Beynəlxalq Mədəni İrs Həftəsi çərçivəsində Özbəkistanın Mədəniyyət Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə Özbəkistan Gənclərin Yaradıcılıq Sarayında “Yeni Özbəkistanda mədəniyyət və incəsənət sahəsində islahatlar” mövzusunda beynəlxalq forum keçirilib.

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondundan “Ədəbiyyat və incəsənət” portalına verilən məlumata görə, forumda çıxış edən mədəniyyət naziri Ozodbek Nazarbekov “Yeni Özbəkistanda mədəniyyət və incəsənət sahəsində həyata keçirilən islahatlar” mövzusunda təqdimatla çıxış edib.

Onun sözlərinə görə, əcdadlarımız cəhalətə qarşı həmişə maarif bayrağı ucaldıb, zəka və qabiliyyətlərini elmin və mədəniyyətin inkişafına həsr ediblər.

“Cahilliyə qarşı maarifləndirmə” ideyası əsasında əhalinin, xüsusən də gənclərin mənəvi-ideoloji immunitetinin artırılması, ölkəmizdə sülhün və əmin-amanlığın möhkəmləndirilməsi istiqamətində ardıcıl işlər aparılır”, - deyə nazir əlavə edib.

Forumda çıxış edən Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Aktotı Raimkulova mədəniyyətin bəşəriyyətin həyatında əhəmiyyətini vurğulayıb: “Nəsillərin davamı üçün mühüm təməl, gənc nəslin tərbiyəsi və inkişafı, o cümlədən milli kimliyin qorunub saxlanılması üçün zəruri olan mədəni-mənəvi irs xalqımızın misilsiz dəyəridir. Bu da öz növbəsində gənc nəslin milli mənsubiyyətinin, daxili qürurunun formalaşmasında və azad düşüncəsinin möhkəmləndirilməsində böyük rol oynayır”.

Forumda TÜRKSOY-un baş katibi Sultan Raev, Türk Parlament Assambleyasının baş katibi Mehmet Süreyya Er, o cümlədən azərbaycanlı yazıçı və publisist Oğuz Yunus İsaxan oğlu, TÜRKSOY Yazıçılar Birliyinin sədri, qazax şairi, jurnalist və redaktor Esdaulet Ulukbek və digər tanınmış simalar iştirak ediblər.

“Yeni Özbəkistanda mədəniyyət və incəsənət sahəsində islahatlar” mövzusunda keçirilən beynəlxalq forum çərçivəsində Özbəkistan Prezidentinin təklif etdiyi “Canlı tarix” layihəsinin, eləcə də Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun nəşr etdiyi Türkdilli Ölkələrin Milli Musiqi Alətləri kitabının təqdimatı reallaşıb. Özbək milli alətlərinin sərgisi və “Çolpon” tamaşası nümayiş olunub.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2024)

Mədəniyyət naziri Adil Kərimli Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin (ADMİU) kollektivi ilə görüşüb.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, bu barədə Nazirlikdən AZƏRTAC-a məlumat verilib.

Görüşdə nazir universitetin zəngin ənənələrinin olduğunu, məzunlarının mədəniyyətimizin inkişafına mühüm töhfələr verdiklərini deyib.

Qeyd olunub ki, Prezident İlham Əliyevin liderliyində ölkəmizdə bütün sahələr kimi, mədəniyyətin də inkişafına xüsusi diqqət yetirilir. Müvafiq sahə üzrə pedaqoji kollektivin əməyi qiymətləndirilir, müəllimlər müxtəlif təltif və mükafatlara layiq görülürlər.

Bildirilib ki, Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən kadr hazırlığına böyük əhəmiyyət verilir və bu sahədə Elm və Təhsil Nazirliyi ilə sıx əməkdaşlıq mövcuddur. Çünki mədəniyyət sahəsində keyfiyyətin yüksəldilməsi bilavasitə kadr hazırlığı ilə bağlıdır. Bu istiqamətdə inkişafa nail olmaq üçün gənclərin maraqları, seçdikləri ixtisaslar haqqında fikirlərinin nədən ibarət olduğunu öyrənmək vacibdir. Hazırda sürətli innovativ yeniliklərə şahid olsaq da, süni intellekt inkişaf etsə də, mədəniyyət sahəsi sırf insan amilinə, istedadlı, bacarıqlı və ixtisaslı kadrlara bağlıdır.

Görüşdə, həmçinin diqqətə çatdırılıb ki, Mədəniyyət Nazirliyi mədəniyyət və yaradıcı sənayelər (MYS) üzrə kadr potensialının inkişaf etdirilməsini prioritet hesab edir. Bu məqsədlə elan olunan təqaüd proqramı çərçivəsində ilk olaraq 20 tələbənin xaricdə bakalavriat və magistratura səviyyələrində təhsilinə dəstək veriləcək.

