Zəhra Həsənova, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

Uzun illərin, mürəkkəb tarixi proseslərin fonunda xalqın məişəti, ətraf aləmə və aid olduğu cəmiyyətə dair müxtəlif növ fikirləri məhz atalar sözləri, məsəllər vasitəsilə günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Sözsüz ki, şifahi xalq ədəbiyyatının bu əvəzsiz örnəkləri bizə yetərincə geniş, tarixi, mədəni baxış bucağı qazandırır.

 

Buna baxmayaraq atalar sözlərinin tərkibində, habelə insanımızın yeniləşməkdə olan düşüncə tərzinin arxa planında zərərli sosial normaları özündə ehtiva edən bəzi fikirlər də yatmaqdadır. Türk qadının əsrlər öncə belə dəyərli, öz seçimlərində müstəqil, istər savaş meydanında, istərsə də çadırında qorxusuz və mərd olduğunu nəzərə alsaq, onun yüksək mənəvi keyfiyyətlərini kiçildən, əzən və hətta tənqid bənzəri təhqirə hədəf tutan bəzi deyimlərin gerçəkliklə əlaqəli  olmadığını bir daha xatırlatmış olarıq.

Əvvəlcə Azərbaycan dilində bu fəsildən olan bəzi atalar sözlərinə nəzər salaq:

Arvad tutan yolun axırı yoxuşa qalxar

Halbuki keçmişdə və günümüzdə kiçik dövlət adlandırdığımız ailələrin bütün daxili qərarlarının alınmasında ən böyük məsləhətçi daim xanımlar, o evin anaları, nənələri, həyat yoldaşları olur. Necə deyərlər “Hər güclü kişinin arxasında bir ağıllı qadın durur”.

Ərsiz arvad – cilovsuz at

Sözsüz ki, dəyişən və inkişaf edən texnologiyalar əsrində nə “arvadın ərə”, nə də atın cilova ehtiyacı var. Doğru mühitdə bütün canlılar kök salıb çiçək açmağa qadirdir.

Varlığın şərtləndirən əsas amillərdən biri də emosiyalardır. Bura həm xoş, həm də kədərli hiss və duyğular daxildir. İnsan kainatın axışı, təbiətin dəyişimi ilə daim vəhdətdədir. Ətrafımızda baş verən hadisələr bizdə yaxşı və ya pis izlər qoyur, onlar qarşısında ağlamaq, gülmək, qəzəblənmək isə sadəcə insan olmaq deməkdir:

"Arvadın gözündə yaş var, evdə iş var", yəni qadın, yaxud kişi olmaq fərq etmədən zaman-zaman duyğu axışında olmaq yaradılışımızın təməlindədir.

Ər atanı el atar, ər tutanı el tutar.

Yaxşısı “atan” da, “tutan” da olmadan möhkəm təmələ sahib olmaq, özün kimliyindən güc alaraq kök salmaqdır.

Qızı özbaşına qoysan, ya halvaçıya gedər, ya nağaraçıya.

Süfrəmizdən halva, toyumuzdan nağara əksik etməyib, halal qazanca dair çoxlu fikirlər söyləyiriksə (“Halal mal heç yerə getməz”, Halal incələr, ancaq üzülməz” və s.), sevgi və doğruluqla icra edilən bütün peşələrin xoşbəxtlik gətirəcəyi şübhəsizdir.

Qızını döyməyən dizini döyər

Doğrusunu desək, evində döyüləni ətrafı da, özgəsi də döyər. Dünya ilə ilk tanışlığımızı yaşadığımız, “ev” demək üçün dörd divar, bir tavan və qapıdan daha çoxuna ehtiyac duyduğumuz yuvalarda gördüklərimiz bir ömür boyu gedəcəyimiz yolları, üzərimizə qalxan əllərin saçlarımıza sığal, yoxsa başlarımıza “qapaz” olacağını təyin edir.

Bu cür örnəklər Altay türkcəsində də az deyil:

Altın baştu kadııtan,                    

Arık baştu er artık   “Qızıl başlı qadındansa, arıq başlı ər yaxşıdır”.

Belə anlaşılır ki, bütün üstün cəhətlərinə, seçilən xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, qadın sadəcə qadın olduğu üçün hər zaman kişidən daha natamam və zəifdir.

Enezi t'amanıii kızın alba, Ejigi t'amanlUii üyine kirbe.  “Anası pisdirsə, qızını alma, qapısı pisdirsə, evə girmə”.

