacaq,

Bu qalan işinə qarğa!

 

Bəxtin qara, üzün qara,

İnanma qarla ağara,

Ağlıq nədir ay avara?!

Düşübsən peşinə qarğa!

 

Sən yatarsan, səsin yatmaz,

Heç kimin ağlına batmaz,

Əlin çatar, ağlın çatmaz,

Dünyanın daşına qarğa!

 

Payız gəlir, əsin düşür,

Küləklə də bəhsin düşür,

O səsindən ağ dən düşür,

Mənim də başıma qarğa!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2024)

AMEA Dilçilik İnstitutunun baş direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədli türk dünyasının bir incisi olan Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri barədə dəyərli bir tədqiq işi ortaya qoyub. 

Mahmud Kaşğarinin bu ensiklopediyasında türksoylu xalqların dil özəllikləri, ləhcələri, milli-mədəni varlıqları toplanıb, dövrünə uyğun qrammatika və yazı qaydaları müəyyənləşdirilib.

Nadir Məmmədlinin “Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri” adlı tədqiqat işini diqqətinizə çatdırırıq. 

 

 III

"Divanü lüğat-it-türk"ün tədqiq tarixi

 

Tarixi məlumatlara görə, M.Kaşğari "Divanü lüğat-it-türk"ü 25 yanvar 1072-ci ildə yazmağa başlamış, 10 fevral 1074-cü ildə tamamlamış və Bağdadın Abbasilər xəlifəsi Əbülqasim Əbdüllah ibn Məhəmmədü Müqtədibiəmrillaha (bəzi mənbələrdə xəlifənin oğluna) ithaf etmiş, "onun böyüklüyünü, yaxşılığını, gücünü və kölgəsini müsəlmanların başından əksiltməməsin"i Allahdan diləmişdir.

"Divanü lüğat-it-türk"ün əsli Bağdadda monqol istilası zamanı məhv olmuş, əldə olunan yeganə nüsxə 200 il sonra - XIII əsrdə (1 avqust 1266-cı il) Məhəmməd ibn Əbu Bəkr ibn Əbul-Fəth əs-Savi-əl-Dəməşqinin üzündən köçürtdüyü əl yazısıdır. Üz qabığındakı qeydlərdən aydın olur ki, əlyazma 1400-1401-ci illərdə Qahirədə yaşayan Məhəmməd ibn Əhmədu Xatibu Dərayyaya məxsusdur. Osmanlı dövründə Türkiyəyə gətirilən kitabı ötən əsrin əvvəllərində sabiq maliyyə naziri Nazif Paşa öz qohumu olan bir xanıma (bəzi mənbələrdə həyat yoldaşına) bağışlayıb və satası olsa, 30 qızıl lirədən əskik verməməsini tövsiyə edib. Bu fikir 20 il sonra təxminən eyni məzmunda kitabın latın qrafikalı əlifba ilə ilk tərcüməçisi Xalid Səid Xocayev tərəfindən təkrarlanır, Həyat yoldaşı Sitarə xanıma dönə-dönə tapşırır: "Əgər sizə pul lazım olsa və qovluqları vermək məcburiyyətində qalsanız, bu qovluqları tərəzidə çəkdirərsən, nə qədər gəlsə, qovluqların müqabilində o ağırlıqda da qızıl tələb edərsən." (Azər Turan.  "Divanü lüğat-it-türk"ün ilk tərcüməçisi Xalid Səid Xocayevin qızı Bəhicə xanımla söhbət". "Ədəbiyyat qəzeti", 14 noyabr, 2008.)

Bukinist Bürhan bəy "Divanü lüğat-it-türk" haqqında daimi müştərisi, kitabsevər Əli Əmiriyə göndərdiyi xəbərdə kitabın 30 qızıl lirədən ucuz satılmayacağını bildirir. Maarif naziri Əmrullah Əfəndi bukinistə həmin kitab üçün 10 qızıl lirə təklif edir və bildirir ki, biz otuz lirəyə bir kitabxana satın alarıq. Bürhan bəy Əli Əmiriyə kitabın sahibi ilə danışdıqlarının vaxtının sabah bitəcəyini bildirir, ona "işinizə yarasa, almağı" təklif edir. Əlyazmanı vərəqləyib, əsl xəzinə tapmış kimi sevinən Əli bəy təsadüfən dükana gəlmiş bir dostundan borc istəyib, 33 qızıl lirəyə dərhal onu alır. Hətta deyirlər ki, dükandan çıxanda fikirlərinin dəyişəcəyindən qorxaraq əlyazmanı bağrına bərk-bərk basıb həyəcanla fikirləşir: "Ay aman, birdən ardımca gələrlər, bunu geri istəyərlər!"

Hal-hazırda İstanbul Millət Kitabxanasında sərgilənən "Divan"ın orijinala müvafiq ərəbcəsini ilk dəfə Türkiyədə 1917-ci ildə Tələt Paşanın köməyi, Əli Əmirinin təkidi ilə Kilisli Rifat hazırlamışdır. Tələt Paşa təklifinin qəbul olunduğu üçün Əli Əmiriyə 300 lirə göndərsə də, o, bunu qəbul etmir, cavabında yazır:

"Lütfünüz, qədirbilənliyiniz üçün təşəkkür edirəm, fəqət pulu qəbul edə bilmərəm. Çünki vətənə kiçik bir xidmət müqabilində pul almış olacağam. Bu isə vicdanıma ağır gələn bir şeydir, bundan dolayı sizə təşəkkür edərək, pulu geri qaytarıram. Siz pulu yardıma ehtiyacı olan bir neçə namuslu ailəyə paylasanız, mənim sizə təşəkkür edəcəyim kimi, Cənabi-Haqq da məmnun olar. Bu sədəqənin adı da "Divanü lüğat-it-türk" olsun". (Bax: http://www.anl.az/down/meqale/adalet/2012/aprel/246367.htm)

Macar Elmlər Akademiyası "Divan"ı almaq üçün Əli Əmiri Əfəndiyə 10 min, Fransa isə üç dəfə artıq - 30 min qızıl pul təklif etsə də, o, razılaşmır:

"Mən kitablarımı millətim üçün topladım. Dünyanın bütün qızıllarını önümə qoysalar, bu kitabı deyil, hər hansı kitabımın tək bir səhifəsini də satmaram". Fransızlara daha kəskin cavab verir: "Mən bu kitabları dövlətin verdiyi maaşla yığdım, öldüyüm zaman onların millətimə qalmasını istəyirəm" (Yakup Deliömeroğlu. Kaşğarlı Mahmut 1.000 yaşında veya 2008 Kaşğarlı Mahmut Yılı. Kardeş Kalemler, sayı 6, Haziran, 2007, s. 80.).

Kilisli Rifat qarışmış, səpələnmiş, dağınıq vərəqləri sahmana salmış, əlavə şərhlərlə 3 cilddə, ərəb əlifbası ilə əl yazısının faksimilesini çap etdirmiş və gələcək nəşrlər üçün böyük bir xidmət göstərmişdir. "Divan" dərhal rezonans doğurmuş, dünya türkoloqlarının diqqətini çəkmişdir. 22 dəftər həcmində olan bu əsəri Maarif Nazirliyi 120 lirə qonorarla mükafatlandırımış və İstanbul Darülfünununun kitabxanasına hədiyyə olunmuşdur.

Lakin əsər latın yox, ərəb qrafikası ilə çap olunmuşdu. Türkiyə respublika elan olunandan sonra Atatürkün göstərişi ilə kitabın 22 dəftəri latın qrafikası ilə çap olunmaq üçün Çankaya malikanəsinə göndərilir, amma dəftərlər naməlum səbəbdən itir. Kilisli Rifatdan yenidən işləməsi xahiş olunsa da, o, qonorarın azlığından narazı qalır və təklifdən imtina edir.

Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sifarişi ilə 1925-ci ildə Samih Rifet və Mehmet Akif tərcüməyə cəlb edilirlər, ancaq onlar bu etimadı doğrulda bilmirlər. Həmin illərdə Tevfiq Dəmiroğlu da "Divan"ı ixtisarla tərcümə edir. Ramiz Əskər "Türkologiyanın şah əsəri" monoqrafiyasında "Divan"ı tərcümə edənlərdən biri Konyalı Atif Əfəndinin adını çəkir: "Onun 7 dəftərə yazılmış tərcüməsinin həcmi 943 səhifədir. Bu tərcümə Kilisli və Tevfik Dəmiroğlu tərcüməsinə nəzərən, daha dolğun və düzgündür. Lakin o, bəzi şeir və savları yalnız onların ərəbcə açıqlamalarına görə çevirmişdir" (Ramiz Əskər.Türkologiyanın şah əsəri. Bakı, 2020, səh. 45.).

"Divan"dakı söz ehtiyatı ilk dəfə alman alimi, Berlin Universitetinin professoru Karl Brokelman tərəfindən araşdırılmışdır. O, 1928-ci ildə "Divan"ın əsasında "Orta türk dili lüğəti"ni tərtib etmişdir. Onun fikrincə, bəzi mənbələrdə xalq dilindən toplanmış sözlərin sayı 7500, bəzisində 9000, bəzisində isə daha çox göstərilir. Nəşrlərin ən böyük problemlərindən biri budur ki, ərəbcə və türkcə cümlə quruluşları fərqli olduğundan ümumi say hər nəşrdə dəyişir, "Divan"dakı sözlərin sayı ilə bağlı müxtəlif məlumatlar verilir. Karl Brokelman əsərdə 7993, Besim Atalayın üç cildlik tərcüməsinin indeksində 8783, Özbəkistanda Mütəllibovun nəşrində 9222, M.Nalbantın araşdırmasında 5147 isim və 3477 feil olduğu qeyd edilir. Məlumatlardakı bu fərqin başqa səbəbləri bəzi tədqiqatlarda məqalənin əvvəlindəki sözlərin və məqalədəki cümlələrdə olan sözlərin də lüğətə daxil edilməsi, məqalənin əvvəlindəki sözlərlə birlikdə qiymətləndirilməsi, bəzilərinin çoxmənalı sözləri müstəqil leksik vahid hesab etməsi, ərəb dilindən tərcüməçilərin mətnləri, sözləri, cümlələri, şeirləri, atalar sözlərini necə izahından asılıdır.

Ötən əsrin 80-ci illərində türk dili və islam dininin tanınmış araşdırmaçısı, Çikaqo Universitetinin professoru Robert Dankoff və Harvard Universitetinin professoru Ceyms Kelliy tərəfindən Amerikada "Türk ləhcələri toplusu" adı ilə 4 cilddə (I c., 1982, II c., 1984, III c., 1985 və 1 indekslə) ingilis dilinə tərcümə edilmiş və Harvard Universitetinin mətbəəsində çap olunmuşdur.

Türk dilinə tərcüməni professor Besim Atalay öz üzərinə götürür və kitabı 1939-1942-cü illər arasında 3 cilddə latın qrafikalı əlifba ilə Ankarada Türk Dili Qurumu çap edir. 1943-cü ildə kitabın indeks nəşri işıq üzü görür. Məhz bundan sonra "Divan" haqqında kitablar, məqalələr və dissertasiyalar yazılır, türk dünyası üçün zəngin material olan əsərin yeni nəşrləri işıq üzü görür. "Divan" türk dillərinin tarixinin öyrənilməsi baxımından ən etibarlı mənbədir.

"Divan"ın nəşri rus türkoloqlarının da diqqətini cəlb etmişdir. A.N.Kononov türkologiya tarixində Mahmud Kaşğarinin "Divanü luğat-it-türk" əsərinin aşkarlanması və nəşrini əsrin ən mühüm hadisəsi kimi dəyərləndirmişdir. İlk rus tədqiqatçısı B.Bartold 1921-ci ilin Rus Arxeologiya Cəmiyyətinin Şərq bölməsinin iclasında Mahmud Kaşğarinin "Divan"ına həsr olunmuş "XI əsr türk-ərəb lüğəti" mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdir. 1926-cı ildə iki türkoloq S.E.Malov və K.K.Yudaxin, bir ərəbşünas E.A.Şmidt professor K.Brokkelmanın işıq üzü görəcək lüğətinə oxşar, "Divan"ının əsasında "Qədim türk dili lüğəti" hazırlamaq qərarına gəlirlər. Lüğətə dair kartoçkalar tərtib olunsa da, çapı nəşriyyat tərəfindən təxirə salınır.

Professor Bəkir Çobanzadə Bakıda keçirilən I Türkoloji Qurultayda məruzə etdiyi "Türk dillərində zərflərin yaxın qohumluqları barədə" adlı məruzəsində əsas məlumatları "Divan"dan toplamışdır.

1927-ci ildə tatar alimi Cəmil Validov kiçik qeydlərində "Divan" və müəllifi barədə bəzi məlumatlar vermiş, 1927-1928-ci illərdə tanınmış özbək filoloqu A.Fitrat "Divan"dan seir və atalar sözlərinin fonetik-qrammatik qeydlərlə özbək dilinə tərcüməsini nəşr etdirmişdir.

Öz biblioqrafik sorğu kitabçasında A.E.Krımski "Divan"a geniş yer ayırmış, V.İ.Belyaev "Divan" və müəllifin bioqrafiyasına dair bir sıra məlumatlar vermişdir.

"Divan"ın türkmən dilinin tarixinə dair tədqiqatlar S.Ahallı tərəfindən həyata keçirilmiş, "Mahmud Kaşğarinin lüğəti və türkmən dili" adlı monoqrafiya yazmışdır.

Türk dillərinin təsnifatı uzun illərdir türkologiyanın əsas aktual problemlərindən biri olaraq qalmaqdadır. A.N.Samoyloviç 1922-ci ildə yazdığı məşhur "Türk dillərinin təsnifatına bəzi əlavələr" adlı əsərində irəli sürdüyü müddəalarda Mahmud Kaşğarinin məlumatlarından istifadə etmişdir.

"Divan"nın ruscaya tərcüməsi 1969-cu ildə V.M.Nadelyaev, D.M.Nasilov, E.R.Tenişev ve A.M.Şerbakın redaktorluğu ilə Leninqradda yayımlanmışdır. (Ətraflı bax: Kononov A.N.Maxmud Kaşkarskiy i eqo "Divanu Luqat it Turk" \\ Sovetskaə törkoloqiə. 1970. T.1)

"Divanü lüğat-it-türk"ü ötən əsrin 60-cı illərində Özbəkistanda Salih Mütəllimov özbək dilinə (I cild 1960, II cild 1961, III cild 1963-cü ildə, H.Əbdürrəhmanovun tərcüməyə əsaslanan indeks nəşri 1967-ci ildə), 1960 - 1970-ci illərdə özbək dilçisi Əlibəy Rüstəmov rus dilinə (bu tərcümə "Divan"ın İstanbul Millət Kitabxanasında saxlanılan əlyazmasının mikrofilmə əsaslanmış, çapı 2010-cu ildə baş tutmuşdur), 1997-1998-ci illərdə Askar Kurmaşulı Egeybayev tərəfindən qazax dilinə, ictimaiyyətin və ziyalıların çoxsaylı istəkləri, müraciətləri və 80-ci illərdə Pekində əslən türk İbrahim Mütinin redaktorluğu ilə 12 nəfər komissiya üzvü (Abdusselam Abbas, Əbdürrəhim Etkur, Əbdürrəhim Həbibullah, Əbdülrəhim Kərim Səit, Əbdülhamit Yusufi, Halim Salih, Hacı Nur Hacı, Osman Məhəmməd Niyaz, Emin Tursun, Sabit Ruzi, Muhammet Emin və Mirsultan Usmanov) tərəfindən uyğur dilinə tərcümə olunmuş, 1981-1984-cü illərdə Urumçi şəhərində 3 cilddə 84 min nüsxə tirajla, 1985-ci ildə uyğurcadan tərcümə ilə Çin dilində çap edilmişdir. 2003-ci ildə Pekində professor Alimcan Sabitin redaktorluğu ilə yenidən Çin dilində, 2004-cü ildə Tehranda Hüseyn Düzgünün fars dilində, 2005-ci ildə Türkiyədə Seçkin Erdi və Sərap Tuğba Yurtseverin, 2020-ci ildə Ahmet B. Erculasın və Ziyad Akkoyunlunun tərcüməsində türk dilində işıq üzü görmüşdür.