Kino sahəsinin inkişafından da danışan nazir ötən il Azərbaycan Respublikasının Kino Agentliyi (ARKA) ilə birgə dövlət sifarişi və dəstəyi ilə istehsal ediləcək film layihələri müsabiqəsinin keçirildiyini deyib. Qeyd edib ki, bu müsabiqə vasitəsilə 40-dan çox film istehsalata buraxılıb. Nazirlik tərəfindən tələbə filmlərinin istehsalına da dəstək göstəriləcək.

Görüşdə ADMİU-nun rektoru Əməkdar incəsənət xadimi, professor Ceyran Mahmudova kadr hazırlığının çox vacib məsələ olduğunu söyləyib, təhsil ocağı ilə ARKA arasında əməkdaşlıqla bağlı müqavilə imzalandığını deyib. Vurğulayıb ki, bu müqavilə nəticəsində 12 film layihəsi üzrə işlərə başlanılıb. Həmin layihələrdən 6-sı ekranlaşdırılıb, qalan 6 layihə isə çəkiliş prosesindədir. Altı layihədən biri – ADMİU-nun tələbəsi Kamal Müşfiq İbadovun “Motivator” filmi Sergey Gerasimov adına Ümumrusiya Dövlət Kinematoqrafiya Universitetinin təşkilatçılığı ilə Moskvada keçirilən “Yüksəliş” beynəlxalq tələbə film festivalında “Ən yaxşı sənədli film rejissoru” nominasiyasında mükafata layiq görülüb. Həmçinin ADMİU festivalda fəal iştirakına görə diplomla təltif edilib.

Sonra nazir təhsil ocağının professor-müəllim və tələbə heyətinin dərslik və dərs vəsaitlərinin nəşri, Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən aktyorlara təyinatın verilməsi, gənclərin kino sahəsinə marağının artırılması, ADMİU tələbələrinin teatrlara ödənişsiz girişi, magistratura səviyyəsində təhsil, təhsil menecerləri, təhsil sahəsində yeni ixtisaslar və s. mövzularda təkliflərini dinləyib, onları maraqlandıran sualları cavablandırıb.

Pedaqoji heyətin dərslik və dərs vəsaitlərinin nəşri ilə bağlı məsələ barədə danışan nazir bildirib ki, Mədəniyyət Nazirliyi hər il ölkəmizin nəşriyyatlarından kitabların satın alınmasını həyata keçirir. Ötən ildən nəşriyyatlardan daha çox elmi və elmi-kütləvi kitablar alınır və respublikamızın kitabxanalarına paylanılır.

Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən aktyorlara təyinatın verilməsi təklifinə münasibət bildirən nazir hər il ADMİU-nun Teatr sənəti fakültəsindən 60-a yaxın tələbənin məzun olduğunu deyib: “Həmin məzunların müvafiq teatrlarda yerləşdirilməsinə çalışmalıyıq. Bu prosesdə özəl teatrların da təşviq edilməsi vacibdir”.

Gənclərin kino sahəsinə marağının artırılması ilə bağlı danışan Adil Kərimli bildirib ki, ölkəmizdə kino istehsalının genişləndirilməsi istiqamətində addımlar atılır, tələbə filmlərinə də dəstək verilir.

Görüş zamanı səsləndirilən təkliflərdən biri də ADMİU tələbələrinin teatrlara ödənişsiz girişi işi ilə bağlı olub. Nazir qeyd edib ki, bu istiqamətdə müəyyən işlər görülür.

“TələbəPlus” layihəsi çərçivəsində Mədəniyyət Nazirliyi ilə Təhsilin İnkişafı Fondu arasında əməkdaşlıq müqaviləsi imzalanıb. Müqaviləyə əsasən, teatr, muzey və qoruqlarda tələbələr üçün xüsusi endirimlərin tətbiq olunması gözlənilir.

Magistratura pilləsi və yeni ixtisaslarla əlaqədar söz açan nazir son illərdə ölkəmizdə təhsilin normativ-hüquqi bazasının təkmilləşdirildiyini, maddi-texniki təminatın yaxşılaşdırılması istiqamətində əhəmiyyətli işlər görüldüyünü söyləyib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2024)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 Bəri başdan deyək, torpağı işğal altında olan ölkənin 1 saylı görəvi o torpaqları azad etməksə, azadetmə işinin “Pirr qələbəsi”nə dönüşmədən həyata keçirilməsi, qələbənin nəticələrinin qorunması, davam və inkişaf etdirilməsi də “olmazsa, olmaz”lardandır. 

İkinci önəmli faktor, işğal altında olan ərazinin bərəkətli olub-olmaması deyil, necə deyərlər, bizə aidsə, bizdə olmalıdır. – Orada öz bayrağımız dalğalanmalı, oradan öz əsgərimizin ayaq səsi gəlməlidir.

Bax, bunları bilə-bilə vurğulayaq ki, bu gün Şəhər Gününü bayram etdiyimiz Qubadlı da, Zəngilan, Laçın, Kəlbəcər kimi fərqli bir özəllik və önəm daşıyırdı. Bunun da çox anlaşıqlı, sadə səbəbi vardır: çünki Ermənistanla şərti sərhədimizin böyük hissəsi Qubadlının ərazisini çevrələməkdədir. 120 km-lik sərhəd şərti sərhədin 12 faizini təşkil edir.