Buna bənzər nümunə Azərbaycan dilində “Anasına bax, qızını al” şəklində işlədilir. Hər nə qədər büyüdüyümüz ailələr, aldığımız tərbiyə və formalaşdığımız mühit xarakterimizin formalaşmasına təsir etsə də, olduğumuz və olmaq istədiyimiz şəxsiyyəti yaratmaq fərd olaraq özümüzdən asılıdır. Bu səbəbdən övladlar valideynlərinin, onların həyat tərzinin məsuliyyətini daşımır.

Kadın kijinin çaçı uzun, agılga kıska.  “Qadının saçı uzun, ağlı qısadır”.

Tarixə öz adını qızıl hərflərlə yazmış Tomris, Sara xatun, Nənə xatun, Fatimə Aliyə xanım, Ümgülsüm Sadıqzadə, Qaratel Hacımahmudova, Salatın Əsgərova və adı vərəqlərə, sətirlərə sığmayacaq yüzlərlə, minlərlə qadının hekayəsində aparıcı mövzu saçlar, görünüşlər deyil, ağıl və cəsarətdir.

Sözün müxtəsəri, tez-tez eşitdiyimiz, oxuduğumuz və bəlkə də, işlətdiyimiz bir qrup atalar sözləri, deyimlər uzun bir ömür yolu keçmiş olsa da, artıq tarixin yaddaşında, vərəqlərdə, kitablarda yanlış olduğu bilinərək saxlanmalı, zehnimizdəki yerini bərabərliyə, birlikdə dünyanı daha yaşanmalı, güllərlə, gülüşlərlə dolu bir məkana çevirəcək fikirlərə, qayələrə verməlidir. Dahi şairimiz Hüseyn Cavidin dilindən desək:

                          Qadın gülərsə şu issız mühitimiz güləcək,

                          Sürüklənən bəşəriyyət qadınla yüksələcək.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2024)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yaşı 35-ədək olan şairlərin şeirlərinin dərcini davam etdiririk. Bu gün növbə Şəhriyar del Geraninindir.

 

KÜLƏK ŞEİRİ

 

Kirli köynәyimi yumuşdu anam,       

külәk bulamışdı... nә bilsin külәk?

Mәnsә hirslәnmişdim anama onda,

anam ağlamışdı... nә bilsin külәk?

 

Bir gün dalaşmışdım qonşu uşaqla,

Üstәlik, anasın söymüşdüm onun.

Oysa hikkәsindәn bir yekә torba

yarpaq tıxamışdı buxarımıza.

 

Sobamız yanmadı fevral gecәsi,

çayım soyuq oldu, atamız qrip,

mәn dedim: “Külәyin işidi, yәqin...”

Anam da inandı,

nә bilsin anam? –

“Yiyәsi ölsün bu külәyin” – dedi.

 O vaxtdan yiyәsiz qalıb

külәklәr,

bu yetim külәklәr nә

bilsin axı...

 

Sәn üşümәyәli ikinci qışdı,

ay Allah, kәs görüm, bu nә yağışdı?!

Yığışdım özümә, elә yığışdım,

para buğdasına söykәnib yatan

qarışqa misalı elә yorğunam...

 

Soruşma neçәnci qәrib soyuğun,

neçәnci dostumun uzaqlığıyam.

Hәminki qayğıdı bu tifil qayğı,

kirpiyimә qәdәr yorğunam, anam...

 

Bir pişiyim dә yox qucaqlayası,

qucağım sinәmdә bayquş yuvası,

barı dost da ölmür yas saxlayasan,

hamı salamatdı, hamı yaxşıdı!

 

Di gәl darvazanı külәk açdımı,

Bu darıxmaq ki var, itin balası!

Hәr gün qapımızda gәlib ulayır.

Yox әşi, nә külәk... nә bilsin külәk?

 

Kirli köynәyimi yumuşdu anam,

külәk bulamışdı... nә bilsin külәk?

Mәnsә hirslәnmişdim anama onda,

anam ağlamışdı... nә bilsin külәk?

 

 

XATIRLANMAĞIN ŞEİRİ

 

Elə nigaranam – səndən nigaran,

yaşaram ömürdən-gündən nigaran.

Qayğına qalıram öz aləmimdə –

nə vaxt soyuqlasan, çay dəmləyirəm.

