Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Adilə Nəzərin şair Yusif Nəğməkarın "Nizami demiş" adlı lirik poeması haqqında yazdığı “Poeziya hissin xülasəsidir” məqaləsini diqqətinizə çatdırır. 

 

 

Romantizmin ifrat emosionallığını və xəyalpərəstliyini həyatın canlı, bəzəksiz təsvirləri ilə əvəzləyən realizm ədəbi cərəyan kimi Azərbaycan ədəbiyyatında da

XIX əsrdən başlayaraq özünü göstərdi. Öz həyatiliyi ilə realizm əsasən bədii nəsri

və dramaturgiyanı ağuşuna alsa da, onun forma və məzmun təzahürləri və inikas

qanunları poeziyadan da yan keçmədi. Vaqif, Vidadi, Seyid Əzim Şirvani, Qasım

bəy Zakir, Mirzə Ələkbər Sabir və başqaları XIX əsr və ondan əvvəlki dövr Azərbaycan poeziyasında bu janrın imkanlarından bəhrələnərək milli quruluşumuzun bir sıra mənfi xüsusiyyətlərini tənqid atəşinə tutdular.

 

Mən cahan mülkündə mütləq doğru halət görmədim,

Hər nə gördüm əyri gördüm, özgə babət görmədim. (M.P.Vaqif)

 

Bu misralar hələ realizmin əsas konsepsiyası açıqlanmamış, sanki həyatın sərt diktəsilə başıbəlalı Qarabağımızda yazılmışdı. Daha sonra realizm lirik poeziyaya da öz qanunlarını diktə etməyə başladı. Bir neçə istisnalar olmaqla, Azərbaycan sovet poeziyası büsbütün realizm janrının məhsulu sayıla bilər. XIX əsr tənqidi realizmi dünya ədəbiyyatının qızıl fonduna böyük şedevrlər bəxş etdi.

Keçən əsrin ortalarından başlayan və sonunadək davam edən dövrü

Azərbaycan poeziyasında realizm poeziyasının pik dövrü adlandırmaq olar. Realistik poeziyanın böyük bir hissəsini “sənət həyat üçündür prinsipi”nə söykənən

şeir nümunələri təşkil edir. Həmin dövr Azərbaycan poeziyasının sovet ədəbi

mühiti ilə həm mövzu, həm üslub, həm də ideoloji səciyyə baxımından oxşar

akkordlar vurduğunu demək yanlışlıq olmaz.

Adətən deyirlər ki, ədəbiyyata hər gələn nəsil yeni ab-hava gətirir. Mən deyərdim ki, hər müəllif özü ilə yeni hava, yeni üslub, yeni fikirlər gətirir.

Yusif Nəğməkar da belə şairlərdəndir. Hələ poeziya aləminə yeni gəldiyi vaxtlarda xalq şairi Rəsul Rzanın diqqətini çəkmiş və şair onu “Təsadüf” adlı məqaləsi ilə Azərbaycan oxucusuna təqdim etmişdi.

Ustadı saydığı Bəxtiyar Vahabzadə onun haqqında dediyi fikirlərdə haqlı idi:

“...ədəbiyyatımızın gələcəyindən narahat deyiləm. Bizdən sonra ədəbiyyata

gələnlər içərisində seçilən gənclərimiz çoxdur. Onlardan biri də Yusif Nəğməkardır”

Yusif Nəğməkar bu inamı doğrultdu və ustadının izi ilə gedərək bütün yaradıcılığında özünəməxsusluqla milliliyi qorudu:

 

İki nizəm, iki oxum,

iki xəncərim, iki bıçağım –

Qıpçağım.

Ötən sözüm, dünənki danüzüm,

Uca başım

Ağ üzüm –

Oğuzum.

... Qıpçağımla Oğuzum –

iki kökün böyük biri...

Bu da olsun

Şeirimin ilk şeiri...

 

– dedi və yoluna şəxsi maraqlarına xidmətdən uzaq, milli-mənəvi dəyərlərin

qorunmasına, xalqın bütövlüyünə, Azərbaycan milli mədəniyyətinin inkişafı və

güclənməsi naminə davam etdi. O öz əsərlərinin ekspressivliyi, yığcamlığı və dərin

məna tutumu ilə bir daha sübut etdi ki, poeziya həyatdan daha çox, hissin xülasəsidir.

Sözə ilk olaraq ədəbi cərəyanlardan başlamağım təsadüfi deyildi. Ədəbi

cərəyanlar bəzən ədəbiyyatda yeni bədii metodun, yeni ədəbi üslubun yaranmasına

səbəb olur. Bu yeni üslub Yusif Nəğməkarın şeirlərində açıq şəkildə görünür.

Akademik Nizami Cəfərova həsr etdiyi, heca üslubunda, vəznin qorunması ilə başlayan "Nizami demiş" lirik poemanın davamında başqa, şeirin formaca yeni ideya estetikasını dəyişən bir üslubla qarşılaşırıq.

 

Belə də deyəsən, bir qədər

ənənəvi formadan çıxdım,

bu dəfə,

bu səhifə,

bu töhfə...

O ağbirçək yaddaşın qəlbigeniş,

saçları dən-dən..

Qoy yol – sətir ucası -

Şeirimizin hecası inciməsin məndən.

Bu ara, bu sıra

sərbəstə keçməyim

uzun qaçış arası

bir hovur nəfəs dərməyimdir;

yəni ki, daş binanın arakəsmələrinə

kərpic hörməyimdir.

Ya ünvanı bəlli mənzil yolun

damarını qırmaqdır,

Ya fikirlər xalısının ərişinə

təzə ilmə vurmaqdır.

 

Sərbəst və nağılvarı bir fonla davam edən əsər lirik növün daha böyük formalarına qədərki epik növə keçərək, sərbəst vəznə uyğunlaşdırmışdır ki, bu da musiqililiyin, ritmik imkanların genişliyi ilə fərqlənən formadır. Bu forma müasir ədəbiyyatda ənənə halını almasa da, şifahi xalq ədəbiyyatından oxuculara tanışdır.

Belə vəzndə yazılan şeirlər vurğulu hecalar üzərində qurulur. Təqdim etdiyimiz nümunədə də söz və ifadələr hecaların tərtibatına, onların yerini elastik şəkildə dəyişmək imkanına uyğun seçilib. İxtisarla və avazla oxunanda şeirin daxili ahəngi, vəznin özünəməxsusluğu asan duyulur, təsir dərinləşir.

Lirika var ki, bəlli bir hadisədən danışır, lirika da var ki, hadisənin yaranmasını nəql edir. Bu əsər içində müəllifin həm də özünü təqdimatıdır. Bu sanki kollektiv lirikaya – xora oxşayır, necə ki, xorda kollektiv ifaçılardan birinin (və ya bir neçəsinin) kollektivdən ayrılıb fərdi bir sözü və ya səsi ifa etməsi kimi, fərdi, ritmik özünüifadə, özünüvaretmə formasıdır. Bu, xora həm forma verir, həm fərqlilik gətirir. Nümunədəki mətn də ritmindən ayrılan lirikadır, nəğmədir. Şair burada bədii dilin xüsusiyyətlərini əsas götürərək vəzni qısa və uzun hecaların tənasübü üzərində qurmuşdur ki, bu da onun zəngin sənətkarlıq texnologiyasının təzahürü kimi qiymətləndirilməlidir.

Əsərin bu bölümündə diqqətə çarpan digər məsələ isə müəllifin eyni zamanda

tənqidçi kimi çıxış etməsidir. Epik və lirik poemanın tarixində və təcrübəsində Həsənoğludan üzübəri, N.Gəncəvi, M.Füzuli, Ş.İ.Xətai, M.Hadi, H.Cavid, S.Vurğun, B.Vahabzadə və b. əsərlərində belə bir ənənəvi üslub vardır ki, müəllif yazdığı fikrə niyə gəldiyini əsərin özündə açıqlayır, yəni əsərin içərisində əsəri bir növ təhlil edir – müəllif həm də tənqidçi rolunda çıxış edir. Yusif Nəğməkarın "Nizami demiş" poemasında yeni bir ədəbi üsluba rast gəlinir ki, müəllif bu üslubun izahını verir, niyə hecadan sərbəst vəznə keçdiyini elə əsərin içərisində izah edir. Klassik şairlərdə əsərin içərisində gəlinən fikrin izahı verilirdisə, Y.Nəğməkarda üslubun izahı verilir – bu, ayrıcalıqdır.

