“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazar Xoydan Əmin Hacılıdır.

 

Əmin Hacılı

Xoy

 

Çəhrayı başlığı ilə

Ətək yazısındakı adları böyük

Hərflərlə başlatdığı ilə

Yaşamaq sevincini piyalaya yerləşər dediyim

Məmələrinə doldurunca

Uclarının şişməsi ilə hər sabah

Və axşamlar əmizdirdikdən sonra

Hüznü, sərxoşluq sənə düşünərəm.

Sən çəhrayı başlığınla

Ətək yazılarının altındakı böyük hərflərinlə

Və məmələrinlə qısacası

Sənə düşündüyümdə, bunlara düşünürəm

Məni anlamaq üçün məni durdur

Unutmadan sloqan budur

Dostluq

Bir ucu tutuq

Sən doldur mən daşıdım

Mən daşıtdıqca sən doldur

Hekayə budur.

Rockun ortasındakı qaraçı

Köçünü hansı yaylaqda endirəcəyimi bilmirəm

Öncə itmək istəyirəm

Əfyundan sonrakı aydınlığın adı xumarlıq

Sonra gerçəkdən itirəm

Xumarlıqdan sonrakı həqiqətin adı həyat

Sonra sevinirəm itdiyim üçün.

Həyatdan sonrakı şairin adı şeir isə, şeirdə itirəm

Sən qəhqəhəni gözlərindən qaytarırsan.

 

Sonra sevinirəm itdiyim üçün

Sən qəhqəhəni gözlərindən qaytarırsan

Sevincinə sevincim toxunsa

Sən sevincimi gözlərimdən oxuyursan

Ətək yazılarım dahi

Bir şair Magnum 09 ilə ürəyinin süfrəsini açır

Mən ağlımdan keçənləri masanın üzərinə tökürəm

Sonra oturub içindən səni seçirəm

Yox, sərxoş deyiləm.

Ağzı möhürlü bir mağaranı açıb

İçindən məfrəx çıxardan insan oğlu

Həyatın sirlərini aça bilmədikdən sonra hekayələrini yazar

O sırada vergül qoyular

(Şair sabahları fəhlədir,

Gecələri hobbi olaraq vergül qoyar).

 

Sən qəhqəhəni sinkə qaytarıb masaya dönərsən

Həyatın sağırlığına içilər son stəkan

Sağlıq da bitər

Vergül

Portağal qabıqlarının içindəki

Siqaret kötüklərinin içindəki

Siqaret kötüklərinin ucunda sözcüklər

Zibil qabına tökürlər...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Şəmil Sadiqin olduqca ciddi olan bir problemə baxışını təqdim edir. Azərbaycan yazıçıları niyə xaricdə çap edilmirlər?

 

 

 

 

Azərbaycan yazıçıları niyə xaricdə çap edilmirlər? Yaxşı sualdır, yaxşı da cavabları var. Çünki yazıçı, naşir, kitabçı olaraq bu sual hamımızı düşündürür. Bir nəfər çıxıb deyəcək ki, heç yazıçılarımız Azərbaycanda normal çap edilib satılırlar ki, xaricdən danışırsınız? Etiraf edim, bu da əla sualdır. Bəlkə də, hər şey buradan başlayır elə...

 

Zənn edək ki, bu məsələni həll etmişik, bizi xaric düşündürür. Ona görə də ikinci problemdən başlayım, bəlkə, yazının sonunda buna da gəlib çıxdıq.

Suala sualla cavab verək: “Kim Azərbaycan yazıçısını dünyaya təqdim etdi, təbliğ elədi ki, xarici naşirlər də tanıyıb çap etsinlər?” Bəli, hər şey buradan başlayır. İndi bir-iki yekəqalstuk yazıçımız, ya da yan-yörələrindəki, gələcəyini yanlış olaraq onların quru təşəkkürnamələrinə bağlayan 45+ yaşlı “gənc yazarlar” çıxıb deyəcəklər ki, niyə çap edilmir? Bəs filankəs, filankəs, filankəs... Elə bu başdan bildirim ki, çap olunmur deyəndə kiminsə kitabının hansısa xarici dilə tərcümə edilib şəxsi əlaqələri, haram, halal yolla qazandığı pulu hesabına xahiş-minnətlə çap olunub anbarlarda yatan, ona-buna hədiyyə edilən kitabları nəzərdə tutmuram. Sualım budur ki, niyə hansısa xarici nəşriyyat azərbaycanlı müəllifin əsərinin müəllif hüquqlarını alıb, qonarar ödəyib, kitabını çap edib açıq satışa çıxarmır? Sualımın əsas məğzi budur. Bəli, hazırda belə yazıçılarımızı barmaqla saymaq olar: bir, iki, üç...

Bunun ilk səbəbi Azərbaycan nəşriyyatlarının düz-əməlli inkişaf etməməsi, strategiya və marketinq planının olmamasıdır. Dünya kitab bazarı çox ciddi inkişaf yolu keçib. Biz isə bu yola çox qısa müddətdir, boylanmışıq. Fəaliyyət dövrü iyirmi ili aşan bir-iki yerli nəşriyyatın adını çəkə bilərik, vəssalam. Onların da heç bir ənənəsinin olmadığını, bu sistemin qurulmasında özlərindən sonrakılara heç bir yol göstərməməsini, nümunə olmamasını görürük.İlk dəfə – 2015-ci ildə Frankfurt Kitab Sərgisinə gedəndə gördüm ki, bizim boy göstərən nəşriyyatlarımızın nümayəndələri orada sadəcə kimdənsə, yaxud xarici ölkələrin qrantı hesabına müəlliflik hüququ alıb, azərbaycancaya tərcümə edib satmaqla məşğuldurlar. Düzdür, çox vacib məsələdir, amma bunda da geridəyik. Son beş ilə qədər (o zaman Azərbaycan Nəşriyyatları Assosiasiyası (ANAİB) hələ yaranmamışdı) bir nəşriyyat görmədim ki, hansısa yerli müəllifin əsərlərini ingilis dilində kataloqlaşdırıb başqa ölkələrə təklif etsin. Demək olar, yox dərəcəsində idi. Xarici sərgilərdə dövlət hesabına qurulan stendlərdə hələ də bu ənənə yoxdur.

Gənc müəlliflərimizin, lap elə klasssiklərimizin, xarici nəşriyyatları maraqlandıracaq yazıçılarımızın yer aldığı hansısa vahid kataloq yoxdur. Bunu kim etməli idi?

Birinci növbədə, aidiyyəti qurumlarımız, sonra nəşriyyatlarımız və nəhayət, müəllif hüquqları agentliklərimiz.

Yenə sonuncudan başlayıram, sizcə, Azərbaycanda özəl müəllif hüquqları agentlikləri varmı, Azərbaycan yazıçılarının, rəssamlarının, bəstəkarlarının beyin məhsullarını xarici təşkilatlara təqdim edib, satıb həm özünə, həm də müəllifinə gəlir cəlb edə bilsin? Qısaca cavab: “Yoxdur!” Bu işi ya agentliklər edə bilər, ya da nəşriyyatlar. Nəşriyyatlarımızda ona görə yoxdur ki, bu sektor inkişaf etməyib, etdirilməyib, o əməkdaşı saxlayacaq güc və motivasiya yetərli deyil.

Nəşriyyatlarımız ya o gücdə olmayıb ki, müəlliflərlə müqavilə bağlasın, onların əsərini alsın, qonarar versin, çap etsin, hətta onu dünya bazarına çıxarsın, ya da buna heç marağı da olmayıb. Çünki burada ciddi gəlir yoxdur, milli təəssübkeşlik də cib doldurmur axı. Azdan-çoxdan gözə görünən müəlliflərimiz isə çırpınır, çabalayır. Aralarında bir-iki nəfərin bəxti gətirib, tale üzünə gülüb, ölkədə az-maz tanınır, oxunur ki, bu da heç bir halda kifayət deyil. On milyonluq ölkədə əsəri beş min tiraj satılan maksimum üç müəllif adı çəkə bilərik. Vəssalam. O da özlərinin hesabına. Özlərini təbliğ edərək, təqdim edərək, döyüşərək. Yenə deyirəm, tiraj sayı deyəndə öz məmur dostlarının, şəxsi imicinin hesabına hansısa dövlət qurumuna satmağı, təqdim etməyi nəzərdə tutmuram. Ondan danışıram ki, kitabı nəşriyyat çap edir, bazara çıxarır və təbii yolla formalaşmış oxucular alıb oxuyur.

Görəsən, nəşriyyatlarımız bu işi niyə təşkil edə bilmir? Çünki ölkəmizdə mütaliə səviyyəsi çox aşağıdır, kitaba maraq məktəblilərdən başlayaraq yuxarı yaş qruplarına qədər ürəkaçan səviyyədə deyil. Ona görə də naşir hələ Biləcəridən o tərəfə keçə bilmir, sözügedən problemlərlə əlləşir. Buradakı məsələni həll etməmiş boylanıb sərhədin o tərəfinə baxa bilmir. Niyə mütaliə səviyyəsi aşağıdır? Çünki dövlət kitabxanalarında klassiklərdən başqa – 80-ci illərdən bu tərəfə formalaşan müəlliflərin əsərləri yoxdur. Niyə yoxdur? Çünki dövlətin kitab sahəsinə ayırdığı pullar göyə sovrulub, bu sahəyə ciddi yanaşılmayıb, kitabxanalar, kitab mağazaları bağlanıb. Bunun da müqabilində müəlliflər ya formalaşmayıb, ya da yazdıqlarını oradan-buradan tapdıqları kiçik məbləğlə çap edib öz əhatələrinə, dost-tanışlarına hədiyyə ediblər. Bu da ona gətirib çıxarıb ki, yazıçılıq, naşirlik, kitabçılıq sənayesi fomalaşmayıb. Ona görə də başqa nəticə gözləməyə dəyməz.

İkincisi, Azərbaycan ədəbiyyatının xaricdə tanıdılması üçün hələ də hansısa dövlət fondu yoxdur ki, bu işi üzərinə götürsün, sözügedən sahədə fəaliyyət göstərsin, strategiya qursun, təbliğat-təşviqat işi ilə məşğul olsun. Uzun illər əvvəl çoxbilmiş məmurlarımız bu adla Türkiyədə nəşriyyat təsis etdirdi. Özü də, tanış-tunuş, qohum-əqraba əli ilə. Sonra başladılar, bir neçə gənc yazıçının əsərlərini türk dilində çap etdirməyə. Axırı da heç nə... Buradan pul silindi, bir-iki rəsmi tədbirdə ortaya qoyub başına fırlandıq, alqış dedik, boy boyladıq, soy soyladıq, bir neçə universitetin, tədqiqat mərkəzinin kitabxanasına hədiyyə etdik, vəssalam.

On beş ildən çoxdur, bu işlə məşğulam, Türkiyədəki bircə kitab mağazasında azərbaycanlı müəllifin əsərinin satıldığını görməmişəm. Olmazdı ki, ədəbiyyata dəstək fondu yaradılsın, nəşrlər xarici naşirlərə təqdim edilsin? Bunun üçün yeni nəsə icad etməyə ehtiyac yoxdur. Əksər ölkələrdə belə fondlar var. “Vikipediya”dan götürdüyüm Türkiyə nümunəsini azərbaycancaya tərcümə etmədən – olduğu kimi bura yerləşdirirəm:

 

“TEDA nedir?

Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığınca yürütülen ve kısa adı TEDA olan “Kültür ve Turizm Bakanlığı Türk Kültür, Sanat ve Edebiyat Eserlerinin Dışa Açılımını Destekleme Projesi”; Türk kültür, sanat ve edebiyatıyla ilgili Türkçede veya başka bir dilde yayımlanmış eserlerin, çeviri ve yayım marifetiyle yurt dışında tanıtılmasını sağlamak için yurt dışında veya yurt içinde faaliyet gösteren yayıncılara teşvik veren bir çeviri, yayım ve tanıtım destek programıdır.

2005 yılında başlatılan TEDA Projesi, Türkiye’nin kültürel ve edebi birikimini yabancı okurlara kendi dillerinde okuma olanağı sunar. Böylelikle Türk yazarların eserlerinin uluslararası kitap pazarlarında görünürlüğü desteklenmiş olmaktadır.

Bakanlıkça yürütülen TEDA Projesi ile Türk edebiyatının dünya çapında dolaşımını desteklemek amacıyla TEDA Danışma ve Değerlendirme Kurulunca uygun görülen başvurular desteklenmektedir”.

 

Yaxşı, bəs bizdə bu işi kim görməli idi? Ya Mədəniyyət Nazirliyi, ya da Azərbaycan Dövlət Tərcümə Mərkəzi. Halbuki Tərcümə Mərkəzinin fəaliyyət istiqamətlərindən biri də “Azərbaycan ədəbiyyatının beynəlxalq aləmdə, xarici ədəbiyyatların Azərbaycanda tanıdılması və təbliği işinin həyata keçirilməsi”dir. Amma biz bu qurumlardan hansınınsa bu sahə ilə məşğul olduğunu görmürük.

Tarixində ilk dəfə olaraq Türkiyədə keçirilən TÜYAP Kitab Sərgisində bu il qonaq ölkə Azərbaycan olacaq. İndiyə qədər heç bir kitab sərgisində qonaq ölkə olmamışıq. Bu ilkdir. Bu sərgidə Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə 15, öz imkanları hesabına 10 nəşriyyat – 30 nəfərdən çox yazıçı, şair, ziyalı 2 – 4 noyabr tarixlərində Türkiyədə səfərdə olacaqlar. Kitab sahəsi ilə məşğul olan belə geniş heyətlə ilk dəfə xarici sərgidə iştirak edəcəyik. Daha bir ilk o olacaq ki, sözügedən sərgidə əksəriyyəti dövlət sifarişləri ilə işləyən mətbəələr, dövlət mükafatlarının kölgəsində gəzişən müəlliflər yox, öz ayaqları üstə durmağa çalışan nəşriyyatlar, yazıçılar iştirak edəcəklər. Çox sevindirici haldır. Bir neçə gün əvvəl mədəniyyət nazirinin müavini Fərid Cəfərov səfər proqramı ilə tanışlıq və təqdimat üçün nümayəndə heyətini qəbul etdi, xeyli müzakirə apardıq. Nəyi necə edəcəyimizlə bağlı xeyli danışdıq. Naşirlərin haqlı-haqsız irad və şikayətləri dinlənildi. Amma o qədər işi keçən illərdə görməli idik, görməmişik, indi tökülüb üst-üstə, altından çıxmaq uzun müddət tələb edir. Buna görə adamın nə nazirliyin indiki komandasını qınamağa dili gəlir, nə də naşirləri. Amma yenə ümidvericidir ki, hər görülən iş yandırılan çıraqdır. Ümid edirəm, nazirliyin yandırdığı bu çıraq sönməyəcək, alovlanacaq, alovlanacaq və dünyaya işıq salacaq.