1969-cu ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutu B.Atalayın tərcüməsini, Orxon-Yenisey və yazılı uyğur abidələrini əsas götürərək "Qədim türk dili lüğəti"ni hazırlamışdır. 1972-ci ildə C.Klozenanın Böyük Britaniyada nəşr olunan "Türk dilinin XIII əsrə qədərki etimoloji lüğəti"ndə "Divanü lüğat-it-türk"n materiallarından geniş istifadə olunmuşdur. 1990-cı ildə Türkiyə Mədəniyyət Nazirliyi "Divan"ın əlyazmasının orijinalının ölçülərinə uyğun yeni faksimilesini nəşr etmişdir.

Z.A.Auezov 1935-1937-ci illərdə Xalid Səid Xocayev tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunan "Divan" haqqında susmamağı tövsiyə edir. Bildirir ki, "Sovetskaya türkologiya" jurnalının 1988-ci il 3-cü nömrəsində verilən məlumata əsasən, bu tərcümə hələ də çap olunmamış, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunun seyfində qalmaqdadır. (Bax: Maxmud al-Kaşqariy. "Divan Luqat it-Turk". Perevod, predislovie i kommentarii Z.A.M.Augzovoy. Almatı: Dayk-Press, 2005 . Vvedenie, c.; həmçinin bax: Said Xodjaev. "Sovetskaə törkoloqiə", t.3, 1988, c.96-103.)

"Divan" 2006-cı ildə Türkiyə Prezidenti Süleyman Dəmirəlin dəstəyi, akademik Tofiq Hacıyevin redaktorluğu, akademik Nizami Cəfərovun rəyi ilə professor Ramiz Əskərin Azərbaycan dilində şərhlərlə tərcüməsi (indekslə birlikdə 4 cilddə) çap olunmuşdur.

Qeyd edək ki, "Divanü lüğat-it-türk"ü ana dilinə tərcümə etmək istəyən bir çox türk alimi ruslar və çinlilər tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdir.

Məşhur uyğur şairi Kutluk Şevki Həcc ziyarətindən qayıdarkən İstanbulda Kilisli Rifatın tərcüməsində "Divan"ı əldə edə bilmiş, ölkəsinə aparmış, həmkarı və yaxın dostu, şair Məhəmməd Əli ilə birlikdə uyğur dilinə tərcümə etmişlər. Elm dünyasına xidmət 1937-ci ildə çinli cəlladlar tərəfindən hər ikisinin ölümü və əsərlərinin yandırılması ilə nəticələnmişdir"mükafatlandırılmışdır".

Uyğurlar 1944-cü ildə Şərqi Türküstan dövlətini qurduqdan sonra, ilk növbədə ana kitabları "Divanü lüğat-it-türk"ü tərcümə etməyi qərarlaşdırmışlar. Bu iş məşhur alim, dövrün tanınmış ziyalısı İsmayıl Damollama həvalə edilir. Böyük həvəslə "Divan"ın I cildinin tərcüməsini tamamladığı ərəfədə Rusiya və Çinin razılığı ilə Şərqi Türküstan dövləti ləğv edilir, İsmayıl Damollam öldürülür. Şərqi Türküstan Qızıl Çin ordusu tərəfindən işğal olunur, Uyğur bölgəsində Sincan Muxtar hökuməti qurulur. Kaşğar bölgəsinin qubernatoru Seyfullah Seyfullin rəsmi olaraq "Divanü lüğat-it-türk"ün tərcüməsini xeyli maliyyə vəsaiti də ayıraraq Əhməd Ziyaya tapşırır. 1952-54-cü illər arasında tərcümə tamamlanır və çap üçün Pekinə göndərilir. Nəşr xərclərini Kaşğar qubernatorluğu öz öhdəsinə götürür. Lakin həmin ərəfədə Pekin Əhməd Ziyanı "əksinqilabi və millətçilik fəaliyyəti" ittihamı ilə suçlandırır və 20 il həbs cəzasına məhkum edir. Əhməd Ziya həbsxanada işgəncələrə dözməyib faciəli şəkildə ölür və "Divan"ın tərcüməsi və əlyazmaları müsadirə edilərək yandırılır.

Növbəti fədakar təşəbbüs 1960-63-cü illərdə Çin Elmlər Akademiyasının Sincan şöbəsinin direktor müavini uyğur Sairani tərəfindən həyata keçirilir. Uyğur dilinə tərcümə bitdikdən və çapa təqdim olunandan dərhal sonra əsər müsadirə olunub yandırılır, Sairani iki köməkçisi ilə birlikdə öldürülür.

Dünyasını dəyişmiş bu ziyalılara, alimlərə, şairlərə Allahdan rəhmət diləyirik. Bu repressiyaların ilk qurbanı özbək əsilli, həmin ərəfədə Azərbaycanda yaşayan, 1934-37-ci illərdə SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialının Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun Dil bölməsində birinci dərəcəli elmi işçi kimi çalışan Xalid Səid Xocayev olmuşdur.

 

(Davamı var)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2024)

Dəyərli oxucularımız. “Mütaliə saatı” rubrikasında “Ədəbiyyat və incəsənət” sizlər üçün yeni romanın yayımlanmasına başlayır: Fəxrəddin Qasımoğlu, “İkibaşlı əjdaha”!

«Son gecə» və «On ikiyə işləmiş» adlı iki biri-birindən maraqlı romanlarla debüt edən yazıçının hər iki romanı portalımızda dərc edilib. Əminik ki, Fəxrəddin Qasımoğlunun “İkibaşlı əjdaha”sını da bəyənəcəksiniz.

 

Gülanənin hazırladığı yeməklərdən Stepanla doyunca yeyib üstündən kəklikotulu çay içmiş, çay əsnasında dostumla xeyli söhbət etmişdik. Ancaq Gülünün yanında iş barədə bir kəlmə də danışmamışdıq. İndi Stepanın qalacağı otelə gəlib birlikdə yuxarı qalxmışdıq. Bəzi məsələləri müzakirə edəcəkdik. Televizoru işə salıb səsini qaldırdım. Üzbəüz qoyulmuş kreslolarda yerimizi rahatlayandan sonra dostum asta səslə sözə başladı:

-Qrupa cəlb edilməyini sizin rəhbərliklə razılaşdırdım. Hərəkətlərində tam sərbəst olacaqsan. Ancaq bu gündən rəsmi olaraq qrupun rəhbəri polkovnik Mahir Vəliyevin sərəncamında olduğunu da unutma. Bildiyin kimi, mən sabah Moskvaya qayıdıram. Mənimlə daim telefon əlaqəsində olacaqsan. Vəliyevlə isə zərurət olduqca şəxsən görüşəcəksən. Onun telefon nömrəsini yaz.

Bunları deyən Stepan polkovnik Vəliyevin telefon nömrəsini səsləndirdi. Telefonumu çıxarıb nömrəni yaddaşa yazdım.