Qeyd: Yenilik kitabın forma və quruluşunda da özünü göstərir. Həm ölçü, həm dizayn, həm də əsərin səhifələrə yerləşdirilməsi baxımından yeniliklər diqqəti cəlb edir. Belə ki, kitabın qoşa səhifələrinin birində müəllifin poeması ardıcıllıqla, digərində N.Cəfərovun elmi nəzəriyyələrindən, Azərbaycan tarixi, fəlsəfəsi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı haqqında və bu sahələrdə iz qoyan görkəmli simalar

haqqında fikirlərindən seçmələr verilib. Silsilə olaraq bir-birini əvəzləyən

mətnlərdə bədii və elmi təfəkkürünün paralel, eyni zamanda çarpazlaşan xətləri

aydın sezilir. Bu üslub böyük türkoloq alim və ictimai-siyasi xadim Nizami Cəfərovun həm insan kimi xarakterini, həm də onun zəngin fikir dünyasını müasir oxucuya çatdırmaq baxımından özünü doğruldur. N.Cəfərov bir şəxsiyyət olaraq sağlığında poeziyamızın diqqətini çəkən həqiqətən nadir alimlərimizdən biridir.

Onun bir millət vəkili, Bakıda Atatürk Mərkəzinin sədri kimi gördüyü çox dəyərli

işlər türk dünyasının birliyinə, dünya türklərinin mədəniyyətinin tanıdılmasına

əvəzsiz xidmətdir. Bu baxımdan şairin mövzu seçimi də, bütün parametrlər üzrə

özünü doğruldur.

Əsərin davamında öz ritmindən ayrılan “nəğmə” ritminə dönür və mətndə lirika ilə məntiqin birgəliyi xüsusi zövq verir.

 

...Hər kəsdən hər şeyi sormaq gülüncdür,

Demirəm qurunu sən yaşa söylə.

Qınından sıyrılan söz də qılıncdır,

Dərdi də dərd qanan sirdaşa söylə.

Məqamdır, üzümü tuturam sənə,

Qəbzəli xəncərin tiyəsi hanı?

Uca dağ qocalır hey sinə-sinə...

Bəs qoca dünyanın yiyəsi hanı?!

 

- deyən şair alimin bu sualların cavabını verəcəyinə inanır və yaxud buna borclu olduğunu ona çatdırmaq istəyir.

"Nizami demiş" poemasında görkəmli akademik Nizami Cəfərovun simasında

Azərbaycan aliminin ümumiləşdirilmiş obrazı var və şair bu obrazda alimi yetişdirən müəllimləri də öz müsbət keyfiyyətləri ilə təqdim edir.

 

Alçaq qaldırsa da, çox uca tutmaz,

Ucalıq yolunu bilən adamı.

Kölgədən qaçsa da, kölgədə qalmaz,

Əqidə sahibi, qələm adamı.

 

Şair eyni zamanda alim adına layiq olmayanları da diqqətdən kənarda

saxlamır və onları da, necə deyərlər, əməlli-başlı "mükafatlandırır".

 

Adaməvəzlərə "əvəzsiz" dedik,

Hanı əvəzliklər – yeganəliklər?!

Hərənin əlində bir susqun düdük,

Bürüyüb ətrafı biganəliklər...

Alimi zirvələrsayaq bilirəm.

Bildiyim bilgidən aləm halıdır.

Alimi aləmə dayaq bilirəm,

Alim cəmiyyətin pyedestalıdır.

 

Burada müəllif alimin ən böyük dəyərini verməklə, həm də ona məsuliyyətlərini bircə sözlə xatırladır. Eyni zamanda şeirə gətirilməsi nə qədər çətin olan bu

sözü (pyedestal) elə ustalıqla ölçüyə sığdırır ki, oxucu bu sözün ağırlığını, qəlizliyini hiss etmir və misranın ahəngində asanlıqla oxuya və səsləndirə bilir.

 

Qatqıdan qorunub özünü gözlər,

Bu saf mayamızla təmiz dölümüz.

Meydan sulayanda qurama sözlər,

Ana deyib ağlar Ana dilimiz.

Reklamlar bərq vurur, işığı gözəl,

İşığın altında yazısı özgə.

Parkda bizimsə də zəncir dartan əl,

Zəncir boğazında tazısı özgə...

 

Bu bəndlər oxucuya Bəxtiyar Vahabzadənin “Ana dilim” şeirini xatırladır. Demək ki, müəllif yaradıcılığında da müəlliminə sadiq qalaraq, sanki onun yolunu davam etdirir.

Şairin soy-kökünə, xalqına bağlılığının, dövlətinə sədaqətinin, vətənə məhəbbətinin ölçüsü ikicə misrasından bəlli olur: “Qürbətin şirini zəhərdən betər, Yurdun acısı da şəkər kimidir”.

Qeyd edək ki, ədəbiyyat tarixində vətənpərvərlik mövzusu daim aktual olub.

Bütün şairlərin poeziyasında vətən mövzusu bu və ya digər şəkildə özünü göstərib. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında da vətən mövzusu son illər ən çox işlənən mövzudur. Lakin yaradıcılığında şəxsiyyəti, şəxsiyyətində yaradıcılığı görünən şairlər çox deyil. Bəllidir ki, poeziyanın vətənpərvərlik hisslərinin yüksəldilməsinə

təsiri olduqca yüksəkdir. Bu hissləri ötürə bilmənin əsas yolu onu daha güclü yaşamaqdan keçir. Ana dilinə məhəbbət, dünyəvilik, humanistlik, türkçülük, milli

şüura, milli kökə bağlılıq ideyaları Yusif Nəğməkarın yaradıcılığında olduğu kimi,

əməllərində də özünü göstərir. Bu böyük milli ideyaları məsləkində, ictimai həyatında tətbiq etmək, yarım əsrə yaxın bir müddətlik yaradıcılığında yeni forma və yeni məzmunla ifadə etmək, özünün də qeyd etdiyi kimi, elə də asan deyil.

 

Elə də asan deyilmiş

nəfs atının ağzına cilov keçirib

ayağına üzəngi tapmaq...

Elə də asan deyilmiş

ucalıb alçaqlara dərd olmaq.

Elə də asan deyilmiş

bu namərd dünya

mərd olmaq...

 

Və ya: “Onu çəkdikləri min yerə çəkir” – deyir şair. Həyatın çətinliklərinin ən dolğun poetik ifadəsidir, məncə, bu misra.

Bəli, “Əyri zaman içindən düz çıxmaq çətin işdir”. (A.N.)

Şairin bu poetik nümunəsində özünə inamı da kifayət qədər aydın görünür.

Yaşadığı zamanın ağırlığının, insanların üzərinə çökmüş yükün fərqində olsa da,

öz kökündəki gücdən güc alaraq o yükü çəkib aparmağın qürurunu yaşadığını

oxucuya incə bir cizgi ilə çatdırır.

Müasir dövrdə metaforalardan bol-bol istifadə edilən və təkcə duyğu ilə deyil,

həm də düşüncə ilə qidalanan belə şeirlərin daha çox qəbul edildiyi, daha çox oxucu kütləsi qazandığını desək, yanılmarıq.

Ümumiyyətlə, poema şeirin avanqard üslubudur ki, öz epoxasının zövqünü

qabaqlayan şairlər bütün dövrlərdə bu üsluba müraciət ediblər. Çünki poemanın

imkanları olduqca genişdir. Yusif Nəğməkar da bu imkandan peşəkarlıqla istifadə edərək, sırf yazılan mövzu ilə kifayətlənməyib, hadisələrin axarında həm tarixə və tarixi şəxsiyyətlərə müraciət edir, həm də zamanın ictimai-siyasi hadisələrini,

sosial problemlərini bədii lövhələrlə diqqətə çatdırır.

Bəndlər arasında dolaşarkən “Ədəbiyyat”, “525-ci qəzet”lə rastlaşırıq,

Sokratın, Aristotelin, Hippokratın, Krımskinin yolundan ötüb, Bilgə Tonyukukun izindən adlayıb, Nizami Gəncəvinin söz xəzinəsinə baş çəkib, Mehdi Hüseynin, İsmayıl Şıxlının, Bəxtiyar Vahabzadənin xeyir-duası ilə yola davam edirik. Tarixi şəxsiyyətlərin hər birinin adlarının çəkildiyi misralar olduqca spesifikdir. Şair öz qəhrəmanını şəxsiyyət olaraq belə təsvir edir:

 

Məğrur görkəm verir ona,

Fərəhdən dolan gözləri.

Üzeyirin musiqisi,

Əhməd Cavadın sözləri.

 

Oxucu isə bu təsvirdə Azərbaycan himninin sədalarını duyur, məğrur dayanan

o qəhrəmanın varlığında vətəni, bayrağı görür.

İkinci məqamda müəllif qəhrəmanını alim olaraq təqdim edir: “Əlacım olsaydı, onun adına “Fikir sərkərdəsi” təyin edərdim”.