Yenidən, çox uzaqlaşmadan, bərəkət mövzusuna bir də qayıdaq. – Baxmayaraq ki, Silahlı Qüvvələrimiz bu amili - torpaqlarımızın verimli olub-olmamasını düşünmədən, məhz Ali Baş Komandanın tapşırığını niyəsiz-necəsiz yerinə yetirməkçün və illa mənəvi amilləri əsas alaraq irəliləmişdi. Ona görə də,

“Hüququndan keçən əsgər,

Hərə bir qəhrəman oldu”!

Bəs Hüseyin Nihal ATSIZ necə deyirdi? –

“Gərilir zorlu bir yay

Oxu fırlatmaq üçün;

Gecə göydə doğar Ay

Yüksəlib batmaq üçün.

...İnsan böyür beşikdə

Məzarda yatmaq üçün.

Və……………………

Qəhrəmanlar can verir

Yurdu yaşatmaq üçün”…

Yurdu yaşatmaq yurddaşları və yurda bağlı hər kəsi, hər şeyi yaşatmaqdır.

İşğaladək Qubadlıda taxıl, üzüm, tütün, bostan məhsulları becərilir, heyvandarlıqla məşğul olunurdu. Əsas əkin sahələri düzlərində, dağətəyi meşə bölgəsində, Bərgüşad, Həkəri çaylarının vadisində yerləşirdi. Bir sözlə, Qubadlının təsərrüfat çalışmalarının əsasını əkinçilik, heyvandarlıq təşkil edirdi. – Bəli, bütün bunları bildiyimizçün deyil, o torpaqlar bizim olduğu üçün azad olunmalıydı, olundu da!

Daha nələr var(dı) Qubadlıda? – Ərazisində əsasən qəhvəyi dağ-meşə torpaqları yayılmış Qubadlının “Yazı düzü”, “Gəyən” və “Məzrə” adlanan düzləri bol məhsulludur. İşğala qədər burada 14956 ha əkin, 850 ha çoxillik bitki, 631 ha biçənək, 17192 ha örüş-otlaq, 543 ha həyətyanı, 13160 ha meşə, 582 ha bağ və üzümlüklər olub. Ərazisindən Bərgüşad, Həkəri və onların qolları olan Ağa çayı, Kiçik Həkəri, Meydandərəsi və b. çaylar axan Qubadlıda, işğaldan öncə 13160 ha meşə sahəsi vardı. Qubadlının ərazisi təbii dərman bitkiləri ilə zəngin olması ilə də seçilir. Qubadlının Əliquluuşağı, Qundanlı, Muradxanlı və Başarat kəndlərində mərmərləşmiş əhəng daşı yataqları, Hacılı kəndində mişar daşı yatağı, o cümlədən Mollabürhan kəndinin güneydinə tuf daş yatağı, Xanlıq kəndində qum-gil yatağı, Eyvazlı kəndində əqiq yatağı, Bərgüşad çayının sol qıyısında yəşəm yatağı mövcuddur. İşğalçılar 27 il içində Qubadlının sərvətlərinin qanunsuz və kəmfürsətcəsinə istismar edib – bunu da unutmuş deyilik!

Bu yerdə işğalın acı fəsadlarını xatırlayaq:

İşğal illərində 94 yaşayış məntəqəsi, 16 körpü, 7278 fərdi yaşayış evi, 64 inzibati bina, 148 sosial obyekt, 161 mədəniyyət obyekti, 7 məscid və s. dağıdılmış, yararsız duruma salınmışdı. 650 km avtomobil yolu, 150 km magistral su xətləri, 4830 km elektrik xətləri, 165 km magistral qaz boru xətti, 2 su anbarı, 1080 ədəd kənd təsərrüfatı obyekti, 9 tikinti idarəsi, 4 yol idarəsi, 18 ədəd dəyirman, 4 ədəd su nasos stansiyası, 120 ədəd elektrik yarımstansiyası və s. tamamilə dağıdılmış, talanmışdır.

İşğal nəticəsində rayondan 29997 nəfər məcburi köçkün respublikanın müxtəlif yaşayış məntəqələrində keçici olaraq yerləşdirilmişdi və ədalətsiz dünyada yaşadığımızçün bu keçicilik üç onillik boyu keçmədi ki keçmədi...

Dağıntılr, talanlar azmış kimi, üstəlik, Qubadlıda da (Xanlıq qəsəbəsində) qanunsuz məskunlaşma siyasəti yürüdən rəsmi İrəvan, dışarıdan daşıdığı erməniləri burada yerləşdirmişdi. Bəlli, “Cenevrə Konvensiyaları”na görə də, yazılmamış müharibə qanunlarına görə də, Allah qoymasa, guya qonşuydular – qonşuluq qaydalarına görə də, işğal edilmiş torpaqlarda qanunsuz məskunlaşma aparmaq olmazdı, illa olmazdı. Belə məskunlaşmanı aparmış ölkə, hüquqən cinayət törətmiş sayıldığı kimi, digər mənəvi, əxlaqi kateqoriyalar üzrə də suç işləmişdir.