Bir məsələni də qeyd edim ki, 2021-ci ildə yaradılan ANAİB-in 27 üzvü var, onlardan da 20 nəşriyyat bu sərgidə iştirak edəcək. 10 naşir dövlət, 10 nəfər naşir öz hesabına. Bundan əlavə, birliyə üzv olmayan 5 naşir də dövlət hesabına iştirak edəcək. Böyük hadisədir; 25 naşir dünyaca məşhur sərgiyə qatılır. Ən azından bəhsə-bəhs yaxşı bir işin qulpundan yapışmaq imkanı olacağına ümid edirəm. Güman edirəm ki, naşirlərimiz menecerlik bacarıqlarını ortaya qoyacaq, hərəsi, heç olmasa, beş azərbaycanlı müəllifi qardaş türk naşirlərinə təqdim edəcək, satışına nail ola biləcək. ANAİB heyəti olaraq artıq bir neçə ildir, bu sahədə çalışır, sərgilərdə qarşımıza bu məqsədi qoyuruq. Bunun üçün nəşriyyatlar müəlliflərə, müəlliflər naşirlərə inanmalı, aralarında razılıq olmalı, xaricdə tanınmaq üçün bir-birilərinə etibar etməlidirlər. Son bir neçə ildə çox az naşir xarici həmkarına müəlliflik hüququ satmağa nail olub. Bu kiçik də olsa, uğurdur. Hansısa xarici ədəbiyyatı çap edən naşir ilk olaraq o kitabın satılmasında maraqlıdır; bu da həmin kitabın təbliğinə yol açır.

Görüşdə bu məsələ ilə bağlı nazirliyə təklif etdim ki, heç olmasa, otuz kitabın xaricdə çapı üçün müəyyən büdcə ayrılsın, türk naşirlər bu kitabları alıb çap edə, təbliğatı ilə məşğul ola bilsinlər. Heç olmasa, ədəbiyyatımızı Türkiyədə tanıda bilək. Ümid edirəm, qonaq ölkə kimi fondumuzun yaradılacağı günə qədər son zamanlar bu sahəyə xüsusi diqqət ayıran Mədəniyyət Nazirliyi dəstək verə biləcək.

Sonda onu da qeyd edim ki, kitab ümummilli məsələdir, bu, təkcə özəl sektorun ümidinə buraxılmamalı, həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən dövlətimizin resursları ilə dəstək görməlidir. Tez-tez deyilir ki, bu biznesdir, dövlət buna niyə dəstək olmalıdır, gedin, özünüz çalışın-vuruşun. Haqlı söz olsa da, düzgün yanaşma hesab etmirəm. Kitab, mədəniyyət birbaşa dövlət dəstəyinə həmişə ehtiyac duyub və duyacaq da. Onun üçün də güclü və böyük mədəniyyətə sahib ölkəmizi sadəcə mədəniyyətimizlə təbliğ edə bilərik. Burada isə sən, mən yox, biz olmalıdır.

 

P.S. Bu qədər etiraz, şikayət, giley-güzar yazdığım üçün qınana bilərəm: “Sən kimə nə məsləhət verirsən?” – deyənlərə öncədən şəxsimin və sahibi olduğum şirkətin gördüyü bir neçə işi xatırladım. XAN Nəşriyyatı İsa Muğannanın, Əzizə Cəfərzadənin, Rüstəm Behrudinin, Salam Qədirzadənin, müasir yazıçılardan Əziz Yaqubzadənin, Tamerlan İsmayılzadənin, Elayın, Xəyalə Muradın və özümün bir neçə əsəri yer alan ingiliscə kataloq hazırlayıb, İstanbul, Şarja, Frankfurt kitab sərgilərində xarici nəşriyyatlara təqdim edib. Bu il keçirilən Frankfurt Sərgisi üçün Məhəmməd Füzulinin 530 illyinə həsr edilmiş kiçik kitabçanı 300 tirajla çap edib sərgi iştirakçılarına hədiyyə etmişik. Hər dəfə xarici sərgilərə bu məqsədlə gedir, dostlarımızı şəxsən maarifləndirməyə çalışıram. Sərçənin daşıdığı su kimi olsa da, hələlik bacardığımız və gücümüz çatan budur.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün Şeir vaxtıdır, sizlərə Anar Seyidağanın şeirləri təqdim edilir.

 

 

İZ

 

Tənhalıq yanında

kiminsə olmaması deyil,

Tənhalıq yanında heç kimi

hiss edə bilməməyindi.

Ümidsiz sevməkdi əzab verən.

Səhra yağışıdı gülüşlərin.

Qeyri-səlis məntiqdi qovuşmağımız.

5-10 adamın içini

yandırmaq fəlsəfəsidi şeirlər.

Unutmaq deyilən bir şey varsa, xəstəlikdi.

Nağıllardı ağlımızda

doğruluğun kimsəyə

lazım olmayan izləri.

Və

cəhənnəm qorxusudu

cənnəti doya-doya yaşamamaq.

 

 

ADAM

 

Bir salam söylə də açılsın dilim,

Yoluna yalandan çıxdığım adam.

Səni necə xoşbəxt edəm,nə bilim,

Yüz kərə qaldırıb yıxdığım adam.

 

Körpə sevgimizi tutub bələdim,

Əlimdən nə gəldi, onu elədim.

Sən buz parçasısan, demə,belədi,

Qarşına keçincə axdığım adam.

 

Çox qırdın, çox yordun istəmədən sən,

Başladıq yenidən,bitdi yenidən.

Elə bilmə sənsiz sıxılmıram mən,

Uzaq durmağımla sıxdığım adam.

 

Yol deyil, bilirəm,  mənim seçdiyim,

Canından keçərsən candan keçdiyim. –

Dirisini boğmaq fikirləşdiyim,

Ölməsindən amma qorxduğum adam.

             

 

CƏZA

 

Bu qədər məlum içindən

Nədən sən məchulu seçdim?

Həsrətin yüz cür həlli var,

Ən çətin üsulu seçdim.

 

Deməzdim,deməzdim amma

Tənə etməsəydi çoxu.

Xaraba qoyduğun qəlbin

Bayquşu özünsən axı.

 

Səni itirmək yoxdursa,

Qorxu nəyimə gərəkdir?

Yatıb səni görmərəmsə,

Yuxu nəyimə gərəkdir?

 

Yanımda ol,səni sevmək

Qoy yazılmasın qəzama.

Tanrım, mən razı deyiləm

Ömürlük sevmək cəzama.

 

 

MƏNDƏN NƏ YAZIB ALLAH?

 

Gözlərimə bax bəzən –

güzgünü neyləyirsən?

Qoy ölüm həsrətindən –

özgəni neyləyirsən?

 

Misra-misra oxunma,

qoşum, dastan eyləyim.

Məhəbbətə himn yazım,

səni bəstəm eyləyim.

 

Əllərim fırça olsun,

sinən rəsm varağım.

Yanağından oxunsun

mənim möhur dodağım.

 

Saçını uçuran yel

dəli nəfəsim olsun.

Qollarının arası –

Olsun – qəfəsim olsun.

 

...Hey səni arzuladım,

Yalvardım – susub, Allah.

Görən, alın yazında

məndən nə yazıb Allah?

 

    

XOŞBƏXT OL

 

Mənə bir toy havası çal

Qaval daşı ilə –

Tarixin yaddaşına oynayım.

Dindirin xarıbülbülü –

Vətən yazdım son kərə –

Şahiddi.

O gəlinin xınası havalıdı –

        sevgilisi şəhiddi...

Bitməz bu müharibə

Son şəhid

               qızına

Divardakı şəklindən –

Xoşbəxt ol!

        deyənədək.

 

    

QLADİATOR

 

Zəfərinə tamaşatək

Baxılan qladiator kimiyəm.

Bu sevgilərdən ayrılantək

Düşüncələrimin əsiri

    olduğumu anlayıram.

İndi mənə əl çalanlar

Zuy da tutar, bilirəm.

Ölmək üçün bir az tezdi –

yavaş-yavaş ölürəm.

İlahi, İlahi!

Eşidirsən məni?

Baxırsan,

Eyni adamlardı,

Eyni dualar,

Eyni arzularla

Yoruruq səni?

İlahi!

Bir şey istədiyim yox,

Sadəcə, səni görmək istədim.

   

 

İSTƏYİRƏM

 

Sənə oruc olmaq nədi,

doya bilmək istəyirəm.

Alnımı alnına qoyub

namaz qılmaq istəyirəm.

 

Gəl deyirəm, gəlirsən ki,

Nə düşündün deyirsən ki.

Yasaq meyvəm deyilsən ki,

bir diş almaq istəyirəm.

 

Sevgi hanı, inam hanı?

De, inanım, atam canı.

Qırım töküm, "papatyanı"? –

əmin olmaq istəyirəm.

 

Səninləmi qoşa düşdüm?

Başdan etmə, başa düşdüm.

Düşünürsən, işə düşdüm –

İşə salmaq istəyirəm.

 

 

ÇIXIR

 

Niyə əyilməyən ruhum

qabağına dustaq çıxır.

Səndən sonra ürəyimə

kim gəlirsə, qonaq çıxır.

 

Gedəməm,nə qədər vursan,

Nə olar, yanımda dursan.

Allah haqqı! İnanmırsan?

Sənsiz hər şey yamaq çıxır.

 

Ölümmü mərd olum sənə?

İtimmi dərd olum sənə?

Deyirəm sərt olum sənə –

İçimdən bir uşaq çıxır.

 

Sevmə, oxuma nəzmimi,

Qıra bilməzsən əzmimi.

Özün çək sevgi rəsmini

Mən çəkirəm, çılpaq çıxır.

 

 

İÇİNDƏ

 

Başqa aləmdəyik – nə kürə, nə yer,

Odla oynayırıq təndir içində.

Hərə bir tənliyin məchulundadır –

Necə tam çıxasan kəsir içində?!

 

Hansı yana gedək, vardı bir tuzaq,

Hər iki tərəfdə it hürür ancaq.

Div bilir, kim yatar, kim qalar oyaq,

Kimə su aparsın xəlbir içində.

 

Bu dar ağacıdı, baxma ucuna,

Sən yellən, küləklər dönsün saçına.

Ürək nə düşünür, kimin vecinə,

Boğaz xoşbəxtdirsə kəndir içində.

 

Günahdı, yasaqdı əyləncə, tar, saz,

Nə gözəllik gördük, dedilər, olmaz!..

Sən də, qəbirqazan, bir az enli qaz,

Adam sıxılmasın qəbir içində.

 

 

NƏDİ?

 

Məni öldürməyə bir cümlə bəsdi,

Bu atəş, bu vulkan, top-tüfəng nədi?

Gözündən süzülən tək damla bəsdi –

Üzümə dəyişən yeddi rəng nədi?

 

Bilməyib qırmaq var, bilib qırmaq var,

Sevməyib xoş tutmaq, sevib yormaq var.

Öpüb oxşamaq var, gəlib görmək var,

Qısa mesaj nədi, soyuq zəng nədi?

 

Mən meydən qaçıram, içir ruhumu,

Dünya dərd yeridi, qaçır ruhumu.

Çox uzaq tutursan, uçur ruhumu –

İpin doladığın çərpələng nədi?

 

Nə misallar gördüm, mənə nə tərci?

Yorma özünü də, gəl tutaq mərci.

Ay zalım, sevirəm, nə il, nə bürcü –

Ha əkizlər nədi, ha xərçəng nədi?

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

 

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Sizlər üçün çağdaş yazıçı və şairlərimizin ən yaxşı ədəbi nümunələrini seçərək təqdim edəcəyik.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

 

NƏSR

 

AQŞİN YENİSEY

 

SƏHRADAN GƏLƏNLƏR VƏ SƏHRAYA GEDƏNLƏR

(esse)

                                                                          

 Ey Nəsimi! Can Nəsimi!

 

1417-ci ildə, Asiyada fillərin atları yendiyi günlərin birində Hələb şəhərinin cənubunda, səmasında günəşin Məcnun olduğu çölün ortasında səhradan gələn və səhraya gedən iki dəstə qarşılaşdı; səhradan gələnlərin gözlərində qorxu vardı, səhraya gedənlərin ağızlarında qəzəb. Səhradan gələnlər əllərində qanlı köynəklər yelləyir, yeri-göyü görməyən yaşlı gözlərlə ürək parçalayan mərsiyyələr oxuyurdular, səhraya gedənlərin ağızlarından isə islamın Məhşər marşının “allahu-əkbər” sədaları ərşə qalxırdı. Səhradan gələnlər Teymurilərin inanclı dar ağaclarından gizlənən batinilərin dəstəsi idi; Mavəraünnəhrdən qaçıb iz azdıra-azdıra Şiraza gedirdilər; səhraya gedənlər isə Sultan Mahmudun icazəsi və naib Yeşbəyin əmri ilə çölün ortasında icra ediləcək edama tələsən zindan məmurları və edama baxmağa göndərilən mərvanilər idilər. Səhradan gələnlər ac idilər, səhraya gedənlər yoxsul. Hər iki dəstənin səhradan və allahdan başqa heç nəyi yox idi. Əmir Yeşbəy edam ediləcək kafirin asi qanının şəhərə tökülməməsi üçün edamın şəhərdən kənarda, altı günahkarların, üstü məsumların cəhənnəmi olan, göylərində təpəgöz bir günəşin qızmış dəvə kimi ağzının qaynar heliyini axıda-axıda nərildəyərək vurnuxduğu kölgəsiz səhranın ortasında icra edilməsini əmr etmişdi. Kafirin meyiti yalnız diri-diri vücudunun dərisi soyulub başı kəsildikdən, qanı axıb səhraya töküldükdən sonra şəhərə gətiriləcək və insanlıq ibrət alsın deyə günlərlə, həftələrlə, bəlkə, aylarla şəhərin giriş-çıxış qapısının alnından asılacaqdı. Hər iki dəstə qan-tər içində idi. Şərqin təkallahlı, təkkitablı adi günlərdən biri idi o gün.

Səhradan gələnlər səhraya gedənlərin müdhiş bir edama tələsdiyini öyrənincə yollarını dəyişdilər; onların da gözlərindəki qorxunu ağızlarındakı qəzəb əvəz etdi. Nəhayət ki, günlərdir bitmək bilməyən bu cansıxıcı, bomboş çöllərdə yolüstü də olsa maraqlı bir gün yaşanacaqdı onlar üçün: kafir bir şairin diri-diri dərisini soyacaqdılar! Bəh-bəh-bəh! Zəhərli ilanlardan başqa heç bir canlının yaşamadığı lənətlənmış bu ucsuz-bucaqsız qum dənizində Şərqin qanlı tamaşalardan birinə şahid olmaq böyük lütf idi, buna görə dünya şöhrətli tək allahlarına şükür etməliydilər. Etdilər də...       