Müəllif əsərdə xalq ruhunun bədii ifadəsini qorumaqla, Nizami Cəfərov kimi görkəmli alimin, böyük şəxsiyyətin həyat salnaməsini yaratmışdır.

Kitabın özünəməxsus kinematoqrafiyası var. Poemadan sənədli filmə qədər uzanan incə bir xətt diqqət çəkir. Oxucuları bu filmə dəvət edən səs duyulur...

Azərbaycan dilçilik elminin inkişafında əhəmiyyətli rolu olan N.Cəfərova həsr olunmuş bu əsərdə Yusif Nəğməkarın da bir filoloq olaraq Azərbaycan dilinə qazandırdığı yeni söz və ifadələr nəzərə çarpır. “Boynuqısıq dünya”, “adaməvəzlər”, “şahilik”, “ünyönü”, “ön ün”, “son ün” və s. Ana dilimizin sərhədlərinin genişlənməsi baxımından şairin bu xidməti də diqqətəlayiqdir.

Əsər boyunca müəllifin alimin ardınca addım-addım getməsini, elm dünyasına – ədəbi dünyanın yaranış nöqtəsinə girişini izləyirik, o aləmə açılan qapının səsini duyuruq.

 

Zəkanın işığı – çıraq yanması,

Düşüncə buludun sis anasıdır.

Yazı – iç aləmin aşkarlanması,

Nitq – lal düşüncənin səs aynasıdır.

 

Alimin izi ilə gedən elm aləminə çatar, – fikrilə, ağılla hissin, zəka ilə duyğunun - şairlə alimin bir yerdə birləşdiyinin şahidi oluruq. Həyatda bəzən bizi düşündürən suallar olur ki, uzun müddət aydınlaşdırmaqda çətinlik çəkirik. Etiraf edim ki, Yusif Nəğməkarın "Nizami demiş" kitabını oxuyarkən özlüyümdə məni düşündürən suallardan birinə cavab

tapdım. Öyrəndim ki, informasiyanı hansı formada daha yaxşı qəbul etmək olar.

Elmi, ədəbi nəzəriyyələrlə poeziyanın eyni vaxtda (ardıcıllıqla) oxunması öyrənmənin ən yaxşı üsuludur. Müasir elmi nəzəriyyənin bədii-poetik misraların əlvanlığı ilə birləşməsində həm öyrənmə tezliyi var, həm də xoş ovqat yaradır.

Yusif Nəğməkar bu inamı doğrultdu və ustadının izi ilə gedərək bütün

yaradıcılığında özünəməxsusluqla milliliyi qorudu. Yazının sonlarına yaxın

fərqinə vardım ki, gətirdiyim nümunələr hələlik ancaq bir kitabı üzərindən olub.

Yazılı nitqin də dioloji olduğunu nəzərə alaraq oxucuları yormamaq üçün hələlik

bu qədərilə kifayətləndim.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.03.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Bəli, kəlağayı get-gedə dəbə minir və moda mövzusundan danışanda mütləqdir ki, kəlağayı barədə də söz açılsın, gənc qızların bu milli-mənəvi dəyərimizə daha çox müraciət etməsi vurğulansın. Mingəçevir Dövlət Universitetində “Sazlı Sözlü Kəlağayı Günləri” adlı ədəbi-bədii tədbir keçirilib. Bu dəfə söhbətim bu barədədir. 

 

Mingəçevir Dövlət Universitetinin (MDU) Humanitar fənlər kafedrası və “Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi” İctimai Birliyinin təşkilatçılığı ilə”Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” çərçivəsində Azərbaycan kəlağayısının YUNESKO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilməsinin 10 illiyi münasibətilə “Sazlı, sözlü kəlağayı günləri” adlı ədəbi-bədii tədbir keçirilib.

Tədbirdə İctimai Birliyin bir qrup əməkdaşı, MDU-nun akademik-inzibati heyət üzvləri, tələbə və magistrantlar iştirak edib.

Giriş sözünü Ümummilli lider Heydər Əliyevin “Həyatda uğurla yaşamaq üçün xalqımızın, millətimizin milli-mənəvi dəyərlərinə sadiq olmaq lazımdır, bu milli-mənəvi dəyərləri ümumbəşəri dəyərlərlə birləşdirib müasir həyat tərzi keçirmək lazımdır” sözləri ilə başlayan MDU-nun Humanitar fənlər kafedrasının müdiri dosent Esmira Cəfərova kəlağayının Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərində yeri, tarixi, istehsal ənənələri, naxış növləri haqqında məlumat verib.

Açılış nitqindən sonra kəlağayı ilə bağlı hazırlanmış videoçarx izlənib.

Sonra, tədbirin proqramına uyğun olaraq “Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi” İctimai Birliyinin sədri Güllü Eldar Tomarlı “Anam-Kəlağaydı, Kəlağay-anam…”, “Basqal” Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğunun direktoru  Günay Rzayeva “Basqal” kəlağayı sənəti”, MDU-nun müəllimlərindən Günel Yunusova “Milli-maddi sərvətimiz: Kəlağayı” və Səadət Ağakişiyeva “Kəlağayı sənətinin zənginliyi və fəlsəfəsi elmi-bədii əsərlərdə” mövzusunda məruzə ilə çıxış ediblər.

Məruzələr iştirakçılar tərəfindən maraqla qarşılanıb.

Daha sonra, MDU-nun tələbələrinin ifasında milli-mənəvi ruhda şeirlər səsləndirilib, musiqilər oxunub və rəqslər nümayiş etdirilib.

“Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi” İctimai Birliyinin sədri Güllü Eldar Tomarlı müəllifi olduğu kitabları MDU-nun kitabxana fonduna hədiyyə edib, Elm və Təhsil Nazirliyinə mənəvi dəstəyə görə, Mingəçevir 

Dövlət Universitetinə yüksık təşkilatçılığa görə təşəkkürünü  bildirib.

Kəlağayının təbliği ilə bağlı tədbirlər davam edəcək, mən də sizləri məlumatlandıracağam.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.03.2024)

Rubrikanı Könül aparır. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Azərbaycan Milli Kulinariya Assosiasiyası ilə birgə layihəsində sizlərə hər dəfə İrəvan mətbəxindən nümunələr təqdim edirik. Bu nümunələr Azərbaycanın bu sahə üzrə tanınmış mütəxəssisi, əməkdar mədəniyyət işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, kulinar Tahir Əmiraslanovun gərgin əməyi nəticəsində ortaya çıxmışdır. 

 

Bu gün sizlərə  Qovurmali tərəvəz şorbasının hazırlanma qaydasını təqdim edəcəyik. 

 

DÜSTUR:

§ Qovurma – 78 qr

§ Soğan – 25 qr

§ Qabaq – 30 qr

§ Badımcan – 30 qr

§ Kök – 30 qr

§ Pomidor (və ya tomat) – 30 qr

§ Bolqar bibəri – 20 qr

§ Acı bibər – 15 qr

§ Yeralması – 20 qr

§ Kartof – 40 qr

§ Alça qurusu – 10 qr

§ Sarıkök – 0,1 qr

§ İstiot – 0,5 qr

§ Duz – 6 qr

Xörək əlavəsi:

§ göyərti – 10 qr

 

HAZIRLANMASI:

Tərəvəzlər yuyulur, təmizlənir, kvadrat şəklində xırda-xırda doğranır. Qovurma qazana yığılır və qızdırılır. Qovurma tam qızdıqda qazana soğan əlavə olunur və qarışdırılır. Qızarana yaxın ardıcıl olaraq qalan tərəvəzlər əlavə edilərək tovlanır (qovrulur). Pomidor, kök, bibər, badımcan, qabaq, yeralması, kartof, alça yaxşıca qarış- dırıldıqdan sonra duz, istiot, ədviyyat vurulur, xörəyə işgənə əlavə olunur və bişməyə qoyulur. Xörəyin üzərindəki kəf yığılır. Qaynayandan 25-30 dəqiqə sonra xörək hazır olur. Süfrəyə verilən- də üzərinə göyərti səpilir və ya yanında verilir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.03.2024)

Milan şəhərində “Mezo Art” rəqəmsal incəsənət qrupu, İtaliyanın MEET Mədəniyyət Mərkəzi və “Cariplo” Fondunun birgə təşkilatçılığı ilə “Şuşa. Naxışların rəqsi” (“Shusha. Dance of symbols”) rəqəmsal sərgisi keçirilib.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AzərTAC-a istinadən xəbər verir ki, sərginin açılış mərasimində MEET Mədəniyyət Mərkəzinin qurucusu Maria Qratsia Mattei və müasir Asiya incəsənəti üzrə ixtisaslaşmış Çikaqodan olan kurator Culi Volş çıxış edərək “2024. İstanbul Rəqəmsal İncəsənət Festivalı” haqqında məlumat verib, bugünkü sərginin Azərbaycanın mədəni irsini rəqəmsal formata çevirməsi, incəsənət həvəskarlarını unikal səyahətə çıxarmağı barədə danışıblar.