Qubadlı azad olunmadan, Laçının, Şuşanın qurtuluşu mümkünsüz yaxud daha çox itkilər hesabına mümkün olardı. O vaxt hələ keçmiş “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti”nin ərazisində işğalçılar möhkəmlənmişdi və Qubadlını azad edən hərbçilərimiz yalnız Ermənistan tərəfdən deyil, keçmiş vilayət tərəfdən də, habelə azad edilməmiş digər ərazilərimizdən də çarpaz atəşə uğrayırdı. Lakin şanlı Azərbaycan Ordusunu keçilməz sanılan “Ohonyan xətti”mi saxlamışdı, “S-300”lərmi saxlamışdı, daha nələr, kimlər, haralarmı saxlaya bilmişdi?.. Döyüşə-döyüşə Qubadlıyadək gedib çıxmış şanlı Ordunun öz işini yarımçıq qoyması mümkün idimi? “Mən Azərbaycanın şəhərlərini bir-birindən fərqləndirmirəm; amma Şuşasız bizim işimiz yarımçıq qalar. Bizə danışıqlar prosesində təklif edirdilər ki, 5 rayon, sonra 2 rayon verilsin. Bizə deyirdilər, bütün əraziləri istəməyin, belə kompromis olmur. Şuşanın azad edilməsi bizim hədəflərimiz arasındadır, nə zaman olacaq, bunu görərik”. – Bu tarixi sözləri Prezident İlham Əliyev Türkiyənin “A Haber” kanalına Qubadlının qurtuluşundan 9 gün öncə demişdi. Qubadlının qurtuluşundan sonra yarımçıq işimizin tamamlanmasına çox az qaldığını dost da, düşmən də başa düşürdü... Dost dost kimi, düşmən də öz ağlınca davranırdı. Ancaq hərbi sahədə də, diplomatik sahədə də sözü biz deyirdik, biz – Azərbaycan dövləti! Dəmir Yumruq sayəsində bölgədə yeni gerçəkliklər şəkillənirdi. Nə olmalıydısa, o olacaqdı, oldu da!

Qubadlının qurtuluşu bir neçə gün çəkdi. İşğalçılar şəhərdə güclü istehkamlar qurmuşdu; o cümlədən yüksəkliklərdə hərbi birləşmələr yerləşdirmiş düşmən, öz havadarlarından ümidini üzməmiş, “bəlkə, Azərbaycanı durdurarlar” düşüncəsi – düşüncəsizliyi içindəydi. Bəli, ona görə də, Qubadlının azadedilmə əməliyyatı da özəl peşəkarlıq, bundan irəli fədakarlıq tələb etməkdəydi. Şanlı ordumuza yaraşan da elə bu deyildimi? İlk sırada şəhərə hakim yüksəklikləri götürən ordumuz, çevrədə yerləşən kəndləri də götürdü. Strateji mövqelər ələ keçirildikdən sonra, ovuc içi kimi görünən Qubadlı şəhəri düşməndən təmizləndi! – Bu, bir növ, Ağoğlanın (Hadrutun) təmizlənməsi əməliyyatına bənzəyirdi.

Qürurluyuq! – İşğalçılar adam kimi başa düşüb, torpaqlarımızdan rədd olub getməyincə, başlarına od ələdik, ayaqları altından yer, başları üstündən göy qaçdı və götürə bildiklərini götürüb qaçdılar; qaçmayanlarısa, haqq etdikləri yerdə - cəhənnəmdə gözləyirdilər zatən.

 Artıq Qubadlıya həyat, mədəniyyət, bir sözlə, insanlıq qayıdır. Qubadlının yeni inkişaf tarixi öz vüsəti ilə davam edir. Qubadlı işğal illərində, görmədiyi acıları yaşadısa, artıq, Sovet vaxtında belə görmədiyi inkişafa qovuşmaqdadır. Örnəyi, Qubadlı rayonunun ümumi enerji istehlakı SSRi dönəmində 12 meqavat idisə, indi rayondakı yarımstansiya 40 meqavata hesablanıb və üstəlik, gərək olacağı halda, onun gücü iki qat artırıla biləcək.

İndi Qubadlı (da) böyük bir tikinti meydanına dönüb. Yollar, körpülər salınır, binalar, obyektlər, tikilir...

Bu gün Qubadlı Şəhəri Günüdür. İşğal illərində “bir gözüm Həkəri, biri Bərgüşad” deyən şairin gözlərindən indi sevinc yaşları axır...  