Ürəyim əlimdə, canım əlimdə

yanına gəlirəm, gülümsəyirəm.

Deyirəm, "Darıxma, yaxşı olacaq...".

Yaxşı olmayacaq, özün bilirsən.

Sən özün bilirsən necə olacaq...

 

Sən özün bilirsən necə olacaq,

zalımın zülmü çox, məzlumun ahı.

Sən özün bilirsən necə olacaq,

kimin boynunadı kimin günahı.

Şahid çağıraram ora Allahı,

mən sənin üstünə günah almaram.

Nə qədər istəsən,

neçə istəsən,

mən özüm yanaram, necə istəsən,

heç bircə tikə də sənə qalmaram.

 

Eh... Sənə bu qədər uzaq olunca,

günəşə su qədər uzaq olunca,

gedib dayanaram külək tərəfdə,

saçını öpərəm külək tərəfdən.

Beş-on xatirəyə ümid olmaram,

sən necə istəsən,

hardan istəsən,

yadına düşərəm haçan istəsən.

Mən belə sevirəm, unudulmaram...

 

 

DEKABR ŞEİRİ

 

Nә uzaq küçәlәr vardı uşaqlığımızda,

nә uzaq şәhәrlәr oldu sonralar.

Böyüdükcә dәyişir uzaqlar da,

küçәlәr dә,

küçә-küçә,

şәhәr-şәhәr uzaq olur adamlar...

 

Sәn dә bir küçә seç getmәzdәn öncә,

bir şәhәr şeç unutmağa,

bir uzaq seç darıxmağa,

sәn dә getmәzdәn öncә

bir az dәyiş,

bir az uzaq ol,

sonra get.

Bu qәdәr yaxşıykәn getmә, nә olar,

bilirsәnmi, çәtin olur yaxşıların gedişi...

 

Ən sonuncu dostum da әclaf çıxmamış,

bilirsәnmi,

axşam düşmәmiş,

şәr qarışmamış getmә.

Çәtin olur yağışlarda son görüş,

parklarda skamyalar qurumamış getmә...

 

Sәn bilmirsәn,

çәtin olur payızlarda darıxmaq.

Ən sonuncu yarpaqlar da düşmәmiş,

torpağa qarışmamış,

bir az qal, nә olar,

getmә qış çıxmamış,

qış çıxmamış getmә...

 

Sәn bilmirsәn,

indi mәn,

Allahdan nә üçün yox,

kimin üçün yaradıldığımı soruşuram.

Bir az da sәbrin olsun,

mәni ömrümün sonuna ötür,

sonra get.

 

Sәn bilmirsәn,

indi mәn adamlarçün yox,

әşyalarçün darıxıram.

Bir az da sәbrin olsun,

qәbrim üstdәn yaylığını götür,

sonra get.

 

Daha mәn gәlәcәkdәn yox,

keçmişdәn nigaranam.

Bir dә gördün heç kәs yadına düşmür.

İndi sәnә “qal” demәyim

sәninlә bütün keçmişlәrdә

yanaşı görünmәk istәyimdi,

arzular da canavar kimidi – әhlillәşmir!

 

Sәndәn sonuncu istәyim:

mәni xatırlasan,

kimsәsiz, boş qalmış otaq kimi xatırla.

 

Sәndәn sonuncu istәyim:

mәni xatırlasan,

uzaqlarda qәzaya düşmüş

sәrnişinsiz qatar kimi xatırla.

 

Heç bilmirәm, torpaq suyu içirsә,

adamları neynir?

 

 

***

 

Qәfil qәribsәyir adam –

qayıdırsan oturduğun stulun ağac vaxtına,

görürsәn budaqların hәr haçasında bir yuva,

içindәәtcәbalalar civildәşir...

 

Qәfil qәribsәyir adam  –

qayıdırsan sevgilәrin uşaq vaxtına,

görürsәn müharibәdә itkin düşmüş әmin

sol yanağından bir çimdik götürür

vә gülümsәyәrәk çıxıb gedir.

Yanağından bir çimdik dә belәcә itkin düşür...

 

Qәfil qәribsәyir adam –

qayıdırsan yatağının beşik vaxtına,

görürsәn tәrlәmisәn, anan әynini dәyişir,

görürsәn tәrlәmisәn, anan әynini dәyişir,

görürsәn tәrlәmisәn, anan әynini dәyişir...

Vә qәfil әllәrini tutub saxlayırsan!