“Şuşa” süni zəka layihəsinin yaradıcısı Nabat Qaraxanova layihənin ərsəyə gəlməsi barədə qonaqlara ətraflı məlumat verib, bu sərginin texnologiyanın sərhədlərini aşaraq Azərbaycanın tarixi və mədəni zənginliyini sənətsevərlərə təqdim etməsi, əsrlər boyu İpək Yolunu formalaşdıran mədəni təsirlərin rəqəmsal aləmə gətirilməsi, Azərbaycanın ənənəvi incəsənətini gələcəyə ötürməsi barədə danışıb.

Tədbirdə Azərbaycanın İtaliyadakı səfirliyinin, habelə Türkiyənin Milandakı Baş konsulluğunun nümayəndələri, İtaliyanın mədəniyyət, mətbuat və akademik dairələrinin əməkdaşları və bu ölkədə yaşayan azərbaycanlılar iştirak ediblər.

Martın 9-dək davam etmiş sərgidə “Şuşa” adlı süni zəka tərəfindən Azərbaycanın zəngin və müxtəlif mədəni irsi əsasında yaradılmış rəqəmsal incəsənət əsərləri, xüsusən milli motivləri əks etdirən kəlağayılar nümayiş olunub. 

Qeyd edək ki, “Şuşa” süni zəka layihəsi Türkiyədə yaşayan soydaşımız Nabat Qaraxanovanın rəhbərliyi ilə “Mezo Art” rəqəmsal incəsənət qrupunun azərbaycanlı və türkiyəli sənətkarlar və mühəndislər tərəfindən Azərbaycanın mədəniyyət beşiyi Şuşa şəhərinin qədim ənənəvi incəsənətinin innovativ texnologiyalar vasitəsilə canlandırılması məqsədilə yaradılıb.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.03.2024)

İstirahət günləri Gəncədə əsl sirk bayramı yaşanıb. Belə ki, “Gəncəland” attraksionlar parkında ölkənin ən böyük stasionar şapito-sirki Moskva Tsvetnoy Bulvarda Nikulin Sirkinin iştirakı ilə tamaşaçılara “Əfsanəvi sirk” adlı yeni sirk şou-proqramı təqdim edibdir. 

Proqramın təşkilatçısı dünyaşöhrətli azərbaycanlı sirk ustası, Ümumdünya Sirk Sənəti Festivalında ən yüksək mükafatların laureatı Allahverdi İsrafilov idi. 

 

Titullu Azərbaycan artisti bahar mövsümünün xüsusi olaraq Gəncədə açılması qərarını AzərTAC-ın müxbiri ilə söhbətində aşağıdakı kimi izah edib: “Mart Azərbaycanda ənənəvi olaraq ən çox bayramların olduğu aydır. Onun hər çərşənbə axşamı bahara doğru atılan bir addımdır. Bu, sirk sənətimizin öz köklərini aldığı rəngarəng və şən Novruzun intizarıdır: pəhləvanların qüvvətli çıxışları, at yarışları, nazik kəndir üzərində ustalıqla tarazlıqdan zövq alan kəndirbazların hiylələri. Keçəl və kosa obrazları isə bu gün hətta müasir klounların sələfi kimi qəbul edilir. Deyə bilərik ki, sirkin prototipi hərfi mənada “güc evi” kimi tərcümə olunan zorxana idi. Axı sirk təkcə güc, həm də qətiyyən fiziki güc demək deyil. Sirk ifaçıları həmişə iradəli olub, öz işlərinə sadiq qalıblar. Xüsusən də bir yerdən digərinə köç edəndə. Yeri gəlmişkən, şapitoların populyarlaşması və bu günə qədər də qorunub saxlanılması da daimi yerdəyişmə ilə bağlı olub

Allahverdi İsrafilovun sözlərini Gəncədəki şapito-sirkinin Azərbaycanda ən böyük sirk meydançası olması və onun parlaq çadırının artıq ölkəmizin ikinci ən böyük şəhərinin landşaftının ayrılmaz hissəsinə çevrilməsi də təsdiq edir. Təsadüfi deyil ki, şəhər sakinlərinin əksəriyyəti mövsümün açılmasını səbirsizliklə gözləyirlər.

Həmsöhbətimiz deyir: “İcazə verin, yenə də bir az tarixdən danışım. Deyirlər ki, Bakıda sirk kollektivlərinin yaranması ilə sirk tamaşaları o qədər populyarlaşıb ki, 1915-ci ildə Yelizavetpolda - indiki Gəncə şəhərində də Pospelovun vəsaiti ilə sirk tikilib. Bu faktın doğru olduğunu iddia etməyəcəyəm, qoy hətta həmin iddia yalnız əfsanə olsun, amma bu dəfə bahar turumuza buradan başlamaq qərarına gəldik”.

Yüz il əvvəl olduğu kimi, yenə də sirk sənətinin pərəstişkarları və sərrafları Rusiyanın ən qədim stasionar sirklərindən birinin istedadlı artistləri, maraqlı tryuklar və inanılmaz tamaşalarla görüşə şahidlik etdilər. Arenaya, həmçinin heç də az istedada malik olmayan heyvanlar – artist ayılar və ağ itlər çıxmışdı. 

Moskva Tsvetnoy Bulvarda Nikulin Sirkinin artistlərinin qastrollarının təşkilatçısı diqqəti yenidən tarixi faktlara cəlb edir: “Yeri gəlmişkən, moskvalı sirk ustalarının Bakıya ilk qastrolları 1892-ci il aprelin 28-də olub. Düzdür, o zaman Nikitin qardaşlarının sirk truppası gəlmişdi və Azərbaycanda stasionar sirkin yaranma tarixi də onların adları ilə bağlıdır. Sənətini Gəncədə təqdim edən Moskva sirk truppası üçün də çadır formatı tanışdır. Beləliklə, deyə bilərik ki, çoxəsrlik ənənələr kanonik şəkildə müşahidə olunur”.

Möhtəşəm tamaşa əsnasında Gəncədəki şapito-sirk arenası tamaşaçılarda heyrət doğuracaq nömrələr ilə cəsarətin artistizmlə çulğaşdığı məkana çevrilib. Sirkin əvəzolunmaz iştirakçısı olan klounun manejdə görünməsi ilə qəhqəhə fırtınası başlayıb. Zalda əyləşənlərin hər biri mütləq və yenidən öz uşaqlıq illərinə qayıdıb. 

Allahverdi İsrafilov vurğulayır: “Sirk sənətinin yeni formalarının meydana çıxmasına baxmayaraq, şapito-sirk tarixi bir rəmz olaraq qalır. Azərbaycanın qədim paytaxtında mövsümü açaraq, sirk sənətinin tərkib hissəsi olan mədəni ənənələrdə tarixi mərhələlərin sintezini əks etdirmək istədik. Üstəlik, bizləri ənənəvi olaraq ailəvi istirahətə yönəlmiş müxtəlif tədbirlər, səfərlər və ziyarətlərin nəzərdə tutulduğu tətillər gözləyir. Odur ki, keçmişə əsl səyahət edərək, inanılmaz dərəcədə gözəl Gəncəni ziyarət etməyiniz əla olar! Bu şəhərdə memarlıq abidələri sizlərə əsrlərin hüznlü tarixi ilə təmas qurmağa imkan verəcək, sirk tamaşası isə uşaqlıq zövqünü qaytarmağa şərait yaradacaq...”

Sirk üzrə “Oskar” mükafatının laureatı Allahverdi İsrafilovun qeyd etdiyi kimi, Moskva Tsvetnoy Bulvarda Nikulin Sirkinin artistlərinin hazırladığı “Əfsanəvi sirk” proqramı tamaşaçılara heyrətamiz hisslər bəxş edib ki, bu da hər kəsdə parlaq xatirələr və unudulmaz təəssüratlar yaradıb.

Ənənəvi olaraq, ilk tamaşa valideyn himayəsindən məhrum olmuş, sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar, şəhid ailələrinin övladları və Qarabağ müharibəsi veteranları üçün təşkil olunmuşdu.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.03.2024)

Tbilisinin mərkəzində yerləşən, Azərbaycan mədəniyyəti, incəsənəti və xalq yaradıcılığı nümunələrinin də qorunduğu Gürcüstan Dövlət İpək Muzeyində təmir işləri tezliklə başa çatacaq.