Bu gün Qubadlıya köç karvanı yola salındı. “Böyük Qayıdış” adı kimidir – bu qayıdış kəmiyyətlə ölçülmür, psixoloji amillərlə şərtlənir, ovqatla ölçülür, ruhla çiçək və qanad açır!..

Şəhidlər ölmədi, Vətən bölünmədi!

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.10.2024)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Xalq yaradıcılığı nümunələrində və soy-qəbilə adlarında ikili (dual) təfəkkürlə bağlı anlayışlara tez-tez rast gəlmək olur. Məsələn, “Qodu-qodu” xalq tamaşasında Qodunun gülməsi-ağlaması; “Günəşi çağırma” mərasim nəğməsində saçlı-keçəl qız; qeydə alınmış bir əfsanədəki ağ-qara at; “Tapdıq” nağılındakı İşıqlı-Zülmət dünya; “Məlikməmməd” nağılında ağ-qara qoç, işıqlı-qaranlıq dünya; atalar sözlərindəki axşam-səhər, xeyir-şər (“Axşamın xeyrindənsə, sabahın şəri yaxşıdır”); “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında Daşoğuz-İçoğuz, Bozoq-Üçoq, sağ bəylər-sol bəylər; müxtəlif deyim, əfsanə, dastan və nağıllarda təsvir olunan ikili səciyyəli quşlar, əjdahalar, ilanlar və s. belə ikili anlayışlardan sayıla bilər.

Qeyd etdiyimiz kimi, xalqımızın soykökündə duran qəbilə birləşmələrinin adlarında da belə ikili anlayışlar öz əksini tapmışdır: Ağqoyunlu-Qaraqoyunlu, Ağsaqlılar-Qarasaqlılar, sağ və sol yabqular və s.

R.Qafarlı “Azərbaycan türklərinin mifologiyası” əsərində göstərir ki, “…İkilik maddi dünyanın istənilən təzahür səviyyəsində özünü göstərir. Dünyamızın fəlsəfi mahiyyəti elə təşkil olunmuşdur ki, onun dual (ikilik) strukturu dərhal gözə dəyir. Ulu əcdadlarımız da bu ikiliyi dərk etmiş və onun əsasında mifoloji dünyagörüşlərini inkişaf etdirmişlər”.

G.Vəkilova “Azərbaycan folklorunda əkizlər mifinin transformasiyaları” avtoreferatında yazır: “Folklorda dualizm problemi kifayət qədər geniş əhatəli və olduqca dərin bir problemdir. Folklorşünaslıqda dualizm obrazı mifdə mövcud olan təbiətin, mədəniyyətin və reallığın əsas strukturudur”.

Bu anlayışlarda xalqımızın düşünmə tərzi, təfəkkür qatı, kosmoqonik görüşləri, qəbilə münasibətləri  və s. öz əksini tapmışdır. K.Mirzəyeva özünün “Estetik fikirdə binar düzənin əski kökləri” adlı məqaləsində yazır ki,  “insan düşüncəsi hər şeydən əvvəl hissi qavrayışa əsaslanır və bəşər adətən, bir şeyi onun zidd (əks) tərəfi ilə daha asanlıqla qavrayır. Hissi qavrayışın təbiətdəki predmetləri eynidir, ona görə ikili qavrayış bütün əski xalqlarda bir-birinə bənzəyir və bunu tipoloji bir hal kimi başa düşmək olar. Digər tərfədən, hissi qavrayışın əsasında müqayisə dayanır - insan iki və daha çox hadisə və predmeti müqayisə etməklə onları bir-birindən fərqləndirə bilir. Insanlar eyni zamanda hadisə və predmetlərə öz münasibətlərini də ifadə edir və həmin münasibət fərqli olur. Burada insanın inanc dünyası, mifoloji baxışları xüsusi yer tutur və bununla o, predmet və hadisələrin mahiyyət və səbəbini izah etməyə çalışır. Predmet və hadisələrin dəyərləndirilməsində də ikili düzən vardır: onların faydalı və ya əksinə zərərli olması. Beləliklə, insanda predmet və hadisələri dəyərləndirmək üçün “yaxşı” və “pis” kimi ikili münasibət yaranır. “Yaxşı” və “pis” qarşılaşması tədricən hissi müstəvidən etik müstəviyə keçir, insanın davranış, rəftar və əməlinin ölçü vahidinə çevrilir. İnanc müstəvisində və mifoloji yöndə etik məna ilə yüklənən daha bir ikili qarşılaşma ortaya çıxır: “xeyir” və “şər”. Bununla da təbiətdə rast gəlinən dual qarşılaşma müxtəlif məna keçidləri ilə etik və əxlaqi, metafizik və estetik səviyyələrdə gerçəkləşir”.