Stepan sözünə davam etdi:

-Sabah getməmişdən əvvəl səni onunla görüşdürəcəyəm. Solomin barədə olan bütün məlumatlar qovluğunu ona vermişəm. Surətini çıxarıb bütün qrup üzvlərinə paylayacaq. Bir nüsxə də sənin üçün hazırlayacaq. Qrup üzvləri demişkən, onların sənin əməliyyata cəlb olunmağın barədə məlumatları olmayacaq. Götürdükdən sonra məlumatları ətraflı öyrən, təhlil elə. Onun psixoloji portretini cız. Aparacağın analitik işdə bu sənə lazım olacaq. Nədənsə, hissiyyatım mənə deyir ki, tələsməliyik, Baxa. Bilmirəm niyə, amma tələsməliyik.

Ayrı halda Stepanın mənə edəcəyim təhlillər barədə verdiyi tövsiyələri gülümsəməklə qarşılayardım. Ancaq indi vəziyyət başqa idi. Nədənsə, mənim də hissiyyatım yaxşı heç nə vəd etmirdi. İçimdə qarışıq hisslər var idi. Heç də, təkcə, Solominlə bağlı olmayan qəribə hisslər. Bunun nə olduğunu anlaya bilmirdim. Qeyri-müəyyənlik isə ən sevmədiyim şeylərdən biridir.

Stepanın sözünə ara verdiyini görüb bəzi suallarımın cavablarını dəqiqləşdirməyi qərara aldım. Üzümü Stepana tutub soruşdum:

-Solomin cinayət aləmində kifayət qədər nüfuz sahibi olduğu halda tutduğu yolda bundan o yana niyə getməyib və ya özü getmək istəməyib? Bəlkə sonradan hansısa səhv buraxıb və «vurulanlardandır»,  bu barədə hər-hansı məlumat var?

-Bu sualın cavabını araşdırmışam. «Vurulanlardan» deyil, bu dəqiqdir. Avtoritetini saxlayıb. Hətta, bir mənbənin verdiyi məlumata görə vaxtilə «oğru» adı almağa real namizədlərdən biri olub. Amma, nədənsə, Solomin bunu istəməyib. İstənilən avtoritetli cinayətkarın ən böyük arzusu seçilmişlərin kastasına daxil olmaq olduğu halda, o, yolun yarısında dayanıb. Səbəbi bizə də məlum deyil.

Bu cavab məni tam qane etdiyi üçün növbəti sualımı verdim:

-Onunla birlikdə eyni vaxtda eyni həbsxanada cəza çəkmiş azərbaycanlıların siyahısı hazırdımı?

-Çoxdan hazırdır. Biz də onun buradakı keçmiş məhbus yoldaşları ilə əlaqələrinin ola biləcəyini ehtimal etdik. Heyif ki, bu ehtimal boşa çıxdı. Dediyin siyahı polkovnik Vəliyevə verdiyim qovluğa əlavə olunub. Ayrı-ayrı vaxtlarda yeddi nəfər həmyerlinizlə cəza çəkib. Onlardan ikisi vərəm xəstəliyindən elə həbsxanada dünyasını dəyişiblər, ikisi isə azadlığa çıxdıqdan sonra. Qalan üç nəfərdən biri hazırda ömürlük, digərləri isə yeddi və səkkiz illiyə məhkum olunublar. Ən sonuncunun həbsi üç il bundan əvvələ təsadüf edir. Gördüyün kimi, onların Solominə hər-hansı işdə kömək etmələri sadəcə mümkünsüzdür.

-Bir sualıma da cavab ver, dostum. «Koramal»ın Rusiyada daimi münasibətdə olduğu qadını olubmu?

Stepan düşünmədən cavab verdi.

-Olmayıb. Yoldaşlar araşdırıblar. Təsadüfi münasibətlərə üstünlük verib.

Məsələ ilə bağlı başqa sualım qalmamışdı. Ancaq fürsətdən istifadə edib Stepanla bir söhbəti açmaq istəyirdim. Üzümü ona tutub dedim:

-Stepan, indi sənə bir sual verəcəyəm.

-Buyur, dostum.

Stepanın düz gözlərinin içinə baxıb soruşdum:

 -Bu yaxınlarda növbəti bir saxta erməni tarixçisinin növbəti saxta kitabı çap olunub. Orada sizin Soçi şəhəri qədim erməni diyarı kimi göstərilir, yəqin xəbəriniz var.

-Əlbəttə xəbərimiz var, Baxa.

-Bəs onda niyə bu şeylərin qarşısını almırsız? Nə vaxta qədər onlar sizə «böyük», siz də onlara «kiçik qardaş» deyəcəksiniz?

-Hər şeyin bir vaxtı var, qardaş. Biz kimin dost, kimin düşmən olduğunu çox gözəl bilirik. Səbirli ol.

Daha sözüm qalmamışdı. Stepanın da yorğun olduğunu nəzərə alıb ayağa qalxdım.

-Daha gedim. Sən də dincəl.

-Mahirlə görüşün vaxtını dəqiqləşdirib sənə zəng edəcəm.

-Danışdıq.

Stepanla sağollaşıb otaqdan çıxdım və dəhlizin o biri başındakı liftə tərəf getdim. Gülanəyə qayıtmayacağımı demişdim. Öz evimə gedəcəkdim.

Stepana dediyim məsələnin kökləri çox keçmişə, ötən əsrin 70-ci illərinə gedib çıxırdı. Həmin illərdə Rusiyanın ən məşhur kurort şəhərlərindən biri olan Soçinin çimərliklərində tez-tez adamlar batmağa başlayır. Bu halların ən sakit havalarda və çox da dərin olmayan yerlərdə, özü də mütəmadi baş verməsi o vaxtkı Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin diqqətini çəkir. Gizli müşahidələr aparılır. Günlərin bir günü içərisində üç nəfər olan bir motorlu qayığın dənizə çıxdığını görürlər. Bir neçə kilometr dənizin içərilərinə getdikdən sonra qayıqdakı adamlardan biri vodolaz paltarı geyinib dənizə baş vurur. Onları yaxalayırlar. Məlum olur ki, hər üçü erməni millətindəndirlər. Həmin vodolaz vaxtaşırı çimərlikdəki adamları ayağından tutaraq dənizin altına çəkib aparır, boğulduqdan sonra bir qədər aralıda dənizin dərinliklərindəki qayalıqlara bağlayırmış. Sonra onlar sahil tərəfdən gəlib batanın qohumlarına yaxınlaşıb vodolaz olduqlarını, iki yüz-üç yüz manat müqabilində meyiti tapacaqlarını deyir, bu yolla pul qazanırmışlar. Ancaq bu danışdığım məsələnin əsas tərəfi deyil. Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin əməkdaşları onları yaxalayarkən qayıqda üzərlərində erməni əlifbası ilə yazılar həkk olunmuş daşlar aşkar edirlər. Xüsusi emalatxanada yazılar döyülən bu iri daş parçalarını onlar qayıqla gətirib müxtəlif yerlərdə dənizin dibinə atırmışlar. Təbii ki, illərlə duzlu suda qalacaq daşların kimyəvi proseslərə məruz qalacağı, ermənilər üçün «qədimiləşəcəyi» məqsədi daşıdığı aydındır. Həmin üç erməni cəzalarını alırlar, bu öz yerində. Ancaq görün o hadisənin sonu nə ilə nəticələnir? Düz əlli il sonra, 2020-ci ildə bir erməninin yazdığı kitabda Soçi qədim erməni diyarı kimi göstərilir. Bu dediklərim bir daha bu millətin necə yalançı və hətta onlara yaxşılıq edənlərə qarşı da necə məkrli olduğunun, xəstə təxəyyülünün heç zaman dəyişməyəcəyinin daha bir sübutudur. Danışdığım məsələ ilə bağlı rəsmi sənədlər bu günə qədər keçmiş DTK-nın arxivində saxlanılır.