Mənim ixlasım

 

Əlhәmdu-lillahi Rәbbil-alәmin,

dәnizlәrin uzağında gözdәn itәn gәmilәrin,

günәşlәrin, külәklәrin, bihudә keçәn günlәrin

peşmanlığından sığındım sәnә.

Dalğalar da sahilә danışar sirrini dәnizlәrin,

yosunlar necә rәqs edәr balıqların nәğmәsinә?

İhdinәs-siratәl-müstәqim…

 

Yanlışım yox, mәhzun gözlüm,

mәn daim sәni sevdim.

And olsun yeddi sәmaya,

yeddi rәngә,

yeddi yerә,

getdi ömür birdәn-birә

birdәn otuza, otuzdan әlliyә,

bölündü aylara, günlәrә, tәqvimlәrә,

bölündü qayğılara, havaya, suya vә sairәyә...

İyyәkә nә budu vә iyyәkә nәstәin...

 

Bax necә dә tәlәsirsәn yanımdan getmәyә,

gözümdәn itmәyә.

Bilirәm, әvvәl-axır unutmalısan mәni,

unutmalısan bu oyuncaq ev-eşiyi,

qollarımdan getmәlisәn әvvәlcә,

atmalısan bu beşiyi.

Böyümәlisәn, tәrk etmәlisәn hamını.

 

Mәn dә çıxmalıyam axı burdan әvvәl-axır,

daha qorxum da yox adamlardan.

Mәni öldürmәk üçün bu quyuya atanlar

qorudular canavarlardan.

İnnәl insanә lәfi xusr...

 

Mәn sәni bir yol qazandım, hәr gün itirdim.

Mәn özümü sәndә gördüm, sәndә sevdim,

mәn özümü sәndә tanıdım, sәndә tapdım,

qorxuram bir gün olmasan,

dostlarım, doğmalarım,

nә atam, nә bacılarım,

heç kimsә mәni xatırlamasın.

...Əllәzi yuvasvisufi sudurin nas.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2024)

 

 

Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

 

Hər vaxtınız xeyir, dəyərli oxucular.

Sizə bu müsahibimi təqdim etməkdən qürur duyuram. Bugün türk professor Zülfiqar Bayraktar bizimlədir.

 

-Xoş gördük, Zülfiqar bəy, olar ki öncəliklə sizi daha yaxından tanıyaq?

 

- Salam, xoş gördüm. Mən. Zülfiqar Bayrakdar. Ege Universiteti Ədəbiyyat fakültəsi- Türk dili və ədəbiyyatı ixtisasının məzunuyam. Professorluq araşdırmamı isə Türk dünyası araşdırmaları üzrə aparmışam. Çox tanınmış, türkçülüyü ilə bizə millətimizin köklərini dərindən aşılayan müəllimlərdən təhsil almışam. Hazırda da araşdırmalarıma və tədrisə davam edirəm.

 

- Nə gözəl! Zülfiqar bəy, mən bu gün sizinlə əsas araşdırma mövzunuz olan Kitabi-Dədə Qorqud dastanı barədə danışmaq istəyərdim. Düşünürəm ki, siz bu haqda bizə kifayət qədər dolğun məlumatlar verə bilərsiniz.

 

-Bəli, mənim təhsil və tədris müddətindəki araşdırmalarımın əsas mövzusu Türk xalq masalları, Türk dünyasının qədimi inancları olub. Dədə Qorqud türk xalqlarının ən dəyərli miraslarındandır. Bizi bir-birimizə dərin bağlarla bağlayan, yaxınlaşdıran bir şah əsərdir Dədə Qorqud. Bilirik ki, 2019-a qədər Dədə Qorqudun 2nüsxəsi bilinirdi. Biri Vatikan (burada 6 boy var idi), digəri isə Drezden nüsxəsi (burada 12boy var idi). 2019-da Ege Universiteti Türk dünyası araşdırmaları Endistrüsi müdiri Prf-Dr. Metin Ekici 3-cü nüsxəni tapdı. Təbii ki, bu nüsxəylə bağlı başqa araşdırma aparan akademiklər də var, amma, mən xüsusilə Metin bəyin araşdırmalarından bəhs etmək istəyirəm. Metin bu nüsxəni Türkmən Səhra adlandırdı. Bu əsərdə əlavə bir hekayə var, Salur Qazanın yeddibaşlı əjdahanı öldürməsi boyu bu nüsxədə qeyd edilib. Bu mənə ümid verdi ki, Dədə Qorqudun başqa nüsxələri də gələcək illərdə mütləq tapılacaq. Ya Çində, ya İranda, ya Moğolustanda, harada olacaq bilmirəm, amma mütləq tapılacaq. Bu, hər-halda ki, türk dünyası üçün xoşbəxtlik olar.