O, “Şərq poetikasında binar düzən” adlı bir başqa məqaləsində isə belə yazır: “Qədim insanlar onu əhatə edən dünya barədə müəyyən düşüncə və təsəvvürə malik olmuşlar. Təbiətlə birbaşa ünsiyyət quran insan həyatda üzləşdiyi bütün hadisə və proseslərdə təzadlı iki tərəf görmüşdür: işıq - qaranlıq, istilik - soyuq, aclıq – toxluq, rahatlıq - narahatlıq və s. İnsan onu narahat edən bütün şeyləri dəf etmək, ətrafında baş verən xaosa qarşı nizamlı bir düzən qurmaq istəmişdir. Onların kainat haqqında baxışları hissi xarakter daşımaqla yanaşı, ikili quruluşa malikdir və bu ikili düzənin ilkin qaynağı təbiət və kosmosdur”.

G.Vəkilova göstərir ki, “Mifologiyada Yaxşı-Pis (yaxşı-yaman) qarşıdurması da aparıcı dual münasibətlər modellərindən sayılır. Bu, folklor mətnlərinə, demək olar ki, eyni ilə transformasiya etmişdir. Bu mövzuda çoxlu nağıllar vardır. Məsələn, “Göyçək Fatma” nağılı müxtəlif əsatiri görüşlərilə zəngin və mürəkkəb mifoloji mətn quruluşuna malik nağıllardan biridir. Bu nağıl demək olar ki, tam şəkildə əkizlər mifinə uyğun olaraq Yaxşı-Pis (yaxşı-yaman) qarşıdurmasını təzahür etdirir. Nağılın mövzusu xeyir və şər qüvvələrin mübarizəsinə həsr olunmuşdur”.

Təbiət hadisələrini “yaxşı” və “pis”ə bölən qəbilə üzvləri “yaxşı”nı dost, “pis”i düşmən kimi qiymətləndirmişlər. Həyatları bu əksliklərdən birbaşa asılı olduğuna görə onlar həmin hadisələri ilahiləşdirmiş və şəxsləndirmişlər. Məsələn, “Günəşi çağırma” mərasim nəğməsində qış-yaz (yay) keçəl və saçlı qız kimi şəxsləndirilmişdir.

Bu ikiliklər, əks istiqamətlər, əks xarakterlər və əks rənglərin xalq yaradıcılığı nümunələrində, qəbilə birləşmələrinin adlarında işlənməsi təsadüf deyil, müəyyən qanunauyğunluqdur. Bu cür ikiliklər mifoloji inamın güclü olduğu bir dövrdə formalaşmış əksliklər görüşü və dual təşkilat quruluşunun qanunlarının tələblərindən irəli gəlmişdir. Bu görüş və qanunlar siyasi və bədii təfəkkürün beşiyi olmuşdur. Ona görə də onların izlərinin xalq yaradıcılığı nümunələrində və soy-qəbilə adlarında özünü göstərməsi təbiidir.

Qeyd olunmalıdır ki, xalqımızın söykökündə duranlar təbii hadisələri anlamağa və təbiəti ram etməyə, ona uyğunlaşmağa səy göstərərkən oradakı əkslikləri də duymağa başlamışlar. Onlar müşahidə etmişlər ki, əksliklər birlikdə mövcuddur, birlikdə yaranır, birgə yaşayırlar. Onların hamısı təbiət hadisələri olduğuna görə kökləri birdir – təbətdir. Dual düşüncənin mahiyyətinə toxunan Əməkdar elm xadimi, professor M.Seyidov yazır: “Əski insana görə, təbiət əksliklərin qaynağıdır. Təbiətdə iki müxtəlif, qarşı-qarşıya durmuş əksliklərin mövcudluğu insan şüurunda, təfəkküründə və onunla bağlı olaraq ibtidai şəkildə olan üstqurumda, kosmik aləmi dərk etməkdə, insanların bir-birinə münasibətində və bunu dürlü-dürlü şəkillərdəki təzahür formalarında, fəlsəfədə, mifoloji, ictimai şüurda, məişətin bəzi sahələrində, təbiət, cəmiyyət hadisələrini aydınlaşdırmaqda ikili-dual münasibət yaratdı”.

Görkəmli tədqiqatçı onu da qeyd edir ki, təbiətdəki əksliklərin mövcudluğu insan şüurunda təbiət və cəmiyyət hadisələrini aydınlaşdırmaqda ikili – dual münasibət yaratmışdır. O, sübut etmişdir ki, türkdilli xalqlarda, o cümlədən azərbaycanlılarda da əksliklər təsəvvürü mövcud olmuş, ilkin qəbilələr dual təşkilat quruluşu sistemində yaşamışlar. Başqa sözlə, dual təşkilat quruluşu ibtidai qəbilələrin ilk forması olmuşdur. Dual təşkilat quruluşu və əksliklər təfəkkürünə görə, insanın yaranmasının və təbiət hadisələrinin kökü birdir, ancaq bu birlikdə əksliklər mövcuddur. Məsələn, yuxarda adı çəkilən “Tapdıq” nağılında İşıqlı dünya (“Gülüstani-Baği-İrəm) və Zülmət dünyası əkslikdirsə, bu dünyanın kökü eynidir, yəni birdir – Qaf dağıdır. Çünki məhz həmin dağın bir tərəfi işıqlı, o biri tərəfi qaranlıq dünyadır. Əksliklərin mübarizəsi isə təkamülün mənbəyidir. 