 Səhradan gələnlər səhraya gedənlərə qarşıdılar; səhraya gedənlər səhradan gələnlərə su verdilər; ilk dəfə sünnilər və şiələr bir-birilərini tanımadılar, tanımaq istəmədilər, ümumi düşmənin – kafir bir şairin – varlığı onlara qardaş olduqlarını xatırlatdı. Şairin edamı qardaş düşmənçiliyini bir günlük də olsa unutdurdu. Bütün gözlər eyni hədəfə, zindan məmurlarının əhatəsində yeriyən, qolları zəncirli, saç-saqqallı dağılmış, pərişan başı köksünə düşmüş, yaxasız uzun ağ yun xirqəsinin altından quru canının sür-sümükləri görünən kafir şairə odaklandı. Onu, sanki, gordan çıxarıb gətirmişdilər. Bu qələbəliyin arasından yalnız o, geri qayıtmayacaqdı, daha doğrusu, diri gedib, ölü qayıdacaqdı. Bu, onun getdiyi son yol idi. Yerdə qalanlar geri qayıdıb qovuşduqları yerdə yenidən ayrılacaqdılar, yollarına və düşmənçiliklərinə qaldıqları yerdən yenidən davam edəcəkdilər. Şair bunu düşünəndə qəzəbin və yoxsulluğun hay-küylü şənliyindən qorxaraq, ayaqlarını yandıran isti qumların altından baş götürüb canını qurtarmaq üçün kənara sıçrayan qara bir ilanın arxasınca gülümsündü və dünya ilə vidalaşmağa onu sancmayan bu ilandan başqa bir kimsəsinin olmadığını hiss edincə yalnız ilanın eşidə biləcəyi bir pıçıltı ilə vəsiyyətə bənzəyən bu misranı söylədi: “Dünya duracaq yer deyil, ey can səfər eylə...” 

İlan fısıltısını xatırladan kinli səmum küləyi isti qumları sağa-sola sovurub məğlub mərsiyyələri qalib allahu-əkbərlərinə qaynayıb-qarışmış, məqsədləri, ümidləri, arzuları, ölümləri eyniləşmiş insanların heç yumulmayan ağızlarına, heç görməyən gözlərinə, heç eşitməyən qulaqlarına doldurur, dəvələrlə öpüşməkdən sırtılıb sısqalanmış səhra fahişələrini - tikanlı yulğun kollarını - çölün gizli dərinliklərindən gətirib heç yubanmayan ayaqlarına dolaşdırır, onların edama aparan yollarını kəsərək, bədəni günahın cəhənnəminə çevrilmiş kafir və pərişan şairin yırtıq xirqəsini dartışdıra-dartışdıra bu edamdan səhraya çatacaq qurbanpayını istəyirdi. 

Ətindən, qanından, dərisindən, xirqəsindən səhranın pay istədiyi,  Şərqdə heç vaxt evi olmayan, amma Şərqin dörd bir yanında saysız-hesabsız məzarları olan Şərq şairi Nəsiminin özü idi o qurbanpayı...

Şərq öz ruhunun şahzadəsini əsir götürmüşdü! 

Nəsimi islam mədəniyyətinin müxalifidirmi, yoxsa onun bağrından qopan bir müasiridirmi? İslam mədəniyyətini islam coğrafiyası ilə eyniləşdirmədən bu sualın cavabını axtarmaq istəsək, ikinci bir suala cavab verməli olacağıq; təsəvvüfün Quranın soteriologiyası, islam teologiyasının bir qolu olduğunu sorğu-sualsız qəbul etmək doğrudurmu? Təsəvvüf və islamın qarşılıqlı təsirlənməsi başqa yazının mövzusudur. Bizim sualımız konkretdir: təsəvvüfmü Quranın içindən çıxıb, ya Quranmı təsəvvüfü özününküləşdirib?  

Humanizmin sxolastik xristian düşüncəsinə, oradan da Bokkaçonun "Dekameron"una, Dantenin "Cəhənnəm"inə və Getenin “Faust”una gəlib çıxana qədər Makedoniyalı İsgəndərin hellinist imperiyasının torpaqlarında dolaşdığı yolun unudulmaqda olan xəritəsini axtara-axtara islamdan üç əsr əvvəl Asiyada yayılmış bir Mesopotamiya dininin adını çəkmək istəyirəm ki, müasir təsəvvüf alimləri ya instinktiv bir qorxu ucbatından, ya da artıq monoqrafik vərdişə çevrilmiş dini-əxlaqi çərçivədən kənara çıxmamaq üçün Xeyirlə yanaşı Şərə də inanan bu qədim qnostik dinin üzərindən sükutla keçirlər. Eyni sükut Məkkəni ələ keçirib Qara daşı özləri ilə aparan Qərmətilərin üstündən keçmək üçün də islam tarxiçilərinə lazım olur. Biz alimlik iddiasında olmadığımız üçün qorxu və vərdişin diqtəsi ilə yaradılan belə bir “elmi sükuta” ehtiyac hiss etmədən o dinin adını öz xəttimizlə yazacağıq: Manixeizm. Özünü ilahilərinin birində “Babildən gələn bir müğənni” adlandıran Mani peyğəmbərin dini. Mani Mesopotamiyada (Babildə) heterodoks (burada fərqli, başqa bir yol tutmuş mənasında) xristian ailəsində doğulmuşdu, onun Sasani şahı I Şapurun dəstəyi ilə İran və Mesopotamiya sərhədlərini aşaraq, Misir, Anadolu, Avropa və Mərkəzi Asiyaya qədər yayılan, IV əsrdə xristianlığın ən böyük rəqibinə çevrilən, VIII əsrdə Şərqi Türküstanda uyğurların rəsmi dini olan, VII əsrdən sonra Mesopotamiyanın və Persiyanın müsəlmanlar tərəfindən fəth edilməsi ilə başlayaraq Abbasilər dövründə amansız təqiblərə məruz qalan bu dualist dini zərdüştlük, Babil folkloru, xristianlıq, Buddizm və islam arasında bir körpü oldu. İslamdan əvvəlki mədəniyyətlərdə olan bir çox kosmoloji, teoloji narrativlər islama bu körpüdən keçib getdi, o cümlədən təsəvvüf. Hətta Məhəmməd peyğəmbərdən üç əsr əvvəl Mani peyğəmbər özünü “sonuncu” elan etmişdi.   

Manixeizmə görə, insanın müəllifi tanrı deyil, şər qüvvələrdir. Qaranlıq əbədi bir əzmlə işığa qarşı döyüşür. Məşhur astrofizik Nil Deqras Taysonun deyimi ilə məsələyə “kosmik perspektiv”dən baxsaq, etiraf etməliyik ki, haqq və ədalət qaranlığın tərəfindədir, çünki kainat qaranlığın evidir. İşıq kainatda təsadüf və müvəqqətidir. İşığın ömrü “Qara dəlik” onu udanacandır. Varlığa bu cür kosmik, evrensəl baxış hind dinlərindən, daha dəqiq desək, hinduizmdən gəlir; üç böyük tanrısı olan (Brahma, Vişnu, Şiva), amma heç bir peyğəmbəri olmayan bir dindən. Hind kosmologiyası, ya da inancı peyğəmbərli dinlərin xilaskarlıq (məsələn, xristian parakleti) anlayışına deyil, daha çox insan varlığının faniliyinə əsaslanır: taledən qaçmaq mümkün deyil, onun əzablarına, çətinliklərinə yalnız dözməklə qalib gəlmək olar. Bu, təsəvvüfün ana ideyasıdır ki, Hindistan xalqlarının gerçək tarixi belə bu ideya üzərində qurulub. Himalayın arxasına sığınmış bu xalqlar işğalçı fatehləri də taleyin bir cəzası, yaxud bir sınağı olaraq qarşılayıb, onların fatehlik kaprizlərinə illərlə dözərək yola salıblar. Təsəvvüfdə əzaba, ağrıya müqavimət göstərmək, bir növ, günah sayılır. İrfan romantizminin bütün şairləri diz çöküb göylərə yalvarırlar ki, dözmək üçün onlara daha şiddətli dərd, iztirab, kədər göndərsin. Füzuli dərdinin azlığından şikayət edir qəzəllərində. Sufi öz ruhunu əzabla arındırır.

Sufinin bədəni, bir növ, onun laboratoriyasıdır. O, öz ruhunu burada təcrübədən keçirir, onu tanrıya geri dönüşə hazırlayır. Buna görə də sufi öz bədənindən imtina (yəni intihar) edə bilməz. O, burada üzləşdiyi bütün çətinliklərə, ağrı-acılara dözməlidir, əks halda, o, bir sufi deyil, yoldan keçənin biri sayılacaq. Sufi özünü eşqə (tanrıya aparan yola) qurban demiş insandır: o, hər kəsin, hər kəs də onun tayı deyildir. Məsələn, onun göz yaşları duru yox, qanlı göz yaşlarıdır: “Gözümdən qanlı axar su” (Füzuli).

Budda nəfsini sınağa çəkib iradəsini öldürür, sufi iradəsini sınağa çəkib nəfsini.

Əliqavallı Şərq dərvişləri islam şamanları idilər; ölü diriltməsələr də ölülər (ruhlar) dünyasını təmsil edirdilər. Nəsiminin "iki cahan" dediyi şey, əslində, dərvişin təmsilçisi olduğu iki mədəniyyət, iki inanc sistemi idi: şamanizm və islam - ölülər və dirilər aləmi.      

İslamdan üç əsr əvvəlki farsların “Peyğəmbərlərin möhürü”, yəni “son peyğəmbər” adlandırdığı  Mani peyğəmbərin Çindən İspaniyaya qədər yayılmış dininə görə, şər qüvvələr tanrı zərrələrini oğurlayıb insan bədəni şəklində “həbsxanalara” salıblar; ilk iki bədən Adəm və Həvvadır. Tanrı öz zərrələrinin, nurunun arxasınca elçisi İsanı göndərib. İsa şər qüvvələrə xidmət etməsinlər deyə Adəm və Həvvanı cinsi əlaqəyə girməmək üçün xəbərdar edib. Ancaq “Qovulma”dan sonra da günaha batmağa davam edən anamız Həvva öz atası ilə (manixeist baxışa görə, Adəm və Həvva cənnətdə tək olmayıblar), sonra da atasından doğduğu oğlu Qabillə cinsi münasibətə girib Habili doğub. Beləliklə, qadın şərin yer üzündə yayılmasını reallaşdırıb. Tanrı zərrələrini daha çox insanın bədəninində həbsə məhkum edib. Bir ucdan doğaraq (bəzi mənbələrdə Həvvanın qırx çüt əkiz uşaq doğduğu deyilir) yer üzündə şərin “həbsxanalarının” sayını çoxaldıb.

Sonra bir xeyli şər qüvvə Həvvanı Adəmlə cinsi münasibətə girməyə vadar edir, ancaq Adəm İsanın xəbərdarlığını unutmadığı üçün kor-peşman halda Həvvadan olan oğlunu da götürüb işıq gələn səmtə - Şərqə gedir. Öldükdən sonra isə Adəm tanrıya qarışır, sufiyanə desək, onda əriyib həll olur. Həvva və onun nəsli (yəni bizlər, ilk günahdan və ilk cinayətdən törəyənlər) əbədi cəhənnəmlə cəzalandırılır.

Təsəvvüfdən xəbəri olanlar təsəvvüfdə qadağalar arasında ən başda yer alan “şəhvət orucunun” hardan gəldiyini anladı yəqin ki. Təsəvvüfdə cinsi nəfsə uymamaq ən ciddi əmrdir. Din tarixçisi, filosof Mirça Eliade Pers kralı Bəhramın hüzurunda zərdüşt kahini Əfrupazla Mani arasında belə bir dialoqun getdiyini yazır: “Əfrupaz Manidən soruşdu: “Sən niyə istəyirsən ki, insanın nəsli kəsilsin (manixeizmdəki evlənmək qadağası) və dünya tezliklə yox olsun, hər şey öz orijinal formasına qayıtsın?” Mani ona belə cavab verdi: “Nəslin onu yaradan şeylərdən uzaqlaşması vacibdir, çünki bu uzaqlaşma nurun pak halında zühuruna səbəb olacaqdır”.

Bu inancdan güc alan Orta əsrlərin radikal sufi təriqətlərinin bəzi üzvlərinin qadınla yatıb şərə xidmət etməmək və dünyanı insan bədəni şəklindəki tanrı zərrələrinin  zindanları ilə doldurmamaq üçün cinsi orqanlarını kəsdiklərini iddia edənlər də var. Zərdüşt kahini ilə bu mübahisədən sonra həbs edilən və zindanda öldükdən sonra meyiti itlərə atılan Manidən əvvəl xristianlıq öz rahiblərinə evlənməyi qadağan etmişdi. İslamla təsəvvüf arasında ilk ziddiyyət hər iki inancın təməlində ortaya çıxır: təsəvvüf kişiyə qadından uzaq gəz deyir, evlənmə deyir, törəmə deyir, islam isə kişiyə dörd arvad almağa icazə verir, yəni təsəvvüfün ən təməl prinsipini rədd edir. Buna görə də bizim yuxarıda verdiyimiz “təsəvvüfmü Quranın içindən çıxıb, ya Quranmı təsəvvüfü özününküləşdirib” sualının cavabı sualın öz içində, vergüldən sonrakı hissədə öz təsdiqini tapır. Müsəlmanın həyatında və düşüncəsində təsəvvüfün yalnız izlərinə rast gəlmək olar ki, bu izlərin bizi islamdan əvvəlki hansı qədim dövrlərə aparıb çıxardığını aşağıda göstərməyə çalışacağıq. 

Nəsiminin məsələsinə gələcəyik, hələ tələsməyin.

Manixeizmin beş əmri bunlardır: oruc tut, dua et və sədəqə ver, yalan söyləmə, heç bir canlını öldürmə və ət yemə, mala, mülkə bağlanma, kasıblığının qərdini bil. III əsrdə Mani dərvişlərinin bütün Avrasiya qitəsinə yaydığı bu prinsiplər XII-XIII əsrdən sonra yaranan Yasəvilik, Qədirilik, Nəqşibəndlik, Hürufilik, Mövləvilik və s. kimi məşhur islam təsəvvüf təriqətlərinin “nizamnamələrində” də yer alır. İlk müsəlmanların təsəvvüfdən xəbərləri belə yox idi, çünki şərqşünas Bernard Luisin “Orta Şərq” kitabında IV əsrdə yaşamış romalı tarixçi Ammian Marçellindən gətirdiyi sitatda deyildiyi kimi, “Bütün bu bölgələrin xalqları (əsasən türklər və ərəblər) vəhşi və döyüşçü” idilər. “Münaqişə və müharibə onlara zövq verir”di. Onlara görə müharibədə ölənlər ən xoşbəxt adamlardır. Dünyadan təbii ölümlə ayrılanları qorxaqlıqda günahlandırıb aşağılayırlar”. Romalı tarixçi cənubdakı səhra xalqlarını “dost da, düşmən də ola bilməyəcək ərəblər” adlandırır.