 

AzərTAC xəbər verir ki, bu barədə jurnalistlərə açıqlamasında Tbilisinin meri Kaxa Kaladze bildirib.

Mer muzeydə həyata keçirilən təmir işləri ilə tanış olub, lazımi tapşırıqlar verib.

Qeyd edək ki, İpək Muzeyi Gürcüstanın ən qədim muzeylərindən biridir. Burada təmir işləri 2021-ci ilin mayından başlayıb. Paytaxt rəhbərliyi bərpa işlərini 2022-ci ilin sonuna qədər başa çatdıracağına söz vermişdi, lakin sonradan bu müddət iki dəfə uzadılıb.

“Acınacaqlı vəziyyətdə olan İpək Muzeyi uçmaq təhlükəsi ilə üz-üzə idi. Binanın özülü bərkidildi, strukturu yeniləndi. Zirzəmilərə dolan qrunt suları təmizləndi və su yeraltı xətlərlə başqa yerə axıdılır. Muzeyin divarları və tavanı suvanıb, rənglənib, dam örtüyü dəyişdirilib”, - deyə mer əlavə edib.

Qeyd edək ki, Dövlət İpək Muzeyi 1887-ci ildə yaradılıb. Burada Gürcüstanda ən azı XV əsrə aid olan ipək tarixi haqqında nəhəng kolleksiya var. Muzeyin, həmçinin XVIII-XIX əsrlərin tarixinə aid rus, ingilis, alman, fransız, italyan, rumın, macar, Çin, yapon, fars, ərəb və digər dillərdə nadir nəşrləri olan öz kitabxanası var.

Muzeydə Azərbaycan mədəniyyətinə və incəsənətinə aid nadir nümunələr, o cümlədən kəlağayı, xalçaçılıq nümunələri, qədim geyim və zinət əşyaları, silahlar, musiqi alətləri də saxlanılır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.03.2024)

"Olaylar" AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbi tənqid şöbəsinin aparıcı elmi işçisi fil.f.d., dosent Elnarə Qaragözovanın moderatorluğu ilə  "Ədəbiyyat söhbətləri" adlı yeni layihəyə başlayır.

İlk müsahib "Olaylar" informasiya Agentliyinin baş direktoru və eyni adlı qəzetin baş redaktoru, yazıçı-publisist, tarixi romanlar müəllifi Yunus Oğuzdur. “Ədəbiyyat və incəsənət” həmin müsahibəni diqqətinizə çatdırır. 

 

E.Q. - Birinci sualım ədəbiyyatın özü qədər qədimdir, yazıçılara  daim ünvanlanan bir sualdır.  Amma mənə, eləcə də oxucularınıza çox maraqlıdır ki, məhz Yunus Oğuz üçün ədəbiyyat nədir?

 

Y.O. - Ədəbiyyat yaradıcılıq deməkdir. Amma təkcə yaradıcılıq deyil. Elə elm də dərindən baxanda yaradıcılıqdır. Texnikada da kifayət qədər yaradıcılıq var. Amma ədəbiyyat tam başqadır. Ədəbiyyatda yaradıcılıq, mən deyərdim ki, insanın daxili aləminə müraciəti deməkdir. İnsan daxili aləmdə ruhuna müraciət edir, canına müraciət edir, mənəvi dünyasına müraciət edir.  Bu məqamda insan həm quldur, həm də padşahdır. Ədəbiyyatda çox zaman fiziki dünya ilə mənəvi dünyanı səhv salırlar. Və fikirləşirlər ki, fiziki dünyada sən azad deyilsən. Fiziki dünyada azadllığın məhduddur. Amma ədəbiyyatda, bədii yaradıcılıqda azadlıqdır. Məhmət Akif Ərsoyun "İstiqlal" marşından iki  misranı deyəcəyəm: 

- Mən əzəldən bəridir hürr yaşadım, hürr yaşaram, 

Hansı çılğın mənə zəncir vuracaqmış? Şaşaram!

Bax insanın yaradıcılığında, mənəvi dünyasında ona heç kim zəncir vura bilməz. Amma fiziki dünyada bu mümkündür. 

 

E.Q. - O zaman sualdan sual doğur. Bəs ədəbiyyatda azadlığın sərhədləri yoxdurmu? 

 

Y.O. - Var, var. Əslində ədəbiyyatda, belə deyək, ədəbi ideologiya var, dünya ideologiyası var, dövlətin ideologiyası var, yazıçının özünün şəxsi ideologiyası var. Amma məhz bütün bunların içində sən yaradıcı olursan. Əlbəttə, əsl ədəbiyyatdan danışıram.

 

E.Q. - Mən elə ora gətirirdim ki, bəzən istənilən bir mətni təqdim edir, əsaslandıraraq deyirlər ki, ədəbiyyat azadlıqdır, bu yazdığım da mənim azad düşüncələrimdir, yəni ədəbiyyatdır. 

 

Y.O. - Yox, yox. Elə şeylər var ki, deyək ki, Salman Rüşdünün təqdim etdiyi ədəbiyyat nə idi ki? Dini təhqir etmək idi. Yəni insan yaradıcı olsa da sərhəd olmalıdır. Onun yazdıqları Avropaya xoş gəlirdi, amma deyək ki, İrana xoş gəlmədi. 

 

E.Q. - Deməli mütləq etik sərhədlər olmalıdır. 

 

Y.O. - Təbii. Ona görə deyirəm ki, mənəvi yaradıcılığın öz sərhədləri, qırmızı xətləri var. Onu keçə bilməzsən. Mən yaradıcıyam deyib hər şeyin üstündən qırmızı xətt çəkə bilməzsən.Amma düşünürəm ki, yaradıcı adamda azadlığın  sərbəstliyi var. 

 

E.Q. - Maraqlı ifadədir: azadlığın sərbəstliyi.

 

Y.O. - Bəli, azadlığın sərbəstliyi. Məsələ burasındadır ki, mənəvi dünyadan fiziki dünyaya keçəndə çoxları onu başa düşmür. Əslində fiziki dünya ilə mənəvi dünya fərqlidir. İnsan çox zaman onu başa düşmür və mənəvi dünyanı istisnasız, birbaşa fiziki dünyaya tətbiq edəndə mizan pozulur. Buna görə cinayətlər və s. baş verir. Məsələn, şagirdlər arasında baş verən insidentlər. Bu özünün iç aləmini fiziki dünyaya keçirməkdir.

 

E.Q. - Deməli, fiziki dünyanı mənəvi dünyaya keçirmək daha yaxşıdır. 

 

Y.O. - Əlbəttə. Fiziki dünyanı mənəvi dünyaya keçirəndə kamilləşdirə bilsən, gözəl əsər yarada bilərsən. Əslində bu iki dünya bir-biri ilə vəhdətdədir, biri-birinə təsir edir. Amma baxır, onun təsiri kimə aiddir. Məsələn sizə aiddirsə, alim adamsınız, yaradıcısınız. Onu daha da inkişaf etdirirsiniz. Adi insanlar isə iki dünyanı qarışdırırlar. Qarışdıranda ya dəli olur, ya cinayət törədir və s. 

 

E.Q. - Deməli hazırlıq lazımdır. 

 

Y.O. - Hökmən, hökmən. Hazırlıq, yəni oxumaq lazımdır. Sizə bir söz deyim. Oxumaq mənəvi dünyanın fiziki dünyaya təsiridir. Tibbi nöqteyi nəzərdən təsirini deyirəm. Yaradıcı insan yaradıcılıqla məşğul olanda həyəcanlanır, yeni ideya gəlir, həyəcanlanır və o həyəcanın bioloji impulsları orqanizmi müsbət mənada yükləyir, orqanizmi xəstələnməyə qoymur. Bax, məsələ bundadır. Çoxları başa düşmür bunu. Amma, əlbəttə, söhbət əsl yaradıcılıqdan gedir. 

 

E.Q. - Deməli buna görə əsl yaradıcı insanlar öz yaşlarından daha gənc görünür, enerjili olurlar. Əsl yaradıcı insanların özlərinin də çox qəribə bir enerjiləri var. 

 

Y.O. - Məsələn, Nəriman Həsənzadə, Anar. Onlar yaradıcılıqla məşğuldur, həmin bioimpulsları daxildə orqanizmə verib onu enerjili saxlayırlar. Yaradıcılıq enerji yaradır. Onun qələmindən çıxan özü enerjidir. Məsələn, insanın milyonları var, vəzifəsi var. Vəzifədə olanda top kimidir. Amma vəzifədən çıxarılan kimi xəstələnir. Deməli enerjini itirir. Vəzifə də yaradıcılıqdır. Amma bədii yaradıcılıqda, elmi yaradıcılıqda qorxu yoxdur. O müsbət enerji yaradır. Bəzi  məmurlarda isə yaradıcılıq məsələn, rüşvətə qarışıb mənfi enerji yaradır. Qorxu yaradır. Qorxu hissi artıq onun canına hopur, xəstələnir. Ədəbiyyat, elm, incəsənət isə əsl yaradıcılıqdır. 