Dual təşkilat quruluşuna görə, ilkin qəbilə iki soya bölünür. Oğuzların Bozoq və Üçoq soyuna bölünməsi buna misal ola bilər. Bu soylar üçün oq (ox) kökdürsə, boz və üç əksliklərdir. Ağqoyunlular və Qaraqoyunlularda isə qoyun kökdür, ağ və qara əksliklərdir. Həmin qəbilə birləşmələrinin adlarının dual təşkilat quruluşunun qanunları əsasında qoyulduğu göz qabağındadır.

Əkslik – ayrılıq ekzoqamlı (qan qohumluğu nəzərə alınan) nigah üçün əsas yaradır. Tədqiqatçıların yekdil fikirlərinə görə, Azərbaycan xalqının soykökünü təşkil edən bütün qəbilələrdə belə nigahlar olmuşdur. Onlar qan qohumu ilə deyil, çox uzaq qohum və ya yad qəbilənin üzvləri ilə evlənmişlər. Bunun bir nümunəsini Ana kitabımız olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında da görürük. Burada Bozoqdan olan Beyrək Üçoqdan olan Banıçiçəklə evlənir. Ekzoqamlı nigah fizioloji cəhətdən daha doğru idi və qəbilələrarası əlaqələri möhkəmləndirir, içtimai gücü artırırdı.

E.M.Meletinski də ikiliklərdən bəhs edərək göstərirdi ki, bunlarda “…xüsusilə diqqət ona yetirilir ki, təbiət (gündüzlə gecənin nizamlanması, qışın və yayın qaydaya salınması və sərt soyuqların, bərk istilərin zəifləməsi) və sosial (dual ekzoqamiya, nikah qaydaları və s.) sahələr qaydaya salınsın, eləcə də nizamlayıcı, permanent (daimi) qayda-qanunları qoruyub saxlayan məcburi mərasimlərin fəaliyyəti nizamlansın”.

Deməli, xalq yaradıcılığı nümunələrində, eləcə də qəbilə birləşmələrinin adlarındakı ikili anlayişlar dual təşkilat quruluşunun, əksliklər görüşünün, ekzoqamlı nigah qanunlarının tələblərindən irəli gəlmişdir. Maraqlıdır ki, dual təşkilat qanunları, əksliklər görüşü və ekzoqamlı nigahla bağlı bir sıra adətlər, görüşlər indi də yaşamaqdadır. Məsələn, toy həyətlərində qapıdan qırmızı, yas həyətlərində qara parça asılması, yaxın qohumlarla nigaha yol verilməməsi və s.

Ümumiyyətlə, dual təşkilat quruluşu, əksliklər görüşü xalqımızın həyat tərzi, həyatı dərketmə şəkilləri, adət-ənənləri barədə daha dolğun təsəvvür yaradır.  

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.10.2024)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu dəfə " Bir şeirin hekayəti" rubrikasının qonağı şeirləri ilə könül oxşayan Şamil Ənvəroğludur.

Onun söylədiyi şeirin hekayəti çox təsirlidir. Bu şeir dünyada misli bərabəri olmayan varlıq - ana haqqındadır. 

“Mənə oxuduğum kitabların ən gözəlinin hansı olduğunu soruşsanız deyəcəm: Anamdır” söyləyib Avraam Linkoln.

Şamil bəyin bu şeirində biz onun anasına olan sonsuz sevgisinin şahidi oluruq. Allah bütün analara can sağlığı versin, dünyasını dəyişən analara isə rəhmət etsin.

Gəlin Şamil bəyin dilindən " Bir şeirin hekayəti"- ni dinləyək.

Atamı itirəndən bir müddət sonra tale mənim analı halıma da göz qoydu.

Həyat indi də əl-ayağa düşüb məndən anamı almağa cəhd edir hər an üstümə gələrək.

Anamı deyirəm, həyatımın mənası, yaşamımın səbəbi bildiyim bir insandan danışıram sizə.

Gözləri çuxura düşən, tamam əriyib bir dəri, bir sümüyü qalan, amansız xəstəliyin aciz  qurbanına çevrilən, ancaq yaşamaq istəyindən bir an da olsa, qəti vaz keçməyən təmiz ruhlu bir əsl xanımdan danışıram sizə.

Atamla eyni xəstəlik...

Evdəki eyni durum...

Gecələr eyni ağrılar...

Həyat bu qədərmi amansız ola bilərmiş?

Ölüm bu qədərmi insanla iç-içə gəzərmiş?

Və bu zibilə qalmış xəstəliyin heçmi müalicəsi yoxdur dünyada?

Anam artıq arıqlayıb bapbalaca bir yumağa dönüb. "Dağlar qızı" deyib əzizlədiyim, başını dizlərinə qoyub mürgülədiyim qadın indi əl boyda bir uşağa dönüb yatağında...