 

-Ümumiyyətlə, şəxsi fikrinizi bilmək istəyərdim, Dədə Qorqud türklər üçün niyə digər əsərlərə, dastanlara nisbətdə daha vacib, daha maraq doğuran bir əsərdir?

 

-Fuat Mehmet Köprülü deyir ki, bir tərəzinin bir tərəfinə Kitabi Dədə Qorqudu qoyun, digər tərəfinə bütün türk ədəbiyyatını. Dədə Qorqud tək başına daha ağır olacaqdır. Niyə? Dədə Qorqud türklərin 1000illik yaşamını, İslamiyyətdən öncəsini, İslamiyyətə keçid dönəmini, həm də İslam sonrası dönəmini, Türklərin doğumdan ölümə keçid müddətlərini, doğum adətləri, evlilik adətləri, sevgi, savaş, köç, düşmənlərə qarşı olan mübarizələri, hətta yeyib-içmə kültürləri, təbiətlə olan münasibətlər, qısaca bir insanın yaşamı boyunca başına gələ biləcək bütün hər şeyi əks etdirən, insanların dildən dilə danışaraq ötürdüyü bir qaynaqdır. Bu əsəri oxuyarkən anlamalıyıq ki, biz sadəcə bir hekayə, roman oxumuruq.

 

-Dədə Qorqud hansı türk soylarını əhatə edir?

 

-Dədə Qorqud dedikdə əslində Oğuz türkləri nəzərdə tutulur. Lakin buradakı bir çox ünsür türklərin ortaq ünsürləridir. Qazaq türkləri, Qırğız, Tatar türkləri, Xakas, Azərbaycan türklərinin günlük həyatında Dədə Qorqudda danışılan, yaşadılan bir çox adətə bu gün də rast gəlmək olur. Biz Türk boyları olaraq müəyyən müddət birlikdə yaşamışıq və indi də bunun təsirlərini həm əsərlərimizdə, həm xalqımızda, tariximizdə görə bilirik. Sonrasında bəzi səbəblər türkləri ayırdı. Dədə Qorqud Türk birliyinin simgəsidir. Türkün həyat fəlsəfəsini, onun həyat şərtlərini ehtiyaclarını bu qədər dolğun əks etdirən başqa bir əsər yoxdur demək olar. Eyni zamanda Dədə Qorqud bizə türklərin savaşçılığını, mübarizliyini aşılayan bir əsərdir. Biz əsgər dövlətiyik və mirasımız bunun sübutudur. Bizim birliyimiz, bərabərliyimiz illər də keçsə ilk günkü kimi diridir. Bir düşmən aramıza girmək istəsə hamımız necə çiyin-çiyinə duracağıq, bilmək üçün bu əsəri oxuya bilərlər.

 

-Biz Dədə Qorqudu dastan olaraq adlandırırıq. Siz isə bayaq bir neçə dəfə hekayə ifadəsini işlətdiniz, bunun səbəbi nədir?

 

-Dədə Qorqud əslində nə dastandır, nə hekayə. Dədə Qorqud romanesk adlandırıla bilər. Kitabi-Dədə Qorqud türklərin dastan dönəmindən xalq hekayələrinə keçid dönəmində yaranan əsərlərdəndir. Dədə Qorqudu ən çox kimlər diqqətlə oxumalıdır? Dədə Qorqudda o qədər mənalı kəlamlar var ki, 7dən- 70-ə hər kəs oxumalıdır bu əsəri. Xüsusilə uşaq yetişdirərkən bir türkün əsas xüsusiyyətlərini bu abidə ilə öyrənə bilər. Məsələn, Kitabi Dədə Qorqudda deyir ki, bir türk əsla vətəninə xəyanət etməz. Bu çox önəmli detaldır. Kiçik yaşlardan evladlarımıza türkçülüyü öyrətməliyik. Türk olmaq vətəni üçün canından keçə bilmək deməkdir. Vətən yoxdursa heç bir mal varlığın önəmi yoxdur. Bunu bizə Dədə Qorqud deyir. Əlavə olaraq, bu əsər bizə təbiəti sevməyi də öyrədir. Dədə Qorqudda ağacları qırmaq, yerə tüpürmək, suya tüpürmək, bunlar təbiətin ruhunu kirlətmək sayılır. Görün necə müqəddəs bir əsərdən bəhs edirik biz. Buna görə də evladlarımıza bu kitabı oxutdurmalıyıq.