Şərqşünas alim ardınca yazır: “Hz. Məhəmmədin doğulduğu illərdə Yəmən tamamilə Qırmızı dənizin cənubuna yerləşmiş (manixeizmlə çoxdan tanış olan) Perslerin  nəzarətində idi. Pers-Bizans müharibələri nəticəsində nisbətən təhlükəsiz olan Ərəbistandan keçən ticarət yolları çoxalmışdı və yarımada özləri ilə yeni məhsullarla yanaşı yeni düşüncələr gətirən əcnəbilərlə dolu idi. Kənardan gələn bu təsirlər ərəblər arasında müxtəlif təsirlənmələrə səbəb olmuşdu. Onlar silahdan, zirehdən istifadə etməyi, dövrün hərbi dərslərini öyrənmişdilər... inkişaf etmiş xalqların əvvəldən heç bilmədikləri zövqləri ilə tanış olmuşdular... Özlərindən üstün olan qonşularının din və mədəniyyətləri haqqında bilgi sahibi olan ərəblər müəyyən qədər intellektual, hətta mənəvi bir təsirlənmə də yaşamışdılar... Yazmağı öyrənərək öz əlifbalarını yaradib dillərini yazmağa başlamışdılar... Ən əsası, ibtidai bütpərəstliyi əks etdirən və qane olmadıqları dinlərinin yerinə başqa bir din axtarışına girişmişdilər... VII əsrdə Ərəbistandakı musəvilər və xristianlar tamamilə ərəbləşmiş və ərəb xalqının bir parçası olmuşdular... Hz. Məhəmməd doğulduğu Hicaz bölgəsinin xalqı köçəri həyat sürürdü, bəzən də düşmən qəbilərlərə hücum edib yağmaladıqları qənimətlərlə dolanırdılar...”

Şərqşünas Bernard Luisin tarixi təsvirlərindən aydın olur ki, islamın meydana çıxdığı dövrdə ərəb dünyası, ümumiyyətlə, mədəniyyətin ucqarında olan bir dünyadır. Nəinki təsəvvüf bilgisinə sahibdirlər, dövrün xarakterik hadisələrindən belə xəbərləri yoxdur. Buna baxmayaraq, istər-istəməz məhsul alış-verişində olduqları qonşu xalqlarla həm də bilgi alış-verişində olmağa məcburdurlar. Gələcəkdə islam adanlanacaq, ancaq hələ adı bəlli olmayan bir din də  müxtəlif mədəniyyətlərdən əldə etdiyi bilgiləri toplayaraq özünü yaratmaqla məşğuldur. Günlərin bir günü bu bilgilərin, dövrün şərtlərinə uyğun olaraq, bir peyğəmbərə ehtiyacı olacaq. O peyğəmbər bu toplanmış bilgiləri allahın vəhyləri kimi “göydən endirəcək”. Yeni din axtarışında olan ilk müsəlmanlar da buna inanacaqlar. Köçəri həyat sürən bu adamlar təsəvvüfün nə olduğunu heç vaxt bilməyəcəklər, yalnız onların nəvə-nəticələri əsrlər keçdikcə oturaq imperativ gücə çevrilib zənginləşdikdən sonra mənəvi, intellektual “zövqə” ehtiyac duyduqda təsəvvüfü kəşf edəcək və onu özününküləşdirəcəkdilər.

Burada balaca bir haşiyə çıxaq. Din və inanc fərqli şeylərdi. Din oturaq həyat tərzinin inancı, inanc köçəri həyat tərzinin dinidir. İnancın din olması üçün oturaq həyat zəruri şərtdir. Birbaşa təbiətdən qidalanan xalqların inancı din deyil, kortəbii inancdır; məsələn, Sibir xalqlarının şamanizmi kimi. İnancın din olması üçün təsərrüfat sistemi şərtdir.  Sufilər də oturaq deyildilər, amma köçəri də deyildilər, sufilər gəzərgi idilər; zamanda və məkanda qalaktik dövranı yamsılayırdılar. Ona görə də biz təsəvvüfə bir din deyil, bir inanc sistemi kimi baxırıq. İnancı dinə çevirmək üçün köçərilər həmişə oturaq həyata tələsiblər; İbrahim peyğəmbər köçəri yəhudi tayfalarını “vəd olunmuş torpaqlar”a aparıb, İsa ilk xristian olmaq üçün köçəri Nazaretdən oturaq Yerusəlimə gəlib, Məhəmməd peyğəmbər Məkkədən Mədinəyə köçüb və s. Hətta mifologiyası ilə ibrani dinlərin mənbəyi sayılan ilk şumer dinləri də tarixin ilk “allahlar şəhəri” olan Nippurda yaranmışdı.

Ümumiyyətlə, maddənin, varlığın mənalandırılması, izi-tozu zəmanəmizə gəlib çatan bütün mistik təlimlərin məqsədi idi, bunu yalnız bir dinə, bir təriqətə bağlamaq ya mədəni acgözlükdən irəli gəlir, ya da bilgi qıtlığından. Məsələn, islam təsəvvüfündə yer alan “Hikmət-i işrak”, “Vəhdəti-i vücud” kimi anlayışlar Hind “Vedalar”ından tutmuş, Pifaqorun dini təliminə, Misirdə kral Totun (qədim yunanlarda Hermes, islamda İdris peyğəmbər) “çilə gecələrindən” üzü bu yana, yəhudilərin “Kabbala” mətnlərinə qədər qarışıq bir trayektoriya cızmışdır.  

Təsəvvüfün islamlaşdırılması, ya da islamın təsəvvüfləşdirilməsi işində bir alim vardır ki, burada onun adını çəkməmək ayıbımız olar: Muhyiddin İbn Ərəbi. İbn Ərəbi XII əsrdə Əndəlusdə xristianlıqdan, Şimali Afrika bütpərəstlərindən, Anadolu və İrandakı şamanizmdən, Zərdüştilik və Manixeizmdən, Suriyadakı İsmaililikdən bir çox şeylər alıb islam təsəvvüfünün əsasını qoydu. Ərəbi islamdan öncəki mətnləri islama gətirərkən onları Quran ayələri ilə sintez edib, eyni zamanda təsəvvüf anlayışlarının islami terminologiyasını da yaratdı. Bu gün islam təsəvvüfü dediyimiz bu metafizik sintez islamın beşiyi olan Hicazda yaranmayıb.

Təsəvvüfün bu yeni formasının nə üçün Misir, Suriya, İraq və İran kimi, çoxəsrlik qədim mistik dinlərin və mədəniyyətlərin izlərini hələ də canlı bir şəkildə qoruyan ölkələrdə ortaya çıxması da dediklərimizin həqiqiliyini şiddətləndirən bir sual olaraq meydanda cavabını gözləməkdədir.

İmaddədin Nəsimiyə gəlib çıxana qədər təsəvvüf artıq islamlaşmış, islam təsəvvüfünün ənənələri formalaşmışdı. Buna baxmayaraq, Nəsiminin qulağı səsdə idi; o, əsrlərin arxasında “ənəl-həqq” çığıran Mənsur Həllacın səsini eşidir və onun “Hüseyin” adı ilə qəzəllər yazırdı. XI əsrə kimi zındıq və kafir inancı kimi islam tərəfindən təqib olunan sufizm XI əsrdən sonra mərhələ-mərhələ islamlaşaraq bütün müsəlman dünyasında mistik-mənəvi mühitə çevrilmişdir. Hətta Nəqşibəndlik kimi bünövrəsi Buddizm inancı üzərində qurulan təriqətlər də islam təsəvvüfünün  təriqətlərindən biri olmağa can atırdı.

Əlbəttə, ürəyinizdə dediyiniz “islamın təsəvvüfə nə ehtiyacı vardı” sualını eşidirəm. Cavabım budur ki, bu, dini hakimiyyətin siyasi hakimiyyətlə əvəzlənməsi ilə bağlı bir məsələdir. Dövlətin yaxasını “tanrı məmurlarının” əlindən qoparmaq prosesi islam dünyasında olduğu kimi, eyni dövrdə xristian dünyasında da gedirdi. Nəsimi də, bir növ, islam dünyasının Martin Lüteri, təsəvvüf isə islamın protestantizmi idi. Dante Avropada nəhəng projektor kimi “qaranlıq çağın” sonlarında işığını insana fokuslayıb humanizm ideyalarını təbliğ edəndə islam coğrafiyasında da insanın önə çıxarılması prosesi başlamışdı. Və Qərbdə humanistlər insanın mövhumi pasını silib təmizləmək üçün çox rahat şəkildə qədim yunan və latın mədəniyyətinə üz tutduqları kimi, islam Şərqi də insanı “taclandırmaq” üçün özündən əvvəlki təsəvvüfə, insanın özünü tanrı zərrəsi hesab etdiyi nəcib bir dövrə üz tutmuşdu. Yəni tarixə tanrının deyil, insanın nəzarət edəcəyi dövr hər iki qitədə, təxminən, eyni dövrdə başlamışdı. Qərblilər yunan loqosunu – insanın ağlını, şərqlilər təsəvvüfü - insanın ruhunu (nurunu) seçdilər. Nəticədə yunan-Roma humanizmi xristianlığı, təsəvvüf islamı siyasi hakimiyyətdən məhrum etdi. Papa kralın, xəlifə sultanın himayəsinə keçdi.

Bəs onda müsəlmanlar Nəsimini niyə edam etdilər? Hürufilik təsəvvüfün “Vəhdəti-i vücud” düşüncəsinə söykənir ki, bu da bayaq dediyim kimi, Hind “Vedalar”ından tutmuş yəhudilərin “Kabbala” mətnlərinə qədər gedib çıxır. “Vəhdət-i vücud” fəlsəfəsinə görə, varlıq, materiya allahın sifətlərinin təzahürləridir, yəni yaradanla yaradılan eyni mahiyyətə  sahibdir; insan – allahdır, allah – insan. Nəsiminin farsca divanında dediyi kimi, “Əgər sən ilahi bir varlıqsansa, qəti öz varlığından kənarda allah axtrama”. Tamamilə islam teologiyasına zidd bir düşüncədir.

Daha və maraqlı bir səbəb. Eduard Səidin iki şərqşünas, Bekker və Massinonun haqqında “Onlar Şərqdən danışarkən, əslində, Məhəmməddən deyil, Həllacdan danışırdılar, çünki tanrının təcəllası fikri (xristinalığın İsa anlayışı) Məhəmməddə deyil, Həllacda var idi” şərhindən yola çıxsaq, deyə bilərik ki, Həllacla səsləşən “ənəl həqq” çağırışları ilə bütünləşən Nəsimi də, əslində, islamın İsalarından biri idi. Yəni Nəsimi bir müsəlmandan daha çox bir xristian idi. Tanrı onlarda İsada təcəlla etdiyi kimi bizdə də Nəsimidə (ondən əvvəl Həllacda) təcəlla etmişdi. Nəsimi dirilən və yenidən çarmıxa çəkilən (bu dəfə diri-diri dərisi soyulan) növbəti İsa idi. Baxmayaraq ki, qəzəllərinin birində “xaki-dəri-Əhli-beytəm” deyir, amma onun şəxsiyyətinin də islama yaxınlığı bulanıqdır, şair demiş, duman içində dumandır. Çünki başqa bir qəzəlində özü də özünü İsaya bənzədirdi:

Gah çıxmışam İsa kimi çərx üstünə oturmuşam

Gah varmışam Yusif kimi ol Misrə sultan olmuşam.

Görünür, Nəsimi “Pustimi soydu Yezid-Mərvanilər” deyərək quru canını zəmanəsinin şərtlərindən qorumaq üçün Əhli-beytə pənah aparmağa məcbur qalmışdı.

İbn Ərəbinin islamlaşdırdığı “Vəhdət-i vücud” düşüncəsi isə belə idi ki, aləmin mahiyyəti allahın mahiyyətinə daxil edilə bilməz, əksinə, aləmin mahiyyəti allahın mahiyyətinə əsaslanmalıdır. Yəni insan “ənəl-həqq” deməklə böyük qələt edir. Bizim nəsimişünaslar bir məqamı diqqətdən qaçırırlar ki, Nəsimi qəzəllərində hürufiliyi islamın mənafeyi üçün deyil, islamı hürufiliyin mənafeyi üçün kullanırdı. Məsələn, hürufilərə görə, Quranın Tin surəsindəki “Biz insanı ən gözəl şəkildə yaratdıq” ayəsi, yaxud “Özünü bilən Rəbbini bilər” hədisi hürufi düşüncəsinin, “Vəhdət-i vücud”un Qurandakı təsdiqidir. Yəni biz Quranın deyil, Quran bizim dediyimizi təsdiqləyir: “Sizə şah damarınızdan da yaxınam”, deyir allah (Qaf surəsi). Az qala demək istəyirəm ki, Nəsimi öz dövrünün din xadimlərini Quranla şantaj edirdi, ancaq demirəm, çünki buna ehtiyac yoxdur.

Bir də bunun üzərinə onu əlavə edək ki, hürufilər insanda təcəlla edən allah dedikdə ustadları Fəzlullah Nəimini (Şərqin başqa bir İsası) nəzərdə tuturdular. Bu məqam o dövrün mühafizəkar din xadimlərinin və alimlərinin gözündən yayınmamışdı. Çünki islam “Vəhdət-i vücud”unun banisi hesab olunan İbn Ərəbi islamdan əvvəlki “Vəhdət-i vücud” düşüncəsinin panteizmin eynisi, həm də islamla heç bir əlaqəsi olmayan batil fikirlərdən ibarət olduğunu söyləyərək yaradanı yaradılandan ayırmış və yaradılanı yaradanın kölgəsi səviyyəsinə endirmişdi. “Məndə sığar iki cahan” deyən Nəsimi isə İbn Ərəbinin ayırdıqlarını yenidən birləşdirirdi:

“Məscid ilə sacid oldı vahid

Məscid-i həqiqi oldı sacid”.

Yəni səcdə edən də səcdə edilən də bir oldu. Bu düşüncə Nəsimidən beş əsr əvvəl edam olunmuş “ənəl-həqq”çi Mənsur Həllacda belə idi:

“Sevən mənəm, sevilən də mən

İki ruhuq, girdiyimiz bir bədən”.

Bu düşüncə təsəvvüf şüurunun dərinliklərinə endikcə dünyanın ilkin mətnlərinə qədər gedib çıxır. Nəsimi Quranın ayələrindəki hürufi rəmzlərinə istinad etməklə, bir növ, müsəlmanlara deyirdi ki, sizi “Vəhdət-i Vücud” yolundan azdırıblar. İnsan xəlq olan deyil, həqq olandır. 

Haqq olan insan isə həmişə cəzalandırılır...

İslamı təsəvvüfün başlanğıcı kimi deyil, sonu, başa çatması kimi qəbul etməyin daha ədalətli yanaşma olduğunu söyləməyə macal tapmadan ortaya cavabını tələb edən daha bir sual çıxır: Təsəvvüf islama bu qədər bilgi, güc verdiyi halda, islam özündən təsəvvüfə nə verdi?

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

 

-Cəmi 6 dəqiqə kitab oxumaq stressin səviyyəsini 30 %-ə qədər azalda bilir ki, bu da musiqi terapiyasından və ya gəzintidən daha səmərəlidir. 

-Həkimlər sübut ediblər ki, mütaliə həm də güclü sağaldıcı prosedurdur. Bu gün inkişaf  etmiş ölkələrin bir çox aparıcı klinikalarında yeni müalicə metodu – biblioterapiya tətbiq edilir. 

-Tədqiqat zamanı zəngin süjet xəttinə malik romanların beş gün ərzində oxucunun beyin hüceyrələrini dəyişdiyi sübut edilib.

Sizləri cəlb edə bildik, elədirmi? Onda hər gün mütaliə mədəniyyəti barədə oxuyun və özünüzdə mütaliə vərdişləri aşılayın.

 

13-1.

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİN İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ

 

Mütaliə mədəniyyətinin inkişaf mərhələləri 3-dür.