Mənsə, bu sualları Stepana elə-belə, maraq xatirinə vermədim…   

* * *

 Bakının mərkəzi küçələrindən biri ilə tələsmədən addımlayan adam nəfəsini dərmək üçün dayanıb əlindəki çəliyə söykəndi. Onun üzündə təbəssüm görmək olardı. Sanki, şəhərin gözəlliyinə, yaxınlıqdan keçən insanlara baxmaq ona xüsusi bir zövq verirdi. Qəribə görkəmli bu adam bir qədər belə dayandıqdan sonra şəhadət barmağı ilə burnunun üstünə sürüşmüş qalın şüşəli eynəyini bir qədər yuxarı qaldırıb yoluna davam etdi.

Çəliklə gəzsə də, əslində adamın hər-hansı fiziki qüsuru yox idi. Diqqətlə baxan olsaydı onun ayaqqabısının sağ tayının altlığının digər tayından bir qədər qalın olduğunu görə bilərdi. Bu xüsusi olaraq hazırlanmış ayaqqabı gəzərkən istər-istəməz onun yerişini dəyişir, kənardan baxanlarda onun axsaması təəssüratı yaradırdı. Sağ əlində tutduğu, əslində heç ona lazım olmayan çəlik isə bu təəssüratı daha da artırırdı.

Elə də bahalı olmayan sadə kostyum geyinmiş, kostyumu ilə qətiyyən uyuşmayan, çoxdan dəbdən düşmüş, naxışları özbək xalatının naxışlarını xatırladan köynəyini axıradək düymələmiş gülümsəyən adam nimdaş geyimi və axsaması ilə ona baxanlarda bir təəssübkeşlik hissi yaradırdı.

Bu gün o, beləcə gülümsəyərək və axsaya-axsaya şəhərin ayrı-ayrı hissələrində yerləşən bir neçə küçəsindən keçməli, özünə lazım olan son dəqiqləşdirmələri aparmalı idi. Şəhərə gəldiyi on dörd gün ərzində, bəzi qısa müddətli çıxışları nəzərə alınmazsa, bu qaldığı mənzildən ilk uzunmuddətli çıxışı idi. Bakıya gəldikdən sonra ona verilmiş saxta sənədlərdəki fotoşəkilə uyğun qrimlənməsi bir saata yaxın vaxt aparmışdı. Onun üçün ayrılmış mənzildə qoyulmuş qrim və geyim əşyalarına bu gün ilk dəfə toxunsa da, hazırda ayağında olan ayaqqabıları dəfələrlə geyinib otaqda var-gəl etmiş, xeyli məşq edərək yerişini onlara uyğunlaşdırmışdı. Ona görə də kənardan baxanda axsayaraq gəzməsi olduqca təbii görünür, heç kim ayaqqabıların taylarındakı fərqə fikir vermirdi.

Adam dünən axşam poçt qutusunu yoxlayarkən orada ona göndərilmiş bir təlimatın olduğunu görmüşdü. Təlimatda əsas günün yaxınlaşdığı bildirilir, qrimlənərək özünə məlum olan ünvana gedən yolları bir daha gəzib müşahidələr aparmaq tapşırılırdı ona. İndi o, əsas hadisələrin baş verəcəyi məkana yaxınlaşmaqda idi. Sonuncu döngəyə çatanda yenə çəliyinə dayaq verib dayandı. Buradan həmin məkanı, onun giriş qapılarını, ətrafında gəzişən insanları aydın görmək olurdu…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2024)

 

 

 

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

İndi isə gəlin əksər reytinq sıralamalarında yer alan «bizneçdə və peşəkar fəaliyyətdə uğur qazanmaq» mövzusunda ən populyar motivasiya bestsellerləri arasından sizinçün seçdiyim 10-luğa nəzər yetirək:

 

Napoleon Hill «Düşün və varlan»

Hətta belə bir deyim var, həyatında müəyyən uğur qazanan insan, hökmən Napoleon Hillin sözügedən bu kitabını yəqin ki, oxumuş insandır.

Bugünbukitabplanetboyumilyontirajlarla çıxır, (indiyə kimi 30 milyondan çoxnüsxəsisatılıb), əksərbiznesmenlərNapoleonHilliuğurpsixologiyasınınbanisihesabedirlər. Bukitabınhərbiruğurluinsanın, biznesmeninstolüstü kitabı olması daiddiaolunur. Həyatının 20 iliboyuncaEndryuKarnegi, HenriFord, TomasEdisonvə digərən şöhrətlivarlı insanlarınhəyatını öyrənən, 5000 ənvarlı amerikalıdanhəyatları ilə bağlı müsahibələralanmüəllifsondabelə birqənaətə gəlmişdirki, bu şəxslərinhamısı oxşarxüsüsiyyətlərə malikolmuş, müvəffəqiyyətqazanmanıneyniqanunlarınariayətetmişlər.

Buelə birkitabdırki, onutəkrarənoxuyacaqvə hərdəfə yenibir şeylərtapacaqsınız. Dünyanınənvarlı insanlarınınuğursirrinibilməksizə zarafatgəlməsin.

Kitabdaxoşbəxthəyatı təminedənmüvəffəqiyyətin 13 prinsipidə verilmişdirvə təsəvvüredin, bütünbuprinsiplərinmayasındainamdayanır. (Mənsonrakı hissədə hədsizmaraqdoğuranbuprinsipləriayrıcaoxucularımatəqdimedəcəyəm.

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2024)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Əhməd Qəşəmoğlunun şeirlərini təqdim edir.

Əhməd Qəşəmoğlu şair, publisist, sosioloqdur, 1988-ci ildən AYB-nin üzvüdür, iqtisad elmləri doktoru, “Ahəngyol” elmi-fəlsəfi konsepsiyasının yaradıcısıdır.

O, fevral ayının 15-də 74 yaşını qeyd etdi, yenə də gənclik şövqü ilə yazıb yaradır. Əslən Naxçıvanın Babək rayonunun Vayxır kəndində olan müəllif ilk dəfə 1977-ci ildə Azərbaycan xalq şairi Rəsul Rzanın təqdimatı ilə "Azərbaycan Gəncləri" qəzetində dərc edilib, bundan sonra onun şerləri müntəzəm olaraq respublika mətbuatında çap olunub. "Vurğun külək" adlı ilk şeirlər kitabı 1981–ci ildə "Gənclik" nəşriyyatında çap olunub.

Ə. Qəşəmoğlu 1980–ci ildə Tuva MSSR–in paytaxtı Qızıl şəhərində keçirilən "Gənc yazıçıların Ümumittifaq Toplantısı"nın laureatı olub. Buna görə də onun "Vlyublennıy veter" (Aşiq olan külək)  kitabı Moskvada "Molodaya qvardiya" nəşriyyatında çap olunub. Razılaşın ki, o dövrdə belə uğur hər kəsə nəsib olmur. Üstəlik, Əhməd Qəşəmoğlu SSRİ Yazıçılar İttifaqına üzv də seçilib. O, həm də "Rəsul Rza" adına ədəbi mükafatın laueratıdır.

Yubiley yaşına doğru səmt götürən Əhməd müəllim redaksiyamıza xeyli şeir təqdim edib. Olduqca maraqla oxunan və əksəriyyəti lirik olan bu şeirlər həm də düşündürücüdür, günümüz üçün aktualdır.

Yaxın bir neçə gündə oxucuları Əhməd Qəşəmoğlu poeziyası ilə baş-başa buraxacağıq.

 

 

Mənim ağ ilanım

 

yuxuda ag ilan xeyrə yozulur,
ag ilan olan ev, ocaq sayılır.
ömrümə  ag ilan gələndən bəri
qəlbim sirr içində alışıb yanır.

 

mənim ağ ilanım - bir ag qızıl gül,
ətri ətirlərin ən ilahisi.
getsəm yer üzünün hansı yanına,
mənim qulağımda tək onun səsi.

 

mənim ağ ilanım mehriban, gözəl,
məlakə ruhludu, ruhlar ruhudu.
heyif,  aramızda cəpərlər qalxıb,
hər tikan qəlbimin min-min ahıdı.