 

E.Q. - Elə bu məqamdan növbəti suala keçid alaq. Sizin yaradıcılığınızın müxtəlif aspektləri var. Qələminizi tarixi romanlarla yanaşı nəsrin felyeton, esse, povest janrlarında, poeziyada, dramaturgiyada da sınamısınız. Amma nədənsə Yunus Oğuzu məhz tarixi romanlar müəllifi kimi tanıyırlar. Ya da Yunus Oğuz məhz bu cür tanınmaq istəyib. Niyə? 

 

Y.O. - Ədəbiyyatımızda bir müddət tarixi romanlar yox dərəcəsində idi. Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi romanı yox idi. Olanlar da sovet şinelindən çıxmışdı. Amma yeni dövrdə real tarixi mövzular qoymaq lazım idi. Mən tarixi mövzulara, ümumən ədəbiyyata niyə keçdim? Elmi tarixi ədəbiyyatla bədii ədəbiyyat arasında çox sərhəd var. Elmdə deyə bilmədiyini bədii ədəbiyyatda deyə bilirsən. Düşünürəm ki, səbəbin biri bu idi. Digər tərəfdən elmdə postulatlar var, yəni elm klassik cəhətdən postulatlar deməkdir. Sənin dediyin fikri dünya qəbul edəcəkmi? Dünyanı qoyaq kənara, özümüzdə akademiyada gətirdiyin fikri qəbul edəcəklərmi? Yəni bir yenilik ortalığa atanda gərək onu sübut edəsən. Çünki biz  azad elmi tarixi ədəbiyyatımızı hələ tam şəkildə yaratmamışıq. İndi-indi yaranır bu milli tarixi ədəbiyyat. Hələki elmdə ilk növbədə Qərbi Azərbaycan tarixi ədəbiyyatımızı yaradırıq. Amma burada əsas məqam budur:  həm əsl milli tarixini göstərməlisən, həm də bu tarixin kütləvi oxucusu olmalıdır. Kütləvi oxucu isə yalnız bədii ədəbiyyatdadır. Elmi ədəbiyyat nümunəsini 100 nəfər oxuyar. Bir kitabını çap edərsən, paylayarsan oxunar. 10-15 il sonra bir kitab da çap edərsən. Belə olanda ömür gedir, missiya isə tamamlanmır. Amma bədii ədəbiyyatda qələmin elə bil meydanda qladiatordur. Qılıncını hara çalırsan çal, hər yer döyüş meydanıdır. 

 

E.Q. - Mən sizin stolunuzun üstündə bir kitab görürəm. Lev Qumilyovun "Etnosun coğrafiyası tarixi dövrdə" kitabı. Bu kitabı mütaliə edən yazıçıya bir sual ünvanlanamq istəyirəm: Yunus Oğuzun romanlarının zaman və qəhrəman seçimi hansı meyara əsaslanır? Niyə məhz bu qəhrəmanlar, niyə məhz bu tarixi dövr? Bunu öncədən plan kimi qarşınıza qoyur, müəyyənləşdirirsiniz, yoxsa ideya, fikir kimi yaranır? 

 

Y.O. - Yalnız zaman yox, həm də məkan faktoru var. Bəziləri fikir kimi, bəziləri öncədən düşünülərək yaradılır. Əslində mən öz keçmişimi bilmək istəyirəm. Xalqımıza da keçmişimizi göstərmək istəyirəm. Bizim keçmişimiz nədir, necədir, hansıdır? Keçmişinə  daş atanın  gələcəyini  topa tutarlar. Keçmişi olmayanın tarixi təkrar olunur.  

 

E.Q. - Yəni tamamlanmayan təkrar olunur, dairə mütləq qapanmalıdır. Dairə qapanana qədər həmin məqam təkrar olunur. 

 

Y.O. - Qumilyov da məhz onu yazır. Hər millətin tarixi ziqzaq kimi 800-1300 ildən bir təkrar olunur. Xalqın qalxma dövrü var, enmə dövrü var. Qalxmadan sonra yeddi il qomestaz halına düşür, ondan sonra memorial başlayır. Memuar yazmağa başlanılır. Keçmişini, tarixini  yazmaq, əlbəttə, lazımdır. Amma millət özünü təmizləyə-təmizləyə, çalxalana-çalxalana gedir axı. Yenisi gəlir. 4 il bundan qabaq kim deyə bilərdi ki, heç kimin gözləmədiyi halda 27 sentyabrda başlanan  44  günlük müharibə olacaq. Təmizləmə gəlir və yenidən xalqda qalxma gedir. O qalxmaya hazır olmaq lazımdır. Bu hazırlığın da əsası elmdir. 

 

E.Q. - Və ədəbiyyat. Ədəbiyyat da hazırlamalıdır axı. 

 

Y.O - Ədəbiyyat vətənpərvərliyi hazırlayır, təbliğatı hazırlayır. Amma bunların hamısı ideologiyadır, qalxma fazasından düşmə fazasına qədər. Mən onun kitabını da yazmışam. 

 

E.Q. -  "Qədim türklər və passionarlıq nəzəriyyəsi L.N.Qumilyovun tədqiqatlarında" 

 

Y.O. - "Türkün tarixinə yeni bir baxış" da var. 

 

E.Q. - Mən "Qədim türklər və passionarlıq nəzəriyyəsi L.N.Qumilyovun tədqiqatlarında"  kitabınızı oxuyandan sonra nəinki cəmiyyətin, tarixin qanunauyğunluqlarını, hətta insanların motivlərini belə fərqli aspektdən başa düşdüm. Passionarlıq məhz həmin o enerji məsələsidir. 

 

Y.O. - Bitkilərin ömür dövrü var. Sikl deyirlər. İnsan da, etnos da məhz o cürdür. E.ə. II - III minillikdə turuklar adlı etnos yaşayıb. Turuk dövləti, Turukki deyirdilər. Amma əslində onlar indiki türklərin prototürkləridir. O etnos dövr edib bu günə qədər belə gəlib çatıb. Turuklarla müasir türklər  arasında saysız-hesabsız türk etnosu var idi. Hər dəfə yaranan dövlətin adını öz etnoslarının, yaxud sülalənin adı ilə adlandırırdılar. Bununla da məsələ bitdi. Tariximiz qarışdı. Tarix qarışandan sonra səni məhv etməyə nə var ki?! Amma bunu tarixi ədəbiyyatda saxlasan itməz. Məsələn, "Əmir Teymur" romanımda Əmir Teymur  İbn Xaldundan soruşur ki, bizim tariximiz hansıdır. Əsərdə İbn Xaldunla Əmir Teymurun  görüşünü məxsusi vermişəm. Xəzər xaqanı İosifin ispan kralına göndərdiyi "Biz burada on türk tayfası yaşayırıq. Bizim kökümüz Nuhun oğlu Yafəsə gedib çıxır" cümlələri yazılan məktubu da vermişəm. Bu tarixi demək lazımdır. Bu tarixi məqamlar elmidir. Mənbələr  var. Amma bunu bədii ədəbiyyatla demək lazımdır ki, sadə insanlar da bilsinlər. Məsələn, həmin romanda  bir məsələ də var: Səmərqənd niyə paytaxt seçildi? Romanda belə gedir: Makedoniyalı İsgəndər də bu şəhərə hücum edib, Səmərqənd Əfrasiyabın da paytaxtı olub. Yəni bədii əsərdə sən kodları qoyursan. Kodu qoyandan sonra tarixi bədii əsərlə geniş kütləyə çatdırmaq asandır. 

 

E.Q. - Siz "Attila" əsərinizdə də Qarabağ atları məsələsini kod kimi qoymusunuz. Qarabağın tarixini Attilanın dövründən başlayırsınız. Yəni ki, o vaxtdan Qarabağ türk yurdudur. 

 

Y.O. - Təbii, əslində elə də olub. Amma uzun müddət ərzində bədii ədəbiyyatı da, elmi ədəbiyyatı da kim necə istəyir, elə də yazıb. Məsələn, sovet dövründə bizim nəsli kosmopolit böyüdürdülər. Hara getdiyini bilməyən adamlar kimi. Amma qarşıda hədəf olmalıdır. Bir insanın gərək mütləq hədəfi olsun. Sovet dövründə çox insanın  hədəfi Moskvaya yarınmaq idi. Hədəfi  bəlli  olmayan  insan yolda büdrəyər. Bir insanın elə gözəl ideyaları, hədəfləri ola bilər ki, toplum onu öz hədəfi kimi qəbul edər. İnsan öz hədəfini topluma elə gözəl çatdıra bilər ki cəmiyyətin, dövlətin hədəfinə çevrilər. Məsələn, cənab Prezidentin Qərbi Azərbaycan hədəfi. Cəmiyyət tərəfindən qəbul edildimi? Edildi! Artıq dövlətin hədəfinə çevrildimi? Çevrildi! Bəzən insanlar deyirlər, mən özüm üçün yazıram. Özün üçün yazmırsan. Məsələn bu yaxınlarda yazdığım şeir: 

-Tanrı belə buyurdu,

Mən də sözdən doğuldum. 