1. BİRİNCİ MƏRHƏLƏ. Bədii əsərdə bir qism oxucu hər şeydən çox onun məzmunu, fabulası ilə maraqlanır. Digər qism hiss, həyəcan, ehtiras axtarır. Hər iki kontingent üçün asudə vaxtı səmərəli keçirmək, yaxşı əylənmək üçün mütaliə lazımdır. Bu, əyləncəli mütaliədir. Əyləncəli mütaliə Mütaliə mədəniyyətinin ən aşağı mərhələsidir. Məsələn, satılma tirajına görə dünyada ilk cərgədə qərarlaşmış kitablar “Harri Potter” seriyasıdır ki, müəllifi C.K.Roulinq olan bu romanlar macəra janrındadır, gənc sehirbaz Harri Potter və onun dostlarının sərgüzəştlərindən bəhs edir. Bu romanlar əyləncəli mütaliə üçün nəzərdə tutulubdur. Ən çox satılanlar sırasında müasir bir sıra yazarların, eləcə də klassik dönəmin Aqata Kristi, Artut Konan Doyl kimi ustaların yazdıqları detektivlər də ön sırada qərarlaşıbdır. O xümlədən bizim ölkəmizdə bu janra maraq böyükdür. Dünyaşöhrətli Xalq yazıçımız Çingiz Abdullayev, kitabları Teas-press yayın evinin satış listəsində həmişə öndə qərarlaşan Elxan Elatlı, yeni debüt etmiş Fəxrəddin Qasımoğlu azərbaycanlı detektivsevərlərə bir-birindən maraqlı yeni-yeni kitablarını ərməğan etməkdədirlər. Detektiv janrı əyləncəli mütaliənin ən geniş yayılmış və populyar növüdür.

Əyləncəli mütaliənin bir növü də erotik romanlardır. 2015-ci ildə işıq üzü görən və qısa müddət ərzində 55 ölkədə çap olunan, tirajı milyonu keçən “Bozun əlli çaları” romanının triumfunu kim xatırlamır? Britaniyanın qadın yazıçısı E.L.Ceymsin qələmindən çıxan bu roman məhz erotik romandır.

Əlbəttə ki, kitab oxumaq özlüyündə müsbət haldır, istənilən şəxs kitab oxuyursa onu alqışlamağa dəyər. Zira, əgər o, sonadək yalnız əyləncə xatirinə kitab oxuyursa, bu artıq alqışlanası hal deyil. Belə ki, əyləncəli mütaliə oxucunun zövqünü korşaldır, nəticədə həqiqi sənət əsərləri onlara darıxdırıcı, maraqsız gəlir. Qoy oxucular macəra da oxusunlar, detektiv də oxusunlar, insanları kitabı sevdirmək, mütaliəyə alışdırmaq üçün əyləncəli mütaliənin əhəmiyyəti böyükdür, amma sonradan oxucuların mütaliə mədəniyyətini inkişaf etdirmək, onları 1-ci mərhələdən 2-ci mərhələyə qaldırmaq zəruridir.

 

2. İKİNCİ MƏRHƏLƏ. Əgər oxucunun mütaliə mədəniyyəti 1-ci mərhələyə nisbətən yüksəkdirsə, onu 2-ci mərhələyə aid edirlər. Bunlar bədii əsərdən böyük estetik zövq və yüksək həzz alan oxuculardır. Onlar oxuduqları əsərləri dərk edirlər. Halbuki, mütaliə mədəniyyətinin 1-ci inkişaf mərhələsində olan şəxslər barədə bunları söyləmək olmaz. Məsələn, yazıçı Varis “Yeddi iyunun yazısı” essesində yazır: “Bizə Nyu-Yorkda “Bestseller yazmağın qızıl qaydaları”ni tədris edəndə 3-cü minillik insanının mobil telefondan və internetdən qopub kitaba inteqrasiyası üçün yazıçıya cəmi 3 abzas şans verildiyini bildirmiş, uzunçuluqdan, müəmma və mücərrədçilikdən, bol bədii ifadə vasitələrindən qaçmağın lüzumunu sübut eləmiş, əsas oxucu kütləsi sayılan, hədsiz sosiallaşmış Z nəslinin maraq dairəsini nəzərə almağı tövsiyyə etmişdilər. Və ən əsası, təlqin olunmuşdu ki, hər bir bədii əsər öz mesajı ilə dəyərlidir.

Bəs nə edəsən ki, əksər oxucularımız hadisə təfsilatına, təhkiyəyə uyurlar, amma mesajlara önəm vermirlər? Bakı Kitab Klubunun elan etdiyi kimi, Azərbaycanda ən çox satılan “Sonuncu ölən ümidlərdir” romanımı oxuyanlar bir uğursuz sevgi əhvalatına təəssüflə acıyırlar. Halbuki, o romanda sevgi əhvalatı yalnız butaforadır. Canlı olan isə "məqsəd vasitələri doğruldur” deyərək ən əyri, ən alçaldıcı yollarla məqsədlərinə çatanlara bu sayaq yüksəlişin sonda çöküş olacağı qanunauyğunluğunu sübut etməkdir.”

Həqiqətən də cəmiyyətin qarşısında duran ən ümdə məsələ kitab oxuyanların sayını artırmaqdır, eyni zamanda, onların mütaliə zövqünün də korşalmasına imkan verməməkdir. Bu isə, həqiqətən, çox çətin bir prosesdir və özlüyündə həm naşirləri, həm yazarları, həm kitabxana əməkdaşlarını, həm pedaqoqları, həm də ki, əlbəttə, valideyinləri külüngü eyni nöqtəyə vurmağa səfərbər edir.

 

3. ÜÇÜNCÜ MƏRHƏLƏ. 3-cü mərhələnin oxucusu böyük estetik mədəniyyətini, bədii yaradıcılıq xüsusiyyətini anlaması, əsəri bədii və ideya cəhətdən bütövlükdə təhlil etmək qabiliyyəti ilə fərqlənənlərdir. Əlbəttə ki, əgər oxucu Kafkanın “Qəsr”, Bulqakovun “Usta və Marqarita”, Oruelin “1984” romanlarını oxuyursa, Füzulinin qəzəllərini oxuyub rahat şəkildə qavrayırsa, demək onun mütaliə mədəniyyəti ən yüksək mərhələdədir.

 

Növbəti: 13-2.Mütaliənin hərtərəfli olması qaydası

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”in oxucularına ədəbiyyatşünas Sərvanə Dağtumas bu dəfə türk dünyasının dahi yazıçısı, qırğız Çingiz Aytmatovun yaradıcılığı barədə danışacaq. Məlumat verək ki, Sovet epoxasında Çingiz Aytmatov bir nömrəli yazıçı hesab edilib.

 

Giriş.

Qırğız yazıçısı sevilən yazar Çingiz Aytmatovun qələmə aldığı ən gözəl eşq hekayəsi “Cəmilə” əsərində sevginin, məhəbbətin, mərdliyin, dəyanətin gücü azyaşlı yeniyetmənin aləmində ilahiləşdirilir. Əsərin hər cümləsindən, sözlərindən paklıq damlayır, obrazların yaşadığı duyğular oxucunu vəcdə gətirir, əsərin ruhundan  şəffaflıq axır, oxucunun, sanki gözlərini qamaşdırır. Əsər cavan, qoçaq oğlanın-Seyidin dilindən nəql edilir. Əsərdə yeganə təhkiyəçi odur. Bu, təsadüf deyil. Aytmatov Talas vadisində cərəyan edən Cəmilənin əhvalatının bilavasitə şahidi olmuş və həmin hadisələri bir neçə il sonra qələmə almışdır. Güman edirik ki, Seyid yazıçının proobrazıdır. Əslində əsər uşağın həyatından, onun gizli dünyasından, duyğularından, istəklərindən, uşaqlığının bir hissəsindən bəhs edir və bu eşq hekayəsinin yeganə canlı şahidi olur.

Cəmilənin həbs olunmuş xəyalları.

Əsərin baş qadın qəhrəmanı Cəmilə çalışqan, zəhmətkeş, möhkəm, bacarıqlı, tündxasiyyət bir qırğız gəlini idi. Dağ aili Bəkayirdə ilxıçı qızı idi, atlara yaxşı bələd idi, evin yeganə övladı idi, xarakterində kobudluq hiss olunurdu, ailə üzvlərinə qarşı hörmətli, sözə qulaq asan, açıqsözlü, açıqfikirli, ürəyitəmiz bir ev gəlini idi ,lakin eyni zamanda onda mütilik, itaətkarlıq qətiyyən hiss olunmurdu. Cəmilənin xarakteri ailə üzvlərini, xüsusilə də qayınanasını açmasa da o narazılıq etmir, gəlinini çox sevirdi. Ailəsi onun xoşbəxtliyini, səadətini varlı xoşbəxt evə düşməyində görürdülər. Aildə ən vacib qayda-qanun gəlinin öz xoşbəxtliyi naminə namusunu və vicdanını qoruya bilməsi idi. Cəmilə deyib-gülən, şən, zarafatcıl bir qız idi, özünə azadlıq vermişdi. Xarakterində diribaşlıq, dilli-dilavərlik daha çox nəzərə çarpırdı, cigitlərlə qəhqəhə çəkir, şıltaq hərəkətlər edirdi.

Cəmilə-Sadıq “məhəbbəti”.

Onların tanışlığı da müəmmalıdır: baharda cıdır zamanı Cəmilə ilxıçı Sadığı məğlub etmiş, Sadıq bu məğlubiyyətin heyfini Cəmiləni qaçırdaraq çıxmışdı. Sevərək evləndiklərini iddia edənlər də vardı. Hər halda ail əhli belə danışırdı. Əsəri gözdən keçirən zaman bu evliliyin əvvəldən sevgi əsasında qurulmadığı aydın duyulur. 4 aylıq birgə münasibətdən sonra Cəmilənin əri müharibənin başlanması ilə əlaqədar orduya çağrılmışdı və Cəmilə ərinin yalnız 3 ildi, yolunu gözlədiyi “məktubları” ilə təsəlli tapırdı.  Daniyarın kəndə gəlişi sanki əsl “müharibənin” başlanğıcı oldu. Cəmilənin qəlbində soyuq küləklər əsdirdi,  onun ruhunu tamamilə qoparıb apardı. Cəmilə hər kənd qadını kimi ağır işlər görürdü, ancaq bu,  həsrətlə ərindən gözlədiyi məktubun gəlməsi və adının axırda laqeyd şəkildə çəkilməsi qədər ağır ola bilməzdi.  Qadın elə bir varlıqdır ki hətta xəyanəti belə bağışlayar, fəqət soyuqluğu, yadlığı, sevgisizliyi bağışlamaz. Hər əzab-əziyyətə dözər, ərinin hər cəfasını çəkər, qəlbi qırılsa da dinməz, sevgi görməsə, sevgi gülləri qəlbində susuz qalsa, onu heç bir qüvvə əvvəlki halına qaytara bilməz, yenidən eşq toxumu artıq cücərməz.

Sadıqın gecikmiş “məhəbbəti”.

Qadının və kişinin xoşbəxtliyi nədə idi? Cəmilə və Sadıq xoşbəxt idimi? Cəmilə ailin cigitlərilə mehriban və səmimi davranırdı . Buna rəğmən onun qəlbində yığılıb qalmış sevgiyə əsl ehtiyac hissi vardı. Onlar xoşbəxt deyildilər və bu xoşbəxtliyin olmamasına nə onların aralarındakı məsafə, nə də Cəmilənin böyüdüyü mühitin neqativ təsiri səbəb olmuşdu. Məsafələr uzaq olsa da dualarla, istəklərlə görüşən qəlblər var. Cəmilə ər yox, məhəbbət axtarırdı. Sadıqın məhəbbəti isə gecikmişdi, o yetəri qədər xanımına məhəbbət bəsləyə, qayğı göstərə bilmədi. Sevmək üçün bunu dillə demək lazım deyil, sevgini hiss etdirməlisən, o isə xanımına bunu yaşada bilmədi. Əsl xoşbəxtlik sevgini hiss etdirmək, öz həyat yoldaşına sevgini vermək, onun mənəvi ehtiyaclarını qarşılamaqdı. Cəmilə bu xoşbəxtlik məfhumunu düzgün dərk edərək, realist addım atdı və özünü Daniyara təslim etdi.

Cəmilənin xarakteri və ya səfil həyatına öyrəşməsi bu ayrılığa səbəb ola bilərdi mi? Cəmilə zarafatcıl, şıltaq, hətta ərköyün qız idi, o səadəti pulda, var-dövlətdə görmürdü, kənd əhlinin düşüncələrindən fərqli olaraq, reallıqla düşünmək lazım gəlsə, varlı ailənin üzvü olmaq, varlı ailədə övlad dünyaya gətirmək insana sevgi qazandırmır.  “Sevgi ilə qarın doymur”  deyirlər, amma Cəmilənin qəlbi ac idi, qəlbinin aclığı ona daha çox işgəncə verirdi, qarnı acqız üçün. 

Cəmilə Sadıqı sevmirdisə, onun məktuba qarşı münasibəti niyə dəyişdi? Bəlkə də sevmək istəyirdi, lakin o bu sevginin qarşılığın görmədi. Ailin öz adət-ənənələri vardı, bunlardan biri də həyat yoldaşına yazılan məktubun olmaması idi. Düzdür, Sadıq onun adını axırda qeyd edirdi, lakin bu onun yoldaşına toxnunurdu, o ərindən daha çox qayğı, daha çox sevgi görmək istəyirdi, hər halda ərinin yolunu gözləyən bir qadının məktub almasını istənilən qadın arzulayar. Bizim fikrimizcə, ən azından o, yoldaşına salam göndərmək yerinə “ondan muğayət olun, onu sizə tapşırıram” deməsi daha məqsədəuyğun olardı.  Sadıq sevgi məktubu göndərə bilməzdi, buna ehtiyac da yox idi, amma 3 ildən sonra qadınına qarşı belə saymazlıq etməsi Cəmilənin hislərindən yan keçmədi, doğrudur, sevən heç nəyə baxmır, amma bu sevgi qarşılıqlı olmaq şərtilə.  Cəmiləni daha çox qəzəbləndirən ərinin gecikmiş məktubu daha doğrusu,  gecikmiş sevgisi idi, çünki hər şey üçün artıq Sadıq gecikmişdi və onun bu hərəkəti Cəmiləni ərindən qaçmağa ondan uzaqlaşmağa sövq etdi.

Sadiq Cəmiləni sevirdi mi? Sevirdisə də Cəmiləyə bunu hiss etdirmək lazım idi. Onun buna ehtiyacı vardı. Cəmilə Allaha və ərinə sadiq olmağa çalışırdı, ailəsinin də istədiyi bu idi, lakin Cəmilə bu həyatdan sıxıldı, Sadıqdan qəlbi qırıldı və o, təsəllini Daniyarda tapmağa çalışdı. Hər şey bir insanı sevməklə başlayar. Bəlkə də o sevirdi, buna baxmayaraq qəlbi artıq qırılmışdı və Daniyarla getdi, onun yanında xoşbəxtliyini tapdı, ondan sevgi qayğı gördü və onunla yaşlanmağa qərar verdi.