Qızım kimi sarılıb başını tumarlayıram, başını qatmaq üçün susmadan danışıram, danışıram, danışıram...

Astaca gözlərini mənə zilləyib dinləyir diqqətlə.

Bəlkə də, heç məni dinləmir, bəlkə öz ağrılarının iniltili səsini dinləyir için-için...

Bəlkə də, ən böyük arzusu bu dəhşətli ağrıları çox yaşamadan qəfil ölməkdir?

Yoxxx, anam yaşamaq istəyir!

Ürəyinin döyüntüsü yaşamağı seçir, çırpınır həyat üçün, övladları üçün!

Yastığını bir az dikəldib içimdə deyirəm:

"Canım anam, kaş bütün ağrılarını səndən alıb özüm çəkə biləydim.

 Kaş ki, ömrümdəki bütün sağlam illərimi sənə verə biləydim.

Kaş ki, həyat bizim də üzümüzə gülə biləydi elə bu çətin günlərdə...

Güzgünün önündən darağı götürüb anamın saçlarını daramaq, darıxmasın deyə qonşu qızlardan danışmaq istəyirəm. Ona ən maraqlı mövzulardan biri elə bu olduğu üçün.

Həmişə öz ana mehriban qayğısı ilə deyərdi ki, qonşudakı qızlardan biri ilə evlənərsən, axı, gözümüzün önündə böyüyüb hamısı.

Ancaq daraq tapılmır və birdən yadıma düşür ki, axı, yaylığı anamın saçsız başına bağlamışam.

Saçı töküldüyü üçün artıq daraq bir lazımsız əşya kimi çoxdan unudulub hardasa.

Sonra anamın yatması üçün otaqdan çıxıram.

Yerimə təzəcə uzanan kimi gecənin ən vahiməli səsini duyuram - anamın ağrılı, iniltili səsini...

Qaçıram yanına, tez işığı yandırıb nə istədiyini soruşuram. 

"Can bala, yat dincəl, yuxusuz qalma mənə görə" - deyib səsini və göz yaşını içinə axıdır ki, mən görməyim.

İnadından ağrısının səsini duymayım deyə dişlərini bir-birinə sıxaraq susur.

Yatsın deyə təkrar çıxıram otaqdan.

Və bir müddət səssizlik çökür evə.

Bu dəfə də səssizlik öldürür məni.

Birdən nəsə olar anama - deyib astaca yanına gəlirəm.

Və hər gün eyni durum təkrarlanır bizim evdə.

Allah anam başda olmaqla bütün xəstə yatanlara şəfa versin!

Amin!

Və aşağıdakı şeir də belə günlərin birində yazılıb.

Gözlərimin önündə əriyib gedir anam,

Daşa dönsün ürəyim, buna necə dayansın?

Əyilib dinləyirəm ürəyinin səsini,

Yalvarıram Tanrıya, nolar anam oyansın...

Qurumuş əllərində zaman donub elə bil,

Ha edirəm nəfəsim bu əlləri isitmir...

Yanağında ağrının buz bağlamış heykəli,

Göz yaşları ha axır, bu buzları əritmir...

Çarəsizlik... ən böyük ağrı buymuş, sən demə,

Heç nə edə bilməmək, donub yerində qalmaq...

Bəzən atası kimi saçlarını oxşamaq,

Körpə balası kimi qucağında uyutmaq...

Sonra isə gecənin ansızında oyanıb,

Nəfəs alıb verirmi? Nəbzin sayıb gözləmək...

Sonra yenə başlayan ağrıların səsinə,

İçin-için ağlayıb, ölə-ölə dinləmək...

Daş asılır gecələr vaxtın ayaqlarından,

Nə sabahlar açılır, nə ağrılar səngiyir,

Göz yaşıyla etdiyim dualarım cavabsız,

Sanki Tanrıya çatmır, bəlkə yolda ləngiyir?

Sonra quyu dibindən gələn bir səsə bənzər,

yorğun bir səs duyuram: "Can bala, yat, ağlama..."

Çəkilirəm otağın bir qaranlıq küncünə,

Anam görməsin deyə bürünürəm yorğana...

Ümidsiz durumuma şahidlik edir yataq,

Anamın hər səsinə içimdən min tel qopur.

Göz yaşımla islanan yastığım daşa dönüb,

Səhərəcən ömrümdən ümid əzir, bəxt çapır.

Gecənin bir yarısı... Sükutun vahiməsi,

Anamın səssizliyi... Ürəyim düşür yerə...

"Yoxsa..." qara fikirlə tez qaçıram yanına,

Bir əlim tez nəbzinə, bir əlim tez alnına...

Bir möcüzə baş verə, elə bir sabah gələ,

Bir baxam anam durub gəzir həyətimizdə.

Ağrıları dəfn edib, əzabları öldürüb,

Yerinə ümid əkib, cücərdək qəlbimizdə...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.10.2024)