Yandım, yandım kül oldum,

Sonra közdən doğuldum. 

Yəni bu məhz mənə aiddir. Əslində mənim kimi insanların cəmiyyətin aşağı təbəqəsindən çıxıb yuxarı təbəqəsinə, yəni ədəbiyyat təbəqəsinə gəlməsi çox çətindir. Mən genetik yaddaşa inanıram. Fikirləşirəm ki, hardasa bizim Şamaxıdakı nəsil  köklərimizdə Şirvani, Nəsimi, Sabir ilə bağlılıq var. Amma onlardan uzaqlaşmışıq. Amma nəsildən  kimdəsə o yaddaş oyanır. Yəni 500 il bundan qabaq təsəvvür edin ki, etnososial  psixologiyada rüşvət almaq var idisə, özbaşınalıq var idisə, hər oba,  hər boy bir padşaha qarşı çıxa  bilərdisə, XX əsrdə bu 1992-ci ildə ortaya çıxdı,  hərə bir dəstə yaratmağa başladı. 

 

E.Q. - Deməli siz ruhun reinkarnasiyasına inanırsınız.

 

Y.O. - Bəli.

 

E.Q. - Buna görə də sizin bir çox əsərlərinizdə Murad obrazı var. Müxtəlif tarixi dövrlərdə bu obraz iştirak edir. Siz onun adını saxlamaqla oxucuya mesaj verirsiniz ki, bu məhz həmin ruhdur. 

 

Y.O. - Təkcə o deyil. Yalnız ruhun reinkarnasiyası haqqında mesaj vermirəm. Burada şəxsən mənə aid bir məqsəd də var. Siz tədqiqatçı kimi yazırsınız ki, Yunus Oğuzun bir neçə əsərində Murad obrazı var. Kimsə həmin tədqiqatı oxuyur. Oxucu sizin yazınızı oxuyubsa, o biri Muradları da əsərlərimdə axtarıb tapacaq. Bununla da mən sikli başa çatdırmış olacağam. Bütöv bir minillik tarix yazmağı düşündüm, yazdım. Ortada bir Qacar obrazı qalıb. Qacara da əslində "Cığır"da toxunmuşam. Amma mənim üçün əsas Toxtamışla Əmir Teymur xətti qalıb. Bütövlükdə türk dünyasını, Turanı  əhatə edən bir əsərin əsasında duracaq xəttdir bu. 

 

E.Q. - Sultan Bəyazid və Teymur xətti də var. 

 

Y.O.- Sultan Bəyazidi "Əmir Teymur" romanında vermişəm. 

 

E.Q. - Ayrıca xətt kimi götürmək istəmirsiniz.

 

Y.O. - Yox. Kim Turan yaratmaq istəyibsə, o hökmdarları əsas xətt kimi götürürəm. Sonuncu dəfə Nadir şah Turan yaratmaq istəyib. Əmir Teymur Turan yaradıb. Çingiz xan Turan yaradıb. İndi də yenidən Turan qurulur. Dünya bizə buna görə basqı edir. Turanın yaradıldığını başa düşürlər. 

 

E.Q.- Prezident  İlham Əliyev inaqurasiya mərasimində də dedi ki, bizim ailəmiz türk dünyasıdır. 

 

Y.O. - Bəs bu Turanın yaranmasıdır da. Biz Əfrasiyaba qayıdırıq. Bu dəfə daha yüksək səviyyədə, daha güclü qayıdırıq. 

 

E.Q. - Deməli artıq azərbaycançılıq yox, türkçülük əsas xəttimizdir. 

 

Y.O. -Azərbaycançılıq dövlətimizin içindədir. Bədii ədəbiyyatdan bir az kənara çıxacağıq, amma bu oxucular üçün vacibdir.  İmperiyaların üç növü var. Birincisi: getdim, tutdum, aldım, mənimdir: Roma İmperiyası, Sasanilər, Qızılbaşlar. İkincisi federal imperyalardır. SSRİ kimi mərkəz - vassal sistemi. Nadir şahın imperiyası da   belə idi. O cür böyük  imperiyanı idarə etmək mümkün deyil, mütləq üsyanlar olacaq. Əmir Teymurun imperiyasında üsyanlar demək olar ki, olmayıb, çünki o  daha ağıllı idi. Mərkəzi Asiyanı birbaşa imperiyasına qatmadı. Çingiz xanın nəslindən iki qız götürdü. Birini özü aldı, o biri ilə də oğlunu evləndirdi. Üçüncü növ imperiya isə maliyyə imperiyasıdır. Gələcəkdə türk dövlətləri birləşib sıradan bir imperiyaya çevrilsə, onu  saxlamaq, idarə etmək olmaz. Amma iqtisadi imperiya kimi mövcud ola bilər. Artıq Turan iqtisadi sistemi yaranıb: Türk Dövlətləri Təşkilatı. Turan üçün  birinci bağ ədəbiyyat olmalıdır. Mənəvi-elmi-bədii bağ olmalıdır. "Nadir şah" romanımda bu məsələyə toxunmuşam. Nizamülmülklə Hindistanda görüşən Nadir şah deyir ki, mən Turan yaradıram. Tarixdə bu söhbət olmayıb. Bu mənim ideyamdır, bədii əsərə daxil etmişəm. Nizamülmülk deyir ki, sənin əsgərlərin sənin uğrunda vuruşur, bəs Turan üçün nə qədər vuruşa bilər? Nadir şah "Turan üçün qılıncım hazırdır" deyəndə Nizamülmülk deyir ki, Turan üçün qılınc birinci deyil. Birinci beyinlərə Turan ideyası aşılanmalıdır. Bunun elmi olmalıdır. Təbii, həmin dövrdə bu elm, ideya kimi formalaşmamışdı, belə söhbət ola bilməzdi. Amma bədii mətndə sən yazıçı kimi  ideyanı atırsan. Yəni elmsiz Turan olmaz, bədii ədəbiyatsız Turan olmaz.

 

E.Q. - Tarixi romanlardan danışdıq, ideologiyadan danışdıq. İndi esse və felyetonlarınızdan danışaq. Mənim fikrimcə, bu xətt poeziya xəttinizdən daha aktivdir.

 

Y.O. - Əslində poeziya da çoxdur. Özüm üzə çıxarmıram.

 

E.Q. - Ola bilər. Mən axırıncı dəfə mətbuatda Ali Baş Komandana həsr edilmiş "Dövlət bizik" şeirinizi oxumuşam. Daha sonra mətbuatda poetik nümunənizə rast gəlməmişəm. 

 

Y.O. - Ondan sonra da poetik nümunələr yaranıb. Özüm üzə çıxarmıram. Poeziyada məndən nəhənglər var. 

 

E.Q. - Mən buna görə bayaq qeyd etdim ki, Yunus Oğuzun yaradıcılığı çoxxətli olsa da əsas vurğulanan məqam tarixi romanlardır. 

 

Y.O. - Bəli, tarixi romanlar mənim sahəmdir. Ardıcıl olaraq bu janrda yazıram. Min illik tarixi yazmışam: Sultan Alp Arslandan başlamışam, "Cığır"da bitirmişəm. "Attila"nı qoyuram kənara.

 

E.Q. - "Attila" başqa xəttdir.

 

Y.O. - "Attila" ilə "Alp Arslan"nın arasında boşluq var. Onu başqa müəlliflər də doldura bilər. Alban tarixi, Cavanşir, Babək var. Bunlardan yazmaq lazımdır.

 

E.Q. - Cavanşirlə bağlı bədii əsər var.

 

Y.O. - Var. Amma nə zaman yazılıb? 

 

E.Q. - Bəli, o dövrün ideologiyasına uyğun yazılıb. 

 

Y.O. - Bu kitaba baxın: "Alban tarixi". Kənara qoymuşam. Vaxtım olanda hökmən başlayacağam. 

 

E.Q. - Alban tarixi ilə bağlı heyf ki, elə bir dəyərli bədii əsər yoxdur. 