 Müharibə olmasaydı Cəmilənin taleyi dəyişərdimi?  Sevən heç vaxt tərk etməz, hər halda ərinin varlığı belə olsa ondan sevgi görməsə yenə gedərdi, ərinin sevgisini uzaqdan hiss etmək ona kifayət edərdi, o, ərinin yanında olmağını deyil, ona sevgisini verməyini istəyirdi. Yanında olduğunu hiss etdirmək yanında olmaqdan daha önəmlidir.  Müharibənin bu ayrılığın səbəbkarı olması yalnız bir bəhanə ola bilər. İllərlə ərlərinin yollarını gözləyən namuslu, ismətli qadınlar var. Cəmilə yenə gedəcəkdi ,öz səadətinin arxasınca gedəcəkdi, o sanki bunu əlində fənər gözləyirdi, ömür boyu bu eşqi axtarırdı və axır ki o bu eşqinə qovuşdu.  O ac da olsa, susuz da olsa xoşbəxtliyini tapıbsa, artıq onun var-dövlətə zərrə qədər də ehtiyacı yoxdur. O təngə gəlmişdi ,qəlbindəki boşluq onun bütün varlığına hakim kəsilmişdi və o səfil həyata belə razı idi, yetər ki yenicə çiçək açmış ülvi məhəbbəti, sevgilisi onun yanında olsun.

Cəmilə daha tez gedə bilərdi, amma...

Gedə bilərdi, lakin bəlkə də axtardığı uzun illər gözlədiyi şəxslə qarşılaşmamışdı, bəlkə də əri ilə aralarındakı mənəvi məsafə onların yenicə çiçək açmış münasibətinin bitməsinə solmasına gətirib çıxartdı. Cəmilənin fikrincə dünyada qadın qəlbini başa düşən kişilər yoxdur, kişilər sadəcə özlərini düşünürlər. Qadın kişilərdə yaxşı gələcək, kişilər isə qadınlarda yaxşı keçmiş axtarır.  Görünür, Cəmilə Sadıqda yaxşı gələcək görə bilmədi. Onun laqeyd münasibəti Cəmilənin qəlbini qırdı ,sanki qisas almaq hissilə bu addımı atdı və Sadığı Daniyara dəyişdi. Belə desək, pulu sevgiyə dəyişdi.

Fırtınalı eşq dastanı.

Daniyar əsərin əsas sujet xəttini təşkil edən obrazlardan biridir. O, eyni aildən idi, yetimliyin və həyatın hər sərt üzünü görmüşdü.  Bir müddət sonra qohumları tərəfindən unudulmuş, elə burda məskunlaşmağa başlamışdı. Haqqında söz-söhbət yayılan bu cavan oğlan tez bir zamanda da unudulmuşdu.  Onun açıq-aşkar olmayan simasında sanki bir fırtına qopur, soyuq küləklər əsirdi. Daniyar deyəndə ağıla qapalı, ciddi, sərt, adamayovuşmaz,  qaradinməz, qaraqabaq, hamıdan qaçan, azdanışan bir xarakter gəlirdi. Həmişə ail əhli ilə məsafəli idi, fikri adətən, dağınıq olurdu.  Onun dalğın, kədərli, xəyalpərvər gözləri, bitkin, yorğun və qəmgin baxışları insanın gözü qarşısında canlanırdı. Üzdən sakit və fağır görsənirdi, yalnızlığı özünə sirdaş seçmişdi.  Müharibə nəticəsində insanlıqdan, qəlbindən başqa hər şeyini itirmişdi. Sanki torpaq onu qəbul etmək istəmirdi və o nəfəs alırdı. Cəmilənin onu lağa qoyması, ona qarşı laqeyd davranması Daniyarı heç vaxt özündən çıxarmamışdı. O, bütün ilhamverici mahnıları Cəmilə üçün oxuyurdu, onun qəlbindəki ehtirası, vurğunluğu, istəklə, arzu ilə coşub-daşan, vəcdə gələn hislərini sanki Cəmilə ortaya çıxara bilmişdi. Cəmilənin quraqlığa çevrilən qəlbinə yeni toxumlar səpən də o idi. Daniyar yalnız bir adamın vurğunu deyildi, sanki qəlbində daha böyük hislər baş qaldırmışdı, təbiətin, dağların, torpağın, quşların, bir sözlə həyatın vurğunu idi və bu duyğular onun zümzümə etdiyi mahnıda daha aydın özünü büruzə verirdi, onu sanki bütün təbiət-çaylar, yarpaqlar, dağlar-dərələr dinləyir və ifasından feyzab olurdu.

Daniyarın kisəni aparmaq cəsarəti gənc qızda hislərmi oyatdı? Cəmilə ilə qaynının qurduğu bu tələ uğursuz oldu və bu, Cəmiləyə şübhəsiz təsir göstərdi. Həmişə istehza dolu baxışları ilə Daniyarı təqib edən, onu ələ salan, öz şıltaqlığından yenə də vaz geçməyən Cəmilə belə bir hadisə ilə qarşılaşacağını təsəvvürünə belə gətirməzdi. Bu hadisədən sonra  iztirab içində idi və vicdan əzabı çəkirdi. Onu ən çox incidən Daniyarın yaralı ayağı ilə o yükü daşıması yox, onun qəlbinin yaralı olması, Cəmiləyə zillənən yalvarış, mərhəmət, imdad dolu baxışları idi. Cəmilə hiss olunurdu ki, son vaxtlar artıq ondan çəkinirdi, cigitlərlə suda oynamaqdan belə utanır, Daniyarın kəskin, qəmli baxışlarını öz üzərində hiss edərək, geri addım atırdı. Daniyar sanki həm fərəh, həm də qüssə dolu baxışları ilə nəsə demək istəyirdi, görünür, o da səadətini gənc qızda görmüşdü. Onlar axtardıqları sevgini, xoşbəxtliyi bir-birlərində tapmışdılar. Cəmiləni artıq nə Sadığın məktubu, “sevgisi”, nə də özü maraqlandırırdı . Bunun üçün artıq gec idi. Təbiət böyük bir eşqlə yaratdığını eyni təntənə ilə də məhv edər. Daniyar zahirən kasıb idi, lakin onun mənəviyyatı, zəngin eşqi, tükənməz sonsuz idi, bəzən insanlar həyatın köhnə qanunlarının amansızcasına pozulmasının əleyhinə idilər. Onlar Cəmilənin bu addımı ilə barışa bilmir, mental dəyərlərə zidd sayırdılar. Cəmilənin bu hərəkəti “romantik xəyanət” sayılır.

Cəmilə stereotipləri aşa bildimi?

Cəmilənin mənəvi həyatı səfil idi, onun bu hərəkəti yolverilməz hesab oluna bilər, ancaq gənc qız çox qırıldı, sevgi qarşılıqlı hörmət, qayğı, xoşbəxt həyat əsasında yaranır, onun qarşılığın görməsən, artıq sevginə, hörmətinə layiq olmayan insanla eyni dam altında yaşamağa, bir evdə yaşlanmağa dəyməz. Cəmilə bunları dərk edirdi və artıq o, özünə haqq qazandıraraq, xoşbəxtliyinin arxasınca getdi. Sadıq ilk başda onun xəbərsiz gedişini bayağı qarşılasa da sonradan düşüncələrinin yalnış olduğunu başa düşdü.

Daniyar Cəmilə-Sadıq münasibətlərinin bitməsində rol oynadımı? Cəmilənin yaşı az olsa da ağlı başında, düşüncəli bir qız idi, onu heç kim bu hərəkəti eləməyə vadar edə bilməzdi. O artıq qərarını vermişdi. Sadığın ona sonradan məktub göndərməsinin bir önəmi qalmamışdı. Ona daha o məktublar lazım deyildi.

Sevgi üçbucağı.

Daniyar Cəmiləni sevirdi, bu onun gizli, inadkar, yalvarış dolu baxışlarından hiss olunurdu, bəlkə də düşünürdü ki, o, əlçatmazdır və heç vaxt Cəmilə onun olmayacaq, amma özü də bilmədən Cəmilənin yatmış ruhunu oyatdı. Daniyar qəlbən vurğun adam idi. Onun məhəbbəti müqəddəs, böyük məhəbbət idi. Bu sevgini o, mahnılarında gizli saxlamış, onunla yaşamışdı. Laqeyd, dağınıq adam bu nəğmələri ürəkdən vurğunluqla səsləndirə bilməzdi. Müharibədən yaralı qayıtmış bu adam insanlardan uzaq dururdu. Əsərdə görünür, gestap Sovet rejiminə qarşı da kəskin etiraz motivləri var. Müharibənin hakim kəsilməsi və dəhşəti Daniyarın geyimindən, fiziki qüsurundan-axsamasından, soyuq davranışından, susqunluğundan hiss olunurdu, lakin ən yaxşı məsləhətçi zamandır. Zaman keçdikcə insan yaşadıqları məşəqqətləri, ağrıları, acıları, yaralarını unudur, bəzən də yaşadığı travmanın, əzabın qarşısında aciz qalır və təslim olur. Bəlkə də buna görə insan öz duyğularında gizlənir, qaranlıq tərəflərini göstərmir, heç kəs bu insanı anlamır, insan bəlkə də onu başa düşən birinin olmamasını bildiyi üçün öz daxili aləminə çəkilir və ətraf aləmdən təcrid olur.

Qadın nə istəyir?

Ailə həyatı qayğıdır, özü üçün deyil də başqası üçün yaşamaqdır, həyat da bu zaman mənalı keçir, özü üçün yaşayanda isə ölüm qorxusu onu bütün ağuşuna alır. Ailə qurmaq asandır, lakin onu əldə saxlamaq, dağıtmamaq, qorumaq çətindir. Ailə qala kimidir, ora girmək istəyən çoxdur, mühafizə güclü olsa, o qalanı heç kəs dağıda, ora girə bilməz. İnsan ilk növbədə qalanı özü mühafizə etməlidir, özü dağıtmamalıdır, yalanı, xəyanəti, güvənsizliyi, sevgisizliyi ora buraxmamalıdır, yoxsa qala tez uçular. Cəmilə də mühafizə edə bilmədi, çünki qılıncı yox idi, qorumağa heç nə yox idi. Sadıq orduda mübarizə apardı, öz qalasını mühafizə edə bilmədi, nə özü qılınc oldu, nə də Cəmiləyə qılınc Verdi. Özü buna şərait yaratdı, öz cəsarətsizliyinin, qətiyyətsizliyinin qurbanı oldu. İnsan Allah üçün, qəlb üçün yaşamalıdır. Qəlbi yaradıb ki, insan sevsin, sevgisiz insan heçnədir, sevgi olmayanda, onun yerini nifrət alır. İnsan ilk öncə Allahını, sonra isə bəndələrini sevməlidir. Fırtına zamanı vəcdə gələn okean, göydə guruldayan şimşək kimi ifadələr əsərlərdə estetik ovqat yaradır. İnsan bəzən güllü-çiçəkli, bağlı-bağatlı çəmənliyi seyr edər, bəzən uçurumdan dərənin dibinə baxar, elə olur ki, uçurumun dibindəki gözəlliyə aldanıb özünü onun qucağına atır, həmin gözəllik də onun ölümünə bais olur. Birinci mənzərə sevinc hissidir, ikinci isə qorxu. Digəri isə xoşbəxtliyin görünməyən dəhşətli tərəfi. İnsan uçurumdan uzaqlaşmaq istədikcə, ona yaxınlaşır, əldə edə bilmədiyi şeylərin arxasınca qaçır, ona doğru can atır, daim həsrətini çəkir. Uçurum adlandırdığımız məfhum əslində insan qəlbinin dərinlikləridir, hər bir insanın qəlbi onun uçurumudur. İnsan, xüsusilə də qadınlar daim hislərinin, duyğularının əsiridir.  Qəlbdə əgər nifrət məskən salıbsa, məhəbbət məğlub olur, insan hər kəsdən və hər şeydən qaçır, tənhalaşır, sonda bu həyatdan üz döndərir.

Gəlin-qayınana münasibətləri.

Müasir dövr üçün bu iki ailə qadının münasibətləri ziddiyyətli olsa da, əsərdə bu halın tam əksilə qarşılaşırıq. Bunun da səbəbi maraqlıdır. Görəsən, Cəmilə kimi gəlinlərin sayı azalıb, yoxsa analar belə gəlini qəbul etmək istəmirlər, ya da belə qayınanalar azlıq təşkil edir, bəlkə də cəmiyyət qəbul etmir...Kiçik ana adlandırılan qəhrəman ana obrazı öz müsbət keyfiyyətlərilə yadda qalır: xeyirxah, üzüyola, fağır, çalışqan, zəhmətkeş, hörmətli, insaflı, ağıllı, təcrübəli, mehriban ev sahibəsi... Ananın sərtliyi və öcüşkənliyi yox idi, lakin onun ağır, tünd, adət-ənənəyə bağlı xasiyyəti də vardı. Gəlini Cəmiləni çox sevirdi, onun şıltaq hərəkətlərinə fikir vermir, yaşa dolandan sonra düzələcəyinə ümid edirdi,  onun qəlbinin gizli hislərindən hamı xəbərsiz idi, ona nə qayınana, nə zəngin ev, şərait, nə də quruca bir ər lazım idi. Ona ən çox təsir edən gəlininin evdən vaxtsız gedişi oldu.

Qayınanasının və ya digər ailə üzvlərinin ciddi münasibəti Cəmilə üçün nəyisə dəyişərdimi? Əgər qayınanası çox sərt olsa idi, deyərdilər ki, qayınanadan bezib getdi, amma qayınanası ən azından onu yoluna qoysa, gəlinə gəlin olduğun hiss elətdirsə idi,  gəlin özü ilə hesablaşardı.  Qayınana isə istəyirdi ki Cəmilə özü bunu etsin. “Gəlin düşdüyü ocaqda gəlindir” deyiblər. O gəlin ki özünü necə aparmaq qaydasını bilmədi, bunun sonu olmaz. Ən azından o bunu dərk etməli idi, davranışlarını nizama salmalı idi, qayınanası nə qədər ona sərt davransa da onun özünün ağlı başında olmalıdır, özü gəlin olduğun dərk etməlidir. 

Geri dönüş oldumu?

Sevginin təməlini “Cəmilə” ilə qoyan məhz Aytmatov oldu. Əsərin eşq qəhrəmanlarının sonrakı taleyi oxuculara məlum olmasa da Aytmatov qeyd edir ki, onlar artıq çox xoşbəxtdirlər və layiq olduqları məhəbbətlə yaşayırlar. Əlbəttə güman olunur ki, Cəmilə həyatın anlamını dərk etmiş və arzularına çatmışdır, geri dönüşün olması mümkün deyildi. Onu kimin, nəyin xoşbəxt edəcəyini, kilidlənmiş ürəyinin qıfılını kimdə və harada  olduğunu tapdı, küt beyinli, daşlaşmış fikirlərin əsiri olan, düşünmək bacarığını tamamilə itirmiş insanların sözlərini önəmsəmədi. O, camaatın kasıb, fiziki qüsurlu Daniyarı tənqid etmələrinin belə fərqində deyildi. Heç kəs Daniyarın daxili zənginliyindən agah deyildi. Maraqlıdır ki, belə bir ciddi ail mühitində Cəmilənin cigitlərlə zarafatyana münasibəti, özünü bəzən yaşına uyğun olmayan tərzdə aparması deyil də öz səadətinin arxasınca qaçması daha çox ailin zoruna gedir, daha çox istehza və nifrətlə qarşılanırdı.