 

- Dədə Qorqud türklərin Qutsal kitabıdır. Gələcək dönəmdə bu abidə ilə bağlı yeni layihələr nəzərdə tutulur?

 

-Bəli, nəzərdə bir sinema filmi, animasiya filmi və sair var. Hazırda üstündə çalışmalar davam edir. Önümüzdəki illərdə İnşəAllah bu filmləri izləyə biləcəyik deyə ümid edirik.

 

-Bir sualım daha var. Dədə Qorqudun tamamının tapılması, bir araya gətirilməsi sizcə Turan dövlətini bir araya gətirə bilər?

 

- Turan dövləti siyasi bir anlayışdır. Təbii ki, könül istər ki, bütün türk dövlətləri bir araya gəlsin. Amma bir araya gəlmək ortaq dövlət qurmaq məqsədli olmamalıdır. Bir araya gəlmək bugün dünyada ekonomik, siyasi olaraq işbirliyi içərisində olmaq məqsədli olmalıdır. Hazırda hamımız ayrılıqda milli bir dövlətik. Güclü dövlətlərik. Amma bizim bir-birimizə bağlı olmamız Türk dövlətlərinin yararına olacaqdır. Önümüzdəki zamanda Dədə Qorqud festivalı Türkmənistanda keçiriləcək. Mən istərdim ki, sadəcə ədəbiyyat tələbələri deyil, bütün tələbələrə oxutdurulsun bu əsər. Çünki Kitabi-Dədə Qorqud türk dünyasını bir araya gətirə biləcək əsas mənbədir.

 

- Maraqlı söhbətiniz üçün minnətdaram. Sizə işlərinizdə uğurlar arzu edir, vaxt ayırdığınız üçün təşəkkürümü bildirirəm.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2024)

 

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bu günə təsadüf edən əlamətdar hadisələri diqqətinizə çatdırırıq

 

Bank işçisi günü

Banklara borcu olmayan az adam taparsınız. Kim ki dara düşür, gerisini fikirləşmədən özünü dünyada analoqu olmayan fazilərlə kredit verən Azərbaycan banklarının boyunduruğu altına salır. Sonra da pulu qaytara bilməyib cəzaya məruz qalır. Bank işçisi günündə banklarımıza insaf, əhalimizə isə “dar gün kreditinə” düçar olmamağı arzulayıram.

 

Birləşmiş Ərəb Əmirliyinin müstəqilliyi günü

Bizlərdə Dubay sözünə pis baxırlar, “Dubaya gedib gəlir” ittihamı ən pis ittihamdır. Amma Dubaya tək elə həmin anlamda gedilməz ki, ora gəzməyə, məişət texnikası, avtomobil almağa da gedilər.

Vaxtı ilə Dubayın da daxil olduğu Birləşmiş Ərəb Əmirliyi Britaniyanın müstəmləkəsi idi, “müvəqqəti Oman” adı altında 9 şeyxlik birləşmişdi. 1971-ci ilin bu günündə Əbu-Dabi, Dubay, Şarca və digərləri öz müstəqilliklərini elan etdilər, birləşdilər, ən varlı əmirlik olan Əbu-Dabi paytaxt elan edildi, onun şeyxi Zaid bin Sultan ilk əmir oldu. Bu gün BƏƏ dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələri sırasında yer alır, əhali tam rifah içindədir. Əlbəttə ki, neftlərinin hesabına. Dekabrın 2-si və 3-də əmirliyin əhalisi müstəqilliyi coşqu ilə bayram edəcək. İdarələr, məktəblər işləməyəcək, küçələr qələbəlik olacaq, bayram mərasimləri keçiriləcək. Ərəblər səxavətlə öz əcnəbi qulluqçularına pul paylayacaqlar. O cümlədən məlum səbəbdən Dubaya gedənlər də ikiqat qazanc əldə edəcəklər.