 

Y.O. - Albanlar da bizimkilərdir əslində. Midiya da bizimdir. Amma təəssüflər olsun ki, bizim İslamaqədərki tariximizi elə günə salıblar ki, gözümüzün önündə gürcülər və ermənilər bizim tariximizi oğurlayıb. Mən Mədəniyyət Tv-də "Yaddaş" verilişini aparanda Robertə dedim ki, sən Sankt-Peterburqa yaz, Prezident Aparatına məktub yaz, dövlət xətti ilə alban kilsələrinin arxivlərini alın. Nə yolla olur olsun, alın. Sankt-Peterburqda nə mənbə qalıbsa, heç olmasa onların surətlərini götürün. Təbii, Ermənistan o mənbələri özününküləşdirib, verməyəcək. Amma həmin dövrdə başqa dövlətlərə, o cümlədən Vatikana məktublar yazılıb. Niyə tapmayaq o məktubları? O məktublarda tapacaqsan tarixi. Gürcü arxivlərində də mənbələr var. Biz sadəcə olaraq İslamaqədərki tariximizi indiyə qədər  elə də ciddiyə almamışıq. İslamdan sonra türk xristianlara kafir dedik. Niyə? Sənin adət-ənənələrin eyni, dilin eyni, folklorun eyni, mentalitetin eyni, hətta antropoloji cəhətdən də görünüşün də eyni. Yalnız din fərqlidir. Sonradan çarizm gələndə artıq islam əski tariximizi məhv etmişdi, çarizmə də manqurtluq sərf edirdi. Təsəvvür edin ki, islam ordusu Buxaraya girəndə 10 min alim var idi. Təkcə Buxarada! 12 min də orijinal əlyazma var idi. Ərəblər on min alimi öldürdülər, on iki min əlyazmanı da yandırdılar. Vəssalam, xalqın tarixi izi silindi. Bu izi ədəbiyyatla, elmlə üzə çıxarırıq. Çalışırıq bədii mətndə də  tarixi səhvlərə yol verməyək, əsl tarixi yazaq. 

 

E.Q. - Siz yaradıcılığınızda  tarixi dövrdən müasirliyə keçid alanda felyeton və esse janrları aktivləşir, burada artıq cari məsələlər gündəmə gəlir.

 

Y.O. - Söhbətimizin əvvəlində dedim. İnsan mənəvi dünyadan fiziki dünyaya keçir və bu keçiddə insan dəli olmaq səviyyəsinə gələ bilər. Çünki kəskin təzadlar yaranır. 

 

E.Q. - Tarixi romanlar yazan Yunus Oğuzun mənəvi dünyadan real dünyaya keçidinin kontekstində felyetonlar yaranır.

 

Y.O. - Yaxşı məqamları görəndə esse yaranır, mənfi məqamları görəndə felyeton. Müşahidəm çox güclüdür. 

 

E.Q. - Elə bir mövzu varmı ki, onu yazmaq istəyirsiniz, amma yaza bilmirsiniz? Hələ özünüzü hazır hiss etmirsiniz.

 

Y.O. - Var. O dünya-bu dünya enerjisi ilə bağlıdır. Hər yazıçı qələmi götürəndə mənəvi dünyanın enerjisini yığa bilmir. Haqqında yazdığın dünyanın enerjisini yığmalısan. Mən Tomris haqqında bədii əsər yazmaq istəyirdim. Amma o enerjini yaşaya bilmədim. Yaza bilərdim, amma nəticədə quru, sxematik bir əsər alınacaqdı. 

 

E.Q. - Bəzən tarixi mövzuya həsr edilmiş əsərlərdə cari həyatın enerjisi o qədər güclü olur ki, oxucu o əsərə, əsərin qəhrəmanlarına inanmır. 

 

Y.O. - Məndən bir neçə dəfə soruşdular ki, sən minillik tarix yazırsan, amma əsərlərində bir dənə köhnə söz, arxaizm yoxdur. Niyə? Dedim mən bu romanı yazandan sonra aparıb Əmir Teymura, Alp Arslana, Nadir şaha verəcəyəm ki, oxuyun? Mən keçmiş üçün yox, gələcək üçün yazıram. İndiki və  gələcək oxucular başa düşsünlər. Əmir Teymur tarixi yazmağı tapşırdığı Şərafəddin Şamini Qarabağda qışlaqda olarkən çağırır ki, oxu görüm nə yazmısan? Şərafəddin Şami oxuyur. Əmir Teymur hiddətlənir ki, sən nə yazmısan? Bunu mən başa düşmürəm, sadə xalq necə başa düşəcək? Əmir Teymur salnaməni xalq üçün yazdırırdı. Mən də elə bir akademik üslubda bədii əsər yaza bilərəm. Buna potensialım var. Lakin həmin qəliz əsəri heç kim başa düşməzdi. 

 

E.Q. - Gələcəkdə süni intellekt dövrü olacaq. Süni intellekt bədii əsər də yaza bilir. Süni intellektin hökmran olacağı dünyada ədəbiyyata ehtiyac qalacaqmı? 

 

Y.O. - Əlbəttə, ədəbiyyata hər zaman ehtiyac olacaq. 

 

E.Q. - Yəni gələcəkdə bəşəriyyət tam robotlaşmayacaq? Hələ duyğulara, mənəvi aləmə ehtiyac olacaq?

 

Y.O. - Sovet dövrünə dair bir əhvalat danışım. Deməli, Karl Marksa bənzəyən, onun kimi saqqal buraxıb, saqqalını o şəkildə düzəltdirən bir çəkməçi olur, bazarda oturur.  Sovet dövründə birinci katiblərin kabinetində həmişə Marks, Engels və Leninin şəkli asılırdı. Birinci katibin köməkçisi hər dəfə həmin bazardan keçəndə elə bilir ki, məhz Karl Marks o küncdə oturub. Köməkçi gəlib bu oxşarlıq barədə katibə danışır. Katib çəkməçini çağırır. Deyir ki, çəkməçinin Karl Marks kimi görünməsi doğru deyil, saqqalını qırx. Çəkməçi deyir: yoldaş katib, tutaq ki, saqqalımı qırxdım, bəs Karl Marksın beynimdəki fikirlərini necə edim? İndi süni intellekt sevgini hara qoyacaq, duyğunu hara qoyacaq, qəzəbi hara qoyacaq, insana xoş münasibəti hara qoyacaq, şadlıq saraylarındakı toy sevincini hara qoyacaq? Bəs süni intellekt insanın əzizinin dünyasını dəyişməsindən doğan ağrını, kədəri hara qoyacaq? Əlbəttə, süni intellekt bizə kömək edəcək, kosmosda bəşəriyyətə lazım olacaq. Amma süni intellekt insanın yerini verə bilməz. İnsan süni intellekt üçün Allah olacaq.  Allah bizi yaradıb, biz də süni intellekti yaradıb onun Allahı olacağıq. 

 

E.Q. - Gənc yazıçılara nə tövsiyyəniz var? Siz bu yolun bütün acılı-şirinli məqamlarını keçmisiniz. Artıq elə bir səviyyədə, zirvədəsiniz ki, yeni gələn nəslə öz tövsiyyələrinizi vermək haqqını qazanmısınız. 

 

Y.O.- Təbii ki, birinci növbədə qarşılarına hədəf qoysunlar. Hədəfə çatmaq üçün də hökmən oxumaq lazımdır. Məntiqə, qeyri-səlis məntiqə diqqət yetirmək lazımdır. Son dövrlərdə yazılan bir sıra poetik nümunələrimiz var ki, qeyri-səlis məntiqə əsaslanır. Yazanlar özləri bunu bilmirlər. Amma çox oxusalar, çox öyrənsələr nə yazdıqlarını və nə yazmalı olduqlarını biləcəklər. Bir məqam da var: şöhrətə çox can atmasınlar. İlk tarixi romanımı  - "Nadir şah" romanını 47 yaşımda yazmışam. Mən də daha tez roman janrına müraciət edə bilərdim. 20 ildən çox tarixi oxudum, araşdırdım, qeydlərimi apardım. "Attila"dan sonra zamanı gəldiyini görüb roman qələmə aldım. Fitri istedadın ola bilər, bədahətən şeir deyə bilərsən. Amma cəmiyyətdə itməmək üçün hökmən o yolları keçməlisən. Sən cəmiyyətin bir parçasısan. İctimai yol keçməlisən, dövlətini sevməlisən, ailə yolunu keçib ailənin müqəddəs olduğunu da anlamalısan. Bu məqamları keçməsən, bir də görəcəksən ki, quyunun dibindəsən. Yəni sənin artıq cəmiyyətə nə isə vermək imkanın olmayacaq.  

 

E.Q. - Mən  söhbətdən məmnun qaldım.

 

Y.O.-Mən  də.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.03.2024)