Cəmilənin günahı nə idi? Saf, pak hisləri qəlbində yaşatması ? Buna görə mi onu məzəmmət edirdilər? Cəsarətilə yaşaya bilməyən əsarətilə ölər. Yazıçı üçün ən böyük mövzu insandır və o, bəşər övladının düşüncələrini, istəklərini, xoşbəxtliyini, sevincini səadətini hər şeydən üstün hesab edirdi. Aytmatov insanları təqsirləndirmir, mühakimə etmirdi. Cəmiyyət basqısını, mühafizəkarlığını, şablon düşüncələrini sübut etməyə çalışır və insandan qat-qat aşağı səviyyədə olduğunu gözlərinin önünə sərir. Cəmilə doğurdan da heyrət doğurdu, güc-qüvvə inam verdi, cəsarət yaratdı, məqsədə çatmağın, istəklərə qovuşmağın, bu qaranlıq zindandan xilas olmağın heç vaxt gec olmadığını, arzuladığımız həyatı yaşamaq üçün kimsənin əngəl yarada bilməyəcəyini isbat etdi. İnsanların bir qismi həyatına sarılan qırılmaz zəncirlərdən qurtulub xoşbəxtliyə qovuşacağı günün xəyallarını qurur. “Başqaları nə deyər” düşüncəsi, mühakiməsi, tənəsi, ucuz və bulanıq fikirləri ilə yaşayan zaman isə artıq bütün arzularını, istəklərini basdırır, xəyallarını öldürür, puç edir, öz cəsarətini itirir və bu itkinin qurbanı olur. Bu düşüncələrdən, qaranlıq fikirlərdən azad olan, öz arzu və məqsədlərinin arxasınca gedən Cəmilə kimilərinin əzmkarlığı, mübarizəsi Daniyar kimilərinin zəngin, mənəviyyatlı olmaları, inam və ümidlərinin aşıb-daşması, nəhayət bu iki gəncin istəklərinin qovuşması insanları motivasiya edir, ruhlandırır, azad quş kimi qanadlandırır. Məsafələr belə uzaq olsa, dualarla görüşən qəlblər vardır.

Seyidin mükəmməl rəsm əsəri.

 Yazıçı bu sevgi hekayəsini Seyidin dilindən verir. Cəmiləni sevən onu qısqanan ona sahiblənən yeniyetmə qaynı burada diqqət çəkir. Bu obraz yazıçının prototipidir. O, daim doğma olmayan qardaşı arvadını qorumağa çalışır, hətta buna gücü yetməyəndə acıqlanırdı. Bəlkə də o, eyni qandan olan doğma qardaşı olsa idi, belə etməzdi. Cəmilə qaynının ona qarşı bildirdiyi iradını önəmsəmir, hətta inciyirdi. Hər halda Cəmilə özü nəyi necə edə biləcəyi bir qadın olduğunu düşünürdü və ona görə də azyaşlı qaynının etdiyi hərəkətlərinə acığı gəlir, çox vaxt ironiya ilə gülür, bəzən gülməkdən də özünü güclə saxlayırdı. Əsərdə diqqət çəkən məqamlardan biri də bu sirli məhəbbət başlayan andan etibarən adi karandaşla bunları təsvir edən Seyidin rəssamlığıdır. O, gələcəkdə rəssam olur və şahidi olduğu bu sevgini boyalarla təsvir edir, sanki o şəkilə baxanda Cəmilə ilə Daniyarın fizioqnomikası deyil, daxili aləmi daxili dünyası açıq-aşkar görünür. O, onların qısa zamanda şahidi olduğu xoşbəxtliyini rəsm əsərilə əbədiləşdirir və münasibətlərini dəstəkləyir.

Əsərin ideyası.

Pozulması yalnış qayda-qanunun hər şeydən yüksəkdə duran məhəbbətdən aşağı olması. Yazıçının da əsl qələbəsi bu idi- sevgini hər şeyin fövqündə vermək və müqəddəsləşdirmək.

Əsəri oxuyanda sanki film izləyirsən və hər şey sənin gözlərinin qarşısında canlanır. Bu cür əsərlər ekranda yayımlanaraq, daha çox uğur qazanır.  Onlardan biri də “Cəmilə”dir. Əsərin sujet xətti əsasında film də çəkilmişdir. Müəllif öz yurdunun-Talas vadisinin tarixinə, mədəniyyətinə,kültürünə, adət-ənənələrinə toxunur, vadinin dağları, yaylaqları, çayları aydın şəkildə təsvir olunur. Hətta bəzən özünü bir obraz kimi də görürsən. Əsərdə Aytmatov donmuş cəmiyyəti donmuş sular kimi “əritməyə” çalışır. Müharibənin simvolikası əsərdə Daniyardır. Onun aldığı fiziki və mənəvi travmalar, zərbələr və çəkdiyi iztirablar bunun bariz nümunəsidir. Qəlbi də özü də yaralı olan Daniyarı da bu sevgi dəyişir. Hər kəsə qarşı məsafəli olsa da Cəmilə ilə arasında körpü qurur. İroniya ilə başlanır və eşqlə davam edir. Onun bədbəxt olacağını düşünən camaat onun əsl xoşbəxtliyindən xəbərsiz idilər. Onlar isə heç nəyə baxmadılar və əl-ələ verərək, hər şeyi arxada qoyub getdilər. Onların xoşbəxt olacaqlarından Seyid əmin idi, ona görə də o nə qınıyır, nə də nigaran qalırdı. Aytmatov üçün insanın uğuru, həyatda əldə etdiyi qazanc insanın xoşbəxtliyidir, onun gerçəkləşən arzuları, xəyallarıdır. Cəmilə də sözün əsl mənasında təəccübləndirir, cəsarət verir, güc-qüvvə yaradır, boyunduruqdan çıxmağın heç vaxt gec olmadığını, yaşamaq istədiyin həyatı yaşamaq üçün heç kəsin maneə törədə bilməyəcəyini sübut edir, gələcək nəsillərə də bariz nümunə olur. Onu qınayan saxta, cahil insanlara bu gedişi ilə böyük iz qoyan “bomba” atır.

Təsadüf Allahın gizli təxəllüsüdür. Bəli, qismət də, tale də, alın yazısı da, qəza da, qədər də Allahın müxtəlif adlarıdır. Allah hər kəsə bir fürsət verir və insanın onu dəyərləndirməyini istəyir. Bəzən biz qarşılaşdığımız fürsətləri dəyərləndirir, imtahandan üzüağ çıxırıq, bəzən də Onun bizim üçün məsləhət bildiyi təsadüflərə, qismətə razı olur, mütiliklə boyun əyirik, elə olur ki, təəssüflənirik, elə də olur ki, sevinirik. Tale də sözün əsl mənasında Cəmilənin üzünə gülür və stansiyaya taxıl daşıyaraq, Daniyarla tanış olur. Daniyarın danışığından artıq onun həyat, sevgi –hər şey haqqında fərqli düşüncələri sahib olmasının şahidi oluruq və gənc oğlan düşüncələrini çox vaxt dilə gətirmir, xüsusilə də fəlakətli müharibə haqda danışmağa ürək eləmir, yalnız qəlbinin qapılarının Cəmiləyə açır.

Çingiz Aytmatovun “Cəmilə” əsəri sırf reallığına görə fərqlənir və mənəvi kolliziyaların insan həyatında rolunu göstərmişdir, qadın adət-ənənəyə bağlı olsa da öz fikirlərini ortaya qoymaqdan da çəkinmir, sərt rejimə qarşı çıxır. Cəmilənin yaşadığı mühitdə qanun-qayda hökm sürür və yaşayış da sıxıcıdır, gənc qız da bu mühitdən qopmaq, qurtulmaq istəyir, yəni əslində keçmişdən. Ona sevgi anlayışı yaddır, ideal sevgi axtarır. Yazıçı qadının fərdi xüsusiyyətlərini, etnik-milli psixologiyasını rahat şəkildə ortaya qoyur. Aytmatov yeni tipli insan obrazının formalaşması və təşəkkülündə böyük rol oynamışdır. İlk olaraq, əsərlərində sovet rejiminə qarşı çıxmış, müharibənin törətdiyi fəsadları açıq-aydın təsvir edir. O, obrazların mənəvi aləminin zənginliyini, rəngarəngliyini təbii şəkildə oxucuya təqdim edir, əsərlərində, kredosunda bəşəriliklə millilik vəhdət təşkil edir, harmoniya üzrə tarazlaşır, qəhrəmanların simasında müsbət, dərin insani keyfiyyətlər təzahür edir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

 

 

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

 

Oktyabr ayının 28-i görkəmli iştimai-siyasi xadim, XX əsr ədəbiyyatımızın tanınmış simalarından biri Mirzə İbrahimovun doğum gününü növbəti dəfə qeyd etdik.

O, 1911-ci ilin qeyd olunan həmin günündə Cənibi Azərbaycanda, indiki İranın Sərab şəhəri yaxınlığındakı Eyvəq kəndində anadan olmuşdur. 

Görkəmli yazıcı və ictimai xadim M.İbrahimov Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının akademiki, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Azərbaycan SSR xalq yazıçısı, "Stalin" mükafatı laureatı, Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı, Beynəlxalq Nehru mükafatı laureatı, Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri, Azərbaycan SSR maarif komissarı və naziri, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin sədri, birinci katibi, 1937–1991-ci illərdə SSRİ Ali Sovetinin deputatı (fasilələrlə), bir neçə şağırış Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı olmuşdur.

Xüsusi qeyd etmək istərdim ki, o həm də Azərbaycan dilinin dövlət dili olması haqqında qəbul edilmiş qanunun (1956) əsas təşəbbüsçüsü idi. Xalq şairi N.Xəzri haqlı olaraq yazırdı ki, “Mirzə müəllim Şah İsmayıl Xətaidən sonra dilimizi dövlət dili səviyyəsində görür, bunun üçün imperiya siyasəti dövründə bacardığı işi görməyə çalışırdı. Bu özü əsl qəhrəmanlıq idi!”

Bu böyük insanı dərin hörmət və ehtiramla yad edərək “Akademik Mirzə İbrahimov (Mirzə Əjdər oğlu İbrahimov). Biblioqrafiya” (Bakı-2022.) kitabından seçmələri olduğu kimi “Görkəmli şəxsiyyətlər M.İbrahimov haqqında”, “M.İbrahimov görkəmli şəxsiyyətlər və qələm dostları haqqında” və “M.İbrahimovun yaradıcılığından sətirlər” yarımbaşlıqları ilə hörmətli oxucularımızın diqqətinə təqdim etməkdəyik.

Zənn edirik ki, bu məlumatlar xalqımızın “Böyük dayaq”larından olan M.İbrahimovun həyat və fəaliyyəti, o cümlədən yaradıcılığı barədə daha dolğun təsəvvür yaradacaqdır.

Bu gün sizlərə Mirzə İbrahimovun görkəmli şəxsiyyətlər və qələm dostları haqqındasöylədiyi fikirləri çatdıracağıq:

 

 

 M.İbrahimov görkəmli şəxsiyyətlər və qələm dostları haqqında    

 

1.     Nizami irsi böyükdür. Bu irs fikri, fəlsəfi dairəsi, insan xarakterlərinin zənginliyi, rəngarəngliyi, bədii-estetik və ictimai fəlsəfi problematikasının genişliyi etibarı ilə dünya ədəbiyyatının ecazkar hadisələrindən biridir.

 

2.     Azərbaycan ədəbiyyatının böyük klassiki Xaqani Şirvani bəşəriyyətin bədii fikir tarixində əbədi ad qazanmış şairlərdəndir. İstər zamanəsində, istərsə sonrakı əsrlərdə onun şeirləri əldən-ələ, qitədən-qitəyə gəzmiş, adı bir ölkədən o biri ölkəyə adlayaraq dillərdə deyilmiş təzkirələrdə, ədəbiyyat tarixlərində birincilər cərgəsində çəkilmiş, bədii-fəlsəfi söz sərrafları ona “Xəllaqeməani” (“Mənaların yaradıcısı”) ləqəbini vermişlər.

 

3.     Məhəmməd Füzuli Azərbaycan şeirinin fəxri və ölməz klassik şairidir. Əsərləri dünya şöhrəti qazanmış, zamanın imtahanlarından çıxmış bu böyük sənətkarın poetik dühasını tədqiqatçılar haqlı olaraq bir günəşə oxşatmışlar. Bu günəş həmişə insanların ürəyinə işıq saçmış, yüksək bəşəri duyğular, fikirlər və meyllər oyatmışdır. Eyni zamanda o, daim Azərbaycan şeirinin yolunu işıqlandırmışdır. Onun yaradıcılığı təkcə Azərbaycanın deyil, bir sıra başqa xalqların da sənət gülüstanında yeni güllərə, çiçəklərə həyat vermiş, yeni qüvvətli sənətkarların yetişməsinə kömək etmişdir.

 

4.     İmadəddin Nəsimi Azərbaycan xalqının dünya ədəbiyyatına bəxş etdiyi böyük şairlərdən biridir. O, son dərəcə nadir istedad və orijinal sənətkar idi. Dünya ədəbiyyatının ölməz klassikləri içərisində onun heykəli elələri ilə yanaşı durur ki, onların həyatı və yaradıcılığı mütərəqqi siyasi ideallarla estetik təfəkkürün vəhdətini təşkil edir. Bədii söz Nəsiminin əlində inam və əqidələri yolunda mübarizə silahı idi. O, qayəsiz, fikirsiz, idealsız bir şeir yazmamışdır.

 

5.     Böyük yazıçı və filosof (Mirzə Fətəli Axundov) fikrimizi, düşüncəmizi feodalizm, Orta əsr bataqlığından çıxardı, bəşəriyyətin qabaqcıl, mütərəqqi şüuru ilə bağladı. O, Azərbaycanda demokratizmin, azadlığın, ateizmin, yaxşı mənada qərbçiliyin mübariz bir carçısı oldu.

 

6.     Vaqif şeirinin dili təbii və sadə olduğu qədər mənalı və dolğundur.

 

7.     Zəngin yaradıcılıq ənənələri və böyük tarixi olan Azərbaycan poeziyası əsrlərin qoynunda bir dağ silsiləsi kimi yüksəlirsə, Mirzə Ələkbər Sabir onun ən uca, ən işıqlı və əzəmətli zirvələrindən biridir.

 

8.     Cəlil Məmmədquluzadə atəşin bir vətənpərvər idi. O, vətəni özünə ana hesab edirdi. Bütün Azərbaycan xalqını azad və xoşbəxt görmək onun müqəddəs arzusu idi. Buna görə də o, həyatı boyu ən gərgin və dolaşıq dövrlərdə belə tərəqqipərvər yol tutmuş, zamanın qabaqcıl fikirlərini xalqa başa salmışdır. Çünki vətənpərvərliyin birinci şərti xalqı inkişaf və tərəqqi yoluna salmaq, irəli aparmaqdır.