 

əsrlər kecəcək, mənim qəbrimin

yanına gələnlər bir ağ ilanı,

görsələr astaca sürüşdü, itdi.

Hərənin bir yerə gedər gümanı...

 

 

Vədəsində

 

Nə gözəl gəlmisən ömrümə mənim?!

Sanki bir pöhrəsən yaz vədəsində,

Ögeylik ömrümə olmuşdu qənim

Yaxşı ki, gəldin sən öz vədəsində.

 

Xəyallara gedib, duruxma belə,

Üstünə nur yağır, karıxma belə,

Bu qəfil sevgidən qarıxma belə

Allah qismət edir, düz vədəsində.

 

Sən haqqa aşiqisən, mən  sənə  lələ,

Sübhdə bal arısı qonmaz hər gülə.

Üzündən birçəyi tez ol, dəstələ

Ömrümə gülümsə tez, vədəsində.

 

 

Ilham pərisi

 

...tarixin ən gözəl günlərindən biri

“Şəbü-hicran” qəzəlinin yarandığı gündü...

 

həmin gün nələr olubsa tarixdə

bu şeirdən sonra gəlir...

 

kim idi o vədə Füzuli ruhunu

göy üzünə kökləyən,

qəlbini üzən gözəl?

bu ilahi sözləri

bu ilahi nizamla

                       düzən gözəl...

 

...bu dünyadan gedə bilməz

o gözəlin ruhu...

hansısa çiçəyin, göy üzünün

gözəliyindən boy verir  indi

                   onun ruhu...

 

aman, aman!

mən inandığıma inan,

o gözəlin nuru içindəsən...

o gözəldən də gözəlsən...

“Şəbu-hicran” dan da gözəl

şeir yazdıra biləsən...

 

 

qızlar əmanətdir məlakələrdən

 

insanlar hələ

doğulan qız uşaqlarının

məlakələrdən onlara

bir əmanət olduğunu bilmir...

 

məlakə tək böyütmək əvəzinə

min oyun açırlar

o körpələrin başına...

düşürlər məlakələrin qarğışına.

 

elə ona görə də yer üzünün

üzü gülmür...

 

 

Dəniz kənarında bir qız...

 

Dəniz kənarında tənha, tək, titrək,

Bir gözəl gənc qız, pəjmürdə, kövrək,

Gələn ağ gəmini seyr eyləyərək

Suallar əlində  bilmir neynəsin...

 

Suallar əlində bilmir neynəsin,

Bilmir öz halını kimlərə desin,

Əlvan çiçəklərdən kömək istəsin?

Qoşulur səmada ağ buludlara...

 

Qoşulur səmada ağ buludlara,

Bilmir tale onu aparır hara,

Istəyir sirrini desin sulara

Görür batıb səsi, dillənə bilmir.

 

Görür batıb səsi, dillənə bilmir,

Ömrünün illərin düşünür bir-bir,

Unudub hər şeyi, nə olub? Bilmir,

Gəmi yaxınlaşır, aparsın onu.

 

Gəmi yaxınlaşır, aparsın onu,

Əynində alova dönür al donu,

-Allahım, nolacaq bu işin sonu?

Düşünə-düşünə dua eyləyir.

 

Düşünə-düşünə dua eyləyir,

Ruhundan, qəlbindən kömək diləyir,

Ruhu  öz hökmünü ona söyləyir,

Qəlbi arzularla, ümidlə dolu...

 

 

ahəng içində

...sevgilim bir gözəldi,

bəşər övladı deyil !

mən onu vəsf elədim,

       dedilər, -“ röyadı”,

  deyil...

 

dünyanın zərrəsində

əks olunur dünya özü...

dünyada heç bir zərrə

sadəcə, adi deyil...

 

qəlblərdən doğan işıq

aləmdəki işıqdırmı?

İlahinin bir sirridi,

işıq onun adı deyil.

 

bir ahəngin içindədi

bu yer üzü, bu göy üzü,

            dünya özü...

o ahəngi duya bilmək

bir qismətdi,

             sadə deyil.

 

Qəşəmoğlu!

dediyin hələ nədi?

çox cüzidi,

damlanın milyonda biri,

hələ o ifadə deyil !

 

 

Uzaqlardan gələn gəmi

 

Oyatma yatan qəlbimi,

İlahi mələklər kimi.

Uzaqlara üzüb gedər,

Uzaqlardan gələn gəmi.

 

Haraylayıb bağırmadım,

Gəmini mən çağırmadım,

Ağır-ağır, addım-addım

Gəlir, düşüb buzlaqlara...

 

Mən gözləyəndə gəlmədi,

Ürəyim dəlmə-dəlmədi.

Mən kiməm? kimsə bilmədi...

Əsir düşdüm sazaqlara.

 

Ömür keçdi, ögey keçdi,

Ögey ömür heçdən heçdi.

Gəmidəki o nə yükdü?

Salıb məni soraqlara.

 

O gəmiylə gələn kimdi?

Niyə axı gəlir indi?

Bəxtin üzümü güldü,

Mənim kimi yazıqlara?

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2024)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün Nəsr saatıdır, sizlərə tanınmış yazıçı Elçin Hüseynbəylinin “Əsgər barmağını əmən körpə” hekayəsi təqdim edilir.

 

–         Komandir, eşitdiniz!? – çavuş Namazov üzünü mənə tutub dedi.

–         Eşitdim, dağın o üzündən atırlar, sol tərəfdəki mövqedən.

–         Yox, dərədən atırlar.

–         Dərə, dağ, nə fərqi?! – deyə ona acıqlandım.

–         Fərqi odur ki, komandir, dərə dağın o üzündədir.

–         Bəs niyə səsi əks-səda vermədi?

– Çünki bu təpəliklər əks-səda vermir. Hamısı boz təpəliklərdir, səsi udur.

Namazov coğrafiyaşünas kimi danışırdı.

– Babam həmişə deyirdi ki, kəndə qayıdanda ovu dərədə elə, onda heç kim xəbər tutmaz...

...Bölüyümüzün bir qrupunu ön xəttə göndərmişdilər, kəşfiyyatçı kimi. Çünki bizdən əvvəl o istiqamətə göndərilən peşəkar kəşfiyyat qrupu geri qayıtmamışdı. Bizdə olan məlumata görə, kəşfiyyatçılar düşmənin dərinliklərinə sızmışdılar və güman ki, sol tərəfdəki mövqelərimizdən çıxacaqdılar. Əgər sağ qayıtsaydılar. Bəlkə də, dərədə atışan onlar idi. Düşmən kəşfiyyatçıları görmüş və atışma başlamışdı. Onlara qoşula bilməzdik. Çünki missiyamız başqaydı...

Bizə tapşırıq verilmişdi ki, Bozdağ ətrafındakı düşmən mövqelərini müşahidə edək, dağın döşündəki evlərdə erməni yaraqlılarının olub-olmamasını aydınlaşdıraq, səhər açılmamış geri qayıdaq. Çünki taborumuz erməni yüksəkliyini ələ keçirmək üçün bu istiqamətdən hücum eləməliydi. İmkan olsa, əsir də gətirməliydik. Kəşfiyyatımızın məlumatına görə, ermənilər kəndləri qoyub qaçmışdılar, amma onlardan hər nə desən, gözləmək olardı.

Qrupda yeddi nəfər olmalıydıq. Amma əsgərlərdən ikisi xəstələndiyindən yola beş nəfərlə çıxası olduq. Deyilənə görə, dünyanı bəlaya salan zəhrimar virusa yoluxmuşdular. Xəstələnən əsgərlərin həm qızdırmaları vardı, həm də tez-tez öskürür, asqırırdılar. Bizi ələ verə bilərdilər.

Özümüzlə su və çörəkdən başqa heç nə götürmədik. Ağır əsgər kisələri manevr imkanlarımızı azalda bilərdi. Vaxtımız onsuz da az idi.