 

9.     Abdulla Şaiq həqiqəti hər şeydən uca tutan, daima həqiqət axtaran, tərəqqi və yüksəliş yolunda fədakarcasına çalışan bir yazıçı olmuşdur.

 

10.Səməd Vurğun son dərəcə orijinal şairdir, öz yaradıcılığı ilə Azərbaycan şeirini, şeir dilinin çərçivələrini xeyli genişləndirmiş, Azərbaycan bədii təfəkkürünə yeni təkan vermiş, şeirimizin dünya şöhrətini artırmışdır. O, həmişə müasir şeirimizin iftixarı olaraq qalacaq, Azərbaycan torpağının şərəf və istedad rəmzi kimi yaşayacaqdır.

 

11.Üzeyir Hacıbəyov o cür xoşbəxt sənətkarlardan və ictimai xadimlərdəndir ki, zaman keçdikcə böyüklüyü, fəaliyyətinin mütərəqqi və humanist mənası daha parlaq şəkildə gözə dəyir.

 

12.Cəfər Cabbarlı real, həyati və böyük konfliktlər seçməyin ustası idi. Onun hər dramının canını təşkil edən konfliktdə cəmiyyətin bütöv bir dövrü əks olunur, ictimai mübarizələr, diri, canlı insanlar, zamanın ehtirasları, rəngi və ahəngi özünəməxsus boyalarla, qabarıq cizgilərlə canlanır.

 

13.Müşfiq böyük istedad idi. On bir ildə o nə qədər gözəl şeir nümunələri yaratmışdır. Onda rahatlıq, həyat eşqi ilə, sənət elmi ilə daima çırpınan bir ürək vardı. Hələ otuzuncu illərdə Səməd Vurğun onun istedadına yüksək qiymət vermişdi.

 

14.(M.H.Şəhriyarın) “Heydərbabaya salam” poeması Azərbaycan ədəbiyyatının zəngin xəzinəsində qiymətli incilərdəndir. Bu gözəl əsər həqiqi ilhamla yazılmışdır və xalq ruhunun ifadəsidir.

 

15.Bəxtiyar Vahabzadə şeirimizin Füzuli, Vaqif, Sabir, Səməd Vurğun, Aşıq Ələsgər, Şəhriyar bulağından su içmişdir. O, sözü elə gözəl oynadır, elə parlaq təzadlar yaradır, fikri gözlənilmədən elə döndərir, elə dərinləşdirir və fəlsəfi ümumiləşdirmələr səviyyəsinə elə qaldırır ki, oxuyanda valeh olursan, hədsiz sevinc və mənəvi-estetik ləzzət duyursan. Lakin bu, sadəcə adi sevinc və ləzzət deyil, fikir və məna ilə doludur, İnsanı mütləq düşündürür.

 

16.Bülbül fəaliyyətə başladığı illərdə özünün nadir, böyük və qüdrətli istedadını Azərbaycan xalqının bədii həyatının elə bir sahəsinə səxavətlə bəxş etdi ki, o zaman ədəbiyyatda – Mirzə Fətəli Axundovun, musiqidə – Üzeyir Hacıbəyovun artıq etdikləri əsl novatorluğa, əsl inqilaba ehtiyac son dərəcə o sahədə də hiss olunurdu. Bizim vokal sənətimiz özünün alovlu inqilabçısını, onun inkişafında yeni dövr açmış təkraredilməz böyük istedadını ancaq Bülbülün şəxsində tapmışdır.

 

17.İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı ona görə oxucunun məhəbbətini qazanmışdır ki, orada yalnız ayrı-ayrı surətlərin deyil, müəyyən tarixi dövr, bu dövrdə cəmiyyətin psixologiyası, ictimai ziddiyyətləri, inkişaf meylləri düzgün bədii əksini tapmışdır.

 

18.Hər dəfə Tofiq Quliyevin musiqisinə qulaq asanda estetik ləzzətdən doymaq olmur. Bu gözəl bəstəkar nə qədər təbii və təvazökardır. Onun musiqisini dinləyəndə biz çox vaxt özümüzü başqa aləmdə hiss edirik. Bu, füsunkar, sehrli musiqi aləmidir ki, oradakı məlahətli səslər insanı vəcdə gətirir.

 

19.Onun (Süleyman Rəhimov) əsərləri müxtəlif dövrlərdə cəmiyyətin həyatını, insanların fikirlərində, hərəkətlərində və psixolojisində baş vermiş dəyişiklikləri öyrənmək üçün qiymətli mənbədir.

 

Sabah Mirzə İbrahimovun yaradıcılığından sətirlər diqqətinizə çatdırılacaq. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

 

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şəki-Zaqatala təmsilçisi

 

         Səpsərin payız günlərindən biri idi. Sərindən də betər, ayaz adamın içindən keçirdi. Anası Azalyanı bu soyuqda eşiyə çıxarmaq, bağçaya aparmaq istəmədi. Özü isə mütləq işdə olmalıydı. Azalya çox balaca olduğu üçün evdə tək qala bilməzdi. Ana ilə ata məsləhətləşdi, qərara gəldilər ki, bu gün Fariz əmi gəlsin, onlar işdən gələnədək Azalyaya nağıl oxusun. 

         Fariz əmi bu xəbəri eşidəndə çox sevindi.  Oğulları Yavuzla Oğuzu da yanına aldı, yolüstü kitab mağazasından “Nağıllar”, “Tapmacalar”, “Yanıltmaclar” kitabları götürüb özünü Azalyagilə çatdırdı. Atayla ana qapıdan çıxan kimi, Fariz əmi uşaqlara “Sehirli kökənin nağılı”nı oxumağa başladı:

         -Biri vardı, biri yoxdu, bir sehirli kökə vardı. Bu kökəni bütün uşaqlar dişləyirdi, amma o, həmişə bütöv olurdu. Bir gün şəhərin ən bacarıqlı şirniyyatçısı bu kökəyə mesaj yazdı. Ondan soruşdu: “Ay sehirli kökə, sən necə edirsən ki, heç azalmırsan, bitmirsən?” Kökə onun mesajını oxudu, güldü, sonra fikirləşdi ki, nəhayət, sirrini açmaq vaxtı gəlib. O, şirniyyatçının mesajına xüsusi cavab vermədi, hər kəsə açıq şəkildə  status paylaşdı: “Mənim sehrim ondadır ki, məni balaca bir qızcığaz bişirib.  Bişirərkən də xəyal edib ki, heç vaxt bitməyim, bütün uşaqlar məndən dada bilsin. Uşaqların  xəyalları sehirli olur deyə, mən də sehirli olmuşam”.

         Nağıl sona çatanda Yavuz qaş-qabağını tökdü, gözlərtindən yaş axdı. Oğuz da ağlamağa başladı.Azalya əmioğullarına təəccüblə baxır, onların niyə ağladığını anlamaq istəyirdi. Amma oğlanlar bir-biriylə yarışa girmiş kimi, dayanmadanağlayırdılar. Anbaan səsləri daha möhkəm çıxırdı. Fariz əmi çaşqınlıqla oğlanlara, sonra da Azalyaya baxdı. Pıçıldadı:

         -Azalya, bu oğlanlar niyə ağlayır, görəsən?

         Azalya çiyinlərini çəkdi, balaca əllərini yana açdı, yəni “mən haradan bilim, ay əmi? Mən ki oğlan deyiləm!” Fariz əmi başını buladı, sonra uca səslə dedi:

         -Kiriyin ikiniz də! Tez!

         Oğlanlar kiridilər.Fariz əmi onların ikisinin də göz yaşıyla islanmış yanaqlarından öpdü, başlarını sığalladı və soruşdu:

         -Ay uşaqlar, adam heç durduq yerdə ağlayar? Niyə ağlayırsınız? Nə olub? Axı nağıl qəşəng idi.

         Birinci Yavuz dilləndi:

         -Ata, biz ona ağlamırıq ey! Biz də xəyal qururuq hər gün, amma heç bitməyən tortla bağlı xəyal qurmaq ağlımızdan keçməyib! Ona ağlayırıq!

         Oğuz hirslə gözlərini süzdürdü:

         -Yox, qaqa, mən ona ağlamıram!  Mən xəyal qurmağa ərinirəm ey... Nəyimə lazımdır mənim sehirli xəyal-zad? Mən də heç bitməyən tort istəyirəm. Amma bilirəm ki, o nağıldakı qız kitabın içindən çıxıb gəlməyəcək, bizə bitməyən tort bişirməyəcək. Ağlamayım neynəyim bəs?!

         Yavuzun təəccübdən ağzı açıq qalmışdı...  Qardaşının xəyal qurmağa ərinməyi ağlına batmırdı. Axı o, hələ balacalıqdan hər gördüyü şeylə bağlı xəyal qurmuşdu, sonra bu xəyallarla yuxuya getmiş, böyüdüyü evi də, gəzdiyi küçələri də, hətta göy üzünü də xəyalları ilə rəngləmişdi. Məsələn, harada “K” hərfi görsə, Kamran əmisinin tezliklə onlara gələcəyini xəyal etmişdi. Ya həmin gün, ya da ertəsi gün xəyalı gerçəkləşmiş, Kamran əmi onlara gəlmişdi. Bəs qardaşı xəyal qurmasa necə olacaqdı? Qardaşı niyə belə ərincək idi ki? Ərinə-ərinə gəzəndə nə gözəllikləri görəcəkdi, nə də özündən yeni oyunlar uyduracaqdı...

         Fariz əmi Yavuzla eyni fikirdəydi. Oğuza deməyə söz axtarırdı zehnində. Hansı sözü desə, bu balaca oğlan ərincəkliyi üstündən atacaq, xəyal qurmağa başalayacaqdı, görəsən? Ən əsası isə, uşaqların xəyalların gerçək olacağına inanması idi. Oğuzda bu inamı necə yaratmaq olardı?

         Bu vaxt Azalyanın şipşirin səsi eşidildi:

         -Mən bir şey fikirləşdim!  Gəlin, birlikdə xəyal quraq!

         Fariz əmi Azalyanın təklifinə çox sevindi, dedi:

         -Hamımız əl-ələ tutaq, sonra xəyal quraq!

         Yavuz sol əliylə Oğuzun sağ əlindən yapışdı. Oğuz sol əliylə Azalyanın sağ əlindən tutdu. Azalya sol əlini Fariz əmisinə uzatdı. Fariz əmi sağ əliylə Azalyanın sol əlindən, sol əliylə Yavuzun sağ əlindən tutdu. Yavuz dedi:

         -Nəylə bağlı xəyal quraq, Azalya?

         -Bitməyən tortla bağlı.

         Fariz əmi azacıq düşündü:

         -O tortu kim bişirəcək?

         Oğuz şən-şən ayaqlarını yerə döydü:

         -Bildim! Bildim! O tortu bizə Azalya bişirəcək! Axı bizim ailəmizdə həm balaca, həm də hamıdan çox xəyal quran qızcığaz odur!

         Hamısı birdən gülümsədilər. Azalya dedi:

         -Əlbəttə, mən bişiriəcəyəm! Amma onun, həqiqətən də, bitməyən olması üçün hamımız bir yerdə xəyal quracağıq!  İndi əmi üçə qədər sayacaq, sonra hamımız gözlərimizi yumacağıq və bitməyən tortu xəyal edəcəyik!

         Fariz əmi saymağa başladı:

         -1...2...3...

         Hamısı gözlərini yumdu.  Hərəsinin xəyalında bir ayrı tort vardı. Yavuz şokoladlı tort xəyal edirdi, Oğuz içindən karamel axan tort. Fariz əmi  qatları arasına banan dilimləri düzülmüş tortun heç bitməməsini istəyirdi, Azalya isə, xalası kimi, ballı tortun həvəskarı idi.  Hamısı da sevimli tortlarının həmişə olmasını arzulayırdı. Arzular rəng-rəng qanadlar taxır, başları üstündə uçuşur, xəyal qəsrinin divarlarına hopurdu. O qəsrin ən uca qülləsində dünyanı gözəlləşdirən, insanların hamısına sevginin ən duru halını xatırladan uşaq gülüşü vardı. Haçan böyüklər uşqların gülməsinə səbəb olurdu, həmin gülüş qüllədən bəri axır, dünyanın başı üstündən tökülürdü. Hər şey gözəlləşirdi onda... Hər şey!

         -Gözlərimizi aça bilərik! -Azalyanın səsi eşidildi.

         Hamısı gözlərini açdılar. Oğuz tələsik dilləndi:

         -Hə, Azalya, başlayırsan tort bişirməyə?

         -İndi başlayarıq. –Azalya bunu deyib anasının iş masasına tərəf getdi; anasının ən çox payız mövsümündə vərəqlədiyi “Evdarlıq” kitabı orada idi.

         -Başlayarıq? –Oğuz tərs-tərs əmisi qızını süzdü: -Biz niyə? Onu sən tək bişirməlisən! Nağıldakı qız tək bişirmişdi!

         Azalya kitabı əlfəcin qoyulmuş yerindən araladı, ballı tortun şəklinə diqqətlə baxdı, sonra kitabı örtüb yerinə qoydu. Oğuzun yanından keçib mətbəxə yönələrkən dedi:

         -Nağıldakı qızın Fariz əmisi, Yavuz və Oğuz kimi qaqaşları yox idi! Mənim var!  Biz bir yerdə xəyal qurduq! Bir yerdə də tortu bişirməliyik ki, hamımızın istədiyi tort bitməyən olsun.

         Fariz əmi gülümsədi:

         -Uşaqlar, Azalyacıq düz deyir! Hamımız mətbəxə doğru!

         ...Axşamtərəfi atayla ana işdən gələndə Fariz əmini mətbəx masasının başında oturub Kamran Dadaşovun “Dünyamız uşaq gözündə” kitabını oxuyarkən gördülər. Masanın arxasındakı, divarın dibindəki enli divanda isə yan-yana üç uşaq yatırdı: Yavuz, Oğuz və Azalya...  Üstləri una bulaşmışdı, yanaqları tortun kreminin rəngləndiriciləri ilə boyanmışdı- rəssamın palitrasına oxşayırdı. Balaca əllərində hərəsinin, ən azı, iki barmağı baldan, karameldən bir-birinə yapışmışdı. Qarışdırıcı, ləyənlər, içi yağlı, şəkərli, kremli fincanlar, yağlı bişirmə kağızları, elektrikli sobanın müxtəlif ölçülü siniləri mətbəxin hər yerində idi: masada, stullarda, divanın başında, soyuducunun qarşısında döşəmədə...

         Bəlkə də, başqa uşaqların anaları, ataları bu mənzərəni görüb hirslənərdilər, amma Azalyanın anasıyla atası hirslənmədilər, sevindilər. Demək, uşaqlar  yeni mətbəx əşyaları tanımışdılar, adlarını bilmədikləri əşyalarla dostlaşmışdılar. Fariz əmi onları görəndə kitabının arasına əlfəcin qoydu, ayağa qalxdı və pıçıldadı:

         -Hə, indi siz bunlara nəzarət edin. Mən qaçım yaxındakı şirniyyat mağazasından şokoladlı, karamelli və ballı tort alım, gəlim!  Oyananda yesinlər!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)