Mən tabora təzə gəlmişdim. Uşaqları hələ yaxşı tanımırdım. Eşitdiyimə görə, bu işdə peşəkar idilər. Namazovla Həsənov müddətdən artıq hərbi xidmətdəydilər. Qalan iki əsgər isə könüllüydü.

Gecədən xeyli keçmişdi. Payızın ayazı üz-gözümüzü yalayırdı. Ay buludların arasında gizlənmişdi, hərdən zəif şüaları görünürdü. Biz cığırla, ətrafa boylana-boylana,  lazım gələndə isə yerə sinə-sinə gedirdik. Cığırdan kənara çıxmalı deyildik. Düşmənin basdırdığı minalardan qorxurduq.

Ətraf yüksəkliklərdən ibarət idi. Sağ istiqamətdəki yüksəkliklər ermənilərdə, soldakılar isə bizdəydi. Qarşıda balaca kənd vardı. Bir zamanlar orada azərbaycanlılar yaşamışdılar, amma 30 il öncə ermənilər kəndi işğal eləmiş və bir müddətdən sonra orda məskunlaşmışdılar. Mən  buraları pis tanımırdım. Çünki uşaqlığım dağın o üzündəki dərələrdə keşmişdi.

... Bir az gedəndən sonra dayandıq. Yarğanlardan birinin altında oturduq. Fikir verdim ki, çavuş Namazov başını sırıqlısının altına soxub nəyəsə baxır, üzünə də azacıq işıq düşür, gülümsünür.

– Əlindəki nədir? Telefondur? – deyə astadan soruşdum və onu dürtmələdim.

– Yox, şəkil qalareyasıdır, – Namazov, üzümə baxmadan, ciddi görkəmlə dedi.

Həsənov güldü. Güldü yox e, pısqırdı.

–         Sən kəs!

Burda gülmək də, asqırmaq da qadağan idi.

–         Nə qalareya, ə? – Namazovu bir az bərk dürtmələdim.

Sanki indi ayıldı, başını qaldırdı:

–         Bağışlayın, komandir, harda olduğumu unutmuşdum.

–         Unutmağın bədəlini ödəmək ağırdı, – deyə acıqlandım.

Namazov danışığına şirinlik qatdı:

– Komandir, qadan alım, yəni bu, telefon kimi yararsızdır, ancaq şəkilllərdən ibarətdir. İnanmırsınız, baxın.

Mənim ona baxmaq fikrim yox idi. Telefonu əlindən alıb qolazlamaq istədim. Namazov əlimdən tutdu.

Həsənov yenə də pısqırdı və pıçıltı ilə:

–         O qalareya deyil e, komandir, şəkil sərgisidir...

–         Uşaqlarınız var, komandir? – Namazov mülayim səslə soruşdu.

–         Nəvələrim var! – Acıqlı-acıqlı, sözgəlişi dedim.

– O şəkillərin çoxu uşaqlarındır e. – Bax bu sonbeşikdir, nənəmin adını qoymuşuq: Banu. Axırıncı dəfə mən evdən çıxanda buraxmırdı ki... Bərk-bərk yaxamnan yapışmışdı. Səkkiz aylıqdır, amma qanır. Bu zəhrimar müharibə bitsəydi...

Ürəyim yumşaldı. Telefonu, yəni Namazov demiş, “şəkil qalareyası”nı almadım:

– Uşaqlara pis nümunə göstərirsən, – dedim, – onu saxla, geri qayıdanda doyunca baxarsan...

... Nəfəsimizi dərəndən sonra yolumuza davam elədik.

Dağın ətəyindən aşağıda, düzənlikdə nəsə qaralırdı.

–         Orda nəsə var, – pıçıldadım, – yoxlamaq lazımdır.

– Ora fermadır, – Namazov dedi, – bizim ferma, yəni bir zamanlar bizim olub.

–         Sən hardan bilirsən?– təəccübləndim.

– Babam danışıb. Ölənə kimi hər gün kənddən danışırdı. Ona görə də buraları əzbər bilirəm, şəkillərini də görmüşəm.

Yaxınlaşdıq. Tövlə iyi burnumuza vurdu. Fermanı ehtiyatla, divara–sığına-sığına dolaşdıq. Heç nə yox idi. Mal-heyvanı da aparmışdılar.

Yoxuşla kəndə tərəf dırmaşdıq. Getdiyimiz cığır çınqıllıq idi. Ayağımız tez-tez sürüşürdü. Ətrafdakı qaratikan kolları vahimə saçırdı, sanki arxalarında düşmən snayperləri gizlənmişdi. Ay da hərdən bizə göz vurur, buludların arxasından çıxır, yenə də batırdı. “Bizi ələ versə, bu ay verəcək!” – deyə ürəyimdə fikirləşdim.

Kəndə çatdıq. Tam səssizlik idi. İtlər də hürmədilər. Ya yatmışdılar, ya da iyimizi almamışdılar. Şübhələndim.

– Bu sakitlikdən gözüm su içmir, – dedim.

– Mənə elə gəlir ki, kənddə heç kim yoxdur, – Namazov dedi, – icazə versəniz, irəli gedib yoxlayardım.

– Yox, kəndə girməyək, əvvəlcə erməni mövqelərini yoxlayaq.

Düşmən mövqeyi kəndin üstündəki boz təpədə olmalıydı. Kolların arası ilə ora dırmaşdıq. Yerə yatıb dinşədik. Səs-səmir gəlmirdi.

– Burda heç kim yoxdur, komandir, – Namazov qulağıma pıçıldadı və qurşağındakı qumbaraya işarə ilə: – Bəlkə, birini gumbuldadım!

– Ehtiyac yoxdur, – dedim, – özüm yoxlayaram, – siz burda qalın.

Ehtiyatla, az qala iməkləyə-iməkləyə təpəlikdəki səngərə girdim. Ətrafa boylandım. Heç bir hərəkət yox idi, hənirti belə hiss olunmurdu. Başa düşdüm ki, bizim artilleriya zərbələrimizdən sonra ermənilər mövqeləri qoyub gediblər. Görünür, sol tərəfdə aparılan hücumlardan da qorxub qaçmış və sağ tərəfdəki yüksəkliklərdə möhkəmlənmişdilər. Deməli, kənddə də heç kim olmamalıydı.

Geri qayıtdıq.

– Kəndin içi ilə gedək, – Namazov dedi.

–         Orda nə işimiz var? – Həsənov etiraz elədi.

– Namazov düz deyir. Kəndi yoxlamadan geri qayıda bilmərik, – deyə ona çəmkirdim.

Saata baxdım. Hava bir azdan açılacaqdı. Tələsməliydik.

Kəndə girdik. Kənd balaca olsa da, evlər bir-birindən aralıydı. Ona görə də hər şeyi qaranlıqda da ayırd eləmək mümkün idi. Bir-iki həyətə girdik, amma evlərin qapısını açmadıq. Elə belə də hər şey aydın idi. Buralar kimsəsiziydi. Sakinlər ev-eşiklərini çoxdan tərk eləmişdilər.

Küçələrlə asta-asta addımlayırdıq. Tam səssizlik idi, yalnız öz ayaq səslərimizi eşidir, hənirtimizi duyurduq.

Birdən bu səssizliyin içindən qulağımıza səs gəldi. Elə bil kimsə ağlayırdı.

Aşağı oturub dinşədik.

–         Körpə səsinə oxşayır, – Namazov dedi.

–         Pişikdir, – Həsənovun fərziyyəsi də belə oldu.

Hər nəydisə, kənddə kimsə vardı.

Səs gələn tərəfə getdik. Taxta pilləkənli bir evin divarına söykənib gözlədik. İçəridə, doğrudan da, kimsə ağlayırdı. Körpə səsinə oxşayırdı.

Namazov pəncərədən boylanıb baxdı.

– Heç nə görükmür, – dedi, – amma çarpayıda nəsə tərpənir, deyəsən.

Cırıldayan pillələrlə yuxarı qalxdıq. Həsənov qapını açmaq istəyəndə qolundan tutub saxladım. Qapının arxasına qumbara bağlaya bilərdilər.

Həyəcandan tərləmişdim. Qolumla alnımın tərini sildim və qapını ehmalca itələdim, himə bənd imiş kimi dərhal açıldı. 

İçəri keçdik.

Arxa otaqların birində körpə ağlayırdı. Yaxınlaşdıq. Hava təzə-təzə işıqlansa da, içəri hələ də qaranlıq idi. Fənəri çıxarıb yandırdım və işığını çarpayıya yönəltdim.

Körpə dəmir çarpayının ayaq ucunda uzanmışdı. Ağlamaqdan gözləri qızarmış, dodaqları göyərmişdi. Görünür, tək qaldığından və qorxudan üst-başını açmış, çılpaq qalmışdı. Oğlan idi. Onu qəsdənmi qoyub getmişdilər, yoxsa yaddanmı çıxarmışdılar? Bəlkə, başqa məqsədləri vardı? Amma bu suallara belə dar macalda cavab tapmaq çətin idi.

–         Yaxın getməyin, tələ ola bilər! – deyə qışqırdım.

Hamı yerində dondu. Sonra Namazov irəli yeriyib:

–         Komandir, icazə verin, mən baxım, – dedi.

– Onu ehmal qaldır, – dedim və uşaqlara da əmr elədim ki, o biri otaqlara keçib hər tərəfi yoxlasınlar, zirzəmi olub-olmadığını öyrənsinlər...

Namazov uşağa tərəf əyildi. Uşaq daha bərkdən ağlamağa başladı. Namazov onu astaca qaldırıb, altına baxdı, heç nə olmadığına əmin olandan sonra qucağına aldı. Uşaq hənirti duyan kimi bir az sakitləşdi, başını Namazovun yaxasına soxdu, sanki məmə axtarırdı...

Namazov da onu sinəsinə bərk-bərk sıxdı.

–         Bəlkə, əmizdirəsən, – Həsənov yarızarafat, yarıciddi dedi.

– O üşüyür, həm də acdır, özü də südəmərdir. – Namazov uşağı qucağından buraxmadan dedi. 

–         Bir az süd olsaydı...

– Bəlkə, erməni dığasından ötrü ferma da açaq!? – Həsənovun reaksiyası belə oldu.

Namazov uşaq qucağında mətbəxə keçdi, şkafları bir-bir açıb baxdı. Bir şey tapmadı:

– Dedim, bəlkə, quru süd olar. Əclaflar hər şeyi aparıblar!

Bu sözləri deyəndən sonra o, əlini cibinə saldı, ordan çörək çıxardı, qayışına bərkitdiyi qumqumasını açdı, qapağına su tökdü, çörəyi ovxalayıb, onun içinə atıb qarışdırdı, həlim edəndən sonra körpənin ağzına qoydu. Körpə çörəklə birgə onun barmaqlarını da əmməyə başladı. Qapaq balaca olduğundan o bunu bir neçə dəfə təkrar elədi.

–Ayyy! – Namazov, az qala qışqırdı, – dişləri də var e köpəyoğlunun!

Bir müddət körpənin acgözlüyünə tamaşa elədik. Namazov kövrəlmişdi, körpənin başını, üzünü, əllərini sığallayırdı.

–         Döşünə süd gələr e birdən, – Həsənov sırtıqlığından qalmadı.

Tərs-tərs ona baxdım və:

–         Gedək, – deyə əmr elədim.

–         Bəs uşaq? – Namazov çarəsiz halda üzümə baxdı.

–         Burda qoyaq. Onu nə biz doğmuşuq, nə də biz atmışıq, –  dedim.

– Yazıqdır, komandir, özümüzlə aparaq, “sanitarka”lara təhvil verərik. Erməni də olsa, körpədir.

–         Birdən ağlasa?

–         Ağlamaz.

Həsənov acıqlı-acıqlı:

–         Ağlasa, onu boğacam! – dedi.

Namazov körpəni odeyala büküb qucağına aldı.

Qəribəydi, körpə sakitləşmişdi, halsızlıq onu əldən saldığından, ya da hənirti duyduğundan mürgüləyirdi.

Çölə çıxdıq. Bərayi-ehtiyat, evin yan-yörəsinə bir də nəzər saldıq. Heç kim yox idi. Evdən bir az aralanmışdıq ki, nəsə tapp elədi. Sanki hardansa daş atdılar. Namazov arxası üstə yerə yıxıldı.

– Namazovu vurdular. Yuxarıda snayper var, – Həsənov qışqırdı və biz geri – evə tərəf qaçdıq. Mən Namazovun ayaqlarından tutub divara tərəf sürüdüm.

–         Mövqe tutun! – deyə qışqırdım.

Əsgərlər evin yuxarısındakı təpəliyi güllə yağışına tutdular.

Mən uşağı Namazovun qucağından alıb yerə qoydum və yaxasını açdım. Güllə onun kürəyindən, ürəyinin düz üstündən dəymişdi. Çantamdan pambıq və bint çıxarıb axan qanı kəsmək istədim.

Namazov zarıya-zarıya:

–         Komandir,  uşağa bir şey olmayıb ki?

–         Yox, heç nə olmayıb.

Sanki ağrıları keçdi, özünü toparladı, əlləri əsə-əsə “şəkil qalareyası” adlandırdığı telefonu cibindən çıxarıb mənə verdi:

– “Zaryadkası” qurtarıb, – dedi, gözlərini hərləyib uşağa baxdı. –Ona  mənim adımı verərsiniz, – qırıq-qırıq pıçıldadı.

Hamımız çaşdıq. Donub qaldıq, handan-hana özümü ələ alıb:

–        Sənin adın nədir ki? – deyə  soruşdum.

Onun əvəzindən Həsənov cavab verdi:

–         Onun adı Kamildir, komandir, Kamil.

Namazova baxdım. Keçinmişdi.

–         Bu küçüyü neyləyək? – Həsənov körpəyə işarə ilə dedi.

–         O küçük deyil, Kamildi, – dedim, – Kamil!

Güllə atılan tərəfdə sakitlik idi.

–         Həsənov, oranı yoxlayın, – dedim, – amma ehtiyatlı olun.

Uşaqlar kolluqların arası ilə yuxarı dırmaşdılar və bir azdan qayıtdılar.

Həsənov təngənəfəs halda:

– Heç kim yoxdur, komandir, ancaq yerdə qan izləri vardı, – dedi, –bəlkə, izləyək?

– Ehtiyac yoxdur,  bizimki bura qədər idi, ehtiyatla aşağı düşək, – dedim və körpəni qucağıma aldım.

–         Bəlkə, Namazovu orda... – deyə Həsənov təpəliyə işarə elədi.

– Özümüzlə götürək, onu burda tək qoymaq olmaz, – dedim və gəldiyimiz cığırla da aşağı endik.

Təpələrin o üzündən yenidən atəş səsləri gəldi...

– Atırlar, – Həsənov çiynində apardığı cənazəni düzəldə-düzəldə, –dedi.

– Dərədən atırlar, – Namazovun bir az əvvəl dediklərini təkrarladım və cansız bədəninə baxdım...

“Komandir, uşaqlarınız var?” – qulağımda bir səs cingildədi.

Mənim uşaqlarım yox idi...

 

Yanvar-fevral, 2021

 

P.S. Hekayəni oxuyub qurtarandan sonra qələm dostum:

– Kamil!? – deyə təəccüblə soruşdu. – Həmin o Kamil?

Başımla təsdiqlədim.

–         “Kimsə ağlayırdı” hekayəsindəki uşaq?

–         Hə. Mən də həmin körpəni bu cür geri qaytardım, – dedim...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2024)