Soruşacaqsınız ki, ərəb kişiləri niyə ucdantutma ağ libasa bürünürlər. Cavab verirəm: ağ uzun libas – zəhgin yaşamağa bir işarədir. Soruşacaqsınız ki, bizim də neftimiz var,  bəs biz niyə zəngin yaşamırıq? Bu dəfə cavab verməyəcəyəm.

 

Spirsin, Versaçenin və Jorjun doğulduğu gün

Bu gün beynəlxalq quldarlıqla mübarizə günüdür. Allah hər birimizi mənəvi qul olmaqdan qorusun. Bu gün oyuncaq dəmiryolu günüdür. Deyilənə görə oyuncaq dəmiryolu kolleksiyalarını ən çox eks dəmiryolu nazirləri toplayırlar. “Laosda müstəqillik, Kubada hərbi qüvvələr, Belarusda hüquqşünas günüdür” kəlmələrini yaza-yaza fikir məni Amerika mətbəxinə çəkir, görəsən onlarda hansı bayramdır deyə düşünürəm, deməzsənmiş, milli oladi şirniyyatı günüymüş.

1991-ci ilin bu günündə qardaş Ukrayna müstəqilliyini elan edib, ilk olaraq bunu tanıyan Kanada və Polşa olub. 1981-ci ildə Amerikanın pop-divası Britni Spirs doğulub. (Bizim də divamız, gərək ki, Aygün Kazımovadır). 1982-ci ildə Yuta universitetinin cərrahları pensiyaçı Barni Klarka ilk süni ürək qoyublar, bu ürəklə həmin şəxs 112 gün yaşayıb. 1969-cu ildə Sietl və Nyu-York arasında 191 sərnişinlə ilk Boinq təyyarəsi uçub. 1946-cı ildə Canni Versaçe doğulub, dünyanın ən ünlü kuturyelərindən biri. Əfsus ki, bu böyük şəxsiyyəti öz evinin kəndarında güllələyiblər. 1923-cü ildə dünyanın ən gözəl soprano səsli müğənnisi hesab edilən yunan Kallas Mariya dünyaya gəlib. 1901-ci ildə amerikalı Kinq Jilett ikitərəfli birdəfəlik lezvaya patent alıb. Təbii ki, üz, o cümlədən bığ qırxmaq rahatlaşıb. 1870-ci ildə Roma İtaliyanın paytaxtı elan edilib. 1852-ci ildə Fransa prezidenti Napoleon Bonopart özünü Fransanın imperatoru elan edib. 1859-cu ildə pauntalizm cərəyanının banisi olan fransız rəssam Sera Jorj doğulub. 1823-cü ildə ABŞ prezidenti Ceyms Monro Avropa ölkələrinin Amerika qitəsinin işlərinə qarışmamaq prinsipini irəli sürüb. 1814-cü ildə də Alfons Fransua de Sad adlı fransız yazışı dünyadan köçüb. Bəli, sadizmin yaradıcısından söhbət gedir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2024)

 

 

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Salam bura Azərbaycandır və mən buranın 21-cə illik vətəndaşıyam. Deyirlər, bir ölkənin insanlarını tanımaq üçün orada insanların necə öldürüldüyünə baxmaq lazımdır. Mən isə tam əksini iddi edərək deyirəm ki, bir ölkəni tanımaq üçün, orada insanların hansı yaşamlara məhkum olduqlarını müşahidə etmək lazımdır. 

Azərbaycan çox böyük bir ölkə deyil, lakin burada kök salmış əhalinin kök salmış yaşam tərzi var. Paytaxt Bakı olduqca rəngarəng şəhərdir. Bakı o qədər parlaqdır ki, şəhərin işıqları, ulduzları rayonlara ərməğan edib. Nədən deyim, kimdən danışım deyə düşünmədən keçim əsas mətləbə. Bir xalq 70-80 il əvvəl yazılan dramı hələ də yaşayırsa, demək ki, o xalqın dəyişən simalarının altında dəyişməyi gözləyən və özünü gizlədən beyinlər var. İndi sizə söhbət açmaq istədiyim film -  “Vətəndaş A” elə məhz bundan illər əvvəl Cəfər Cabbarlı tərəfindən qələmə alınan “Almaz” əsərinin motivləri əsasında çəkilmişdir. Səmimi olmaq gərəkərsə  Azərbaycan kino industriyasının bu qədər möhtəşəm bir kino ərsəyə gətirməsi üçün hələ 20 il geridə olduğunu düşünürdüm, ta ki serialı izləməyə başlayana qədər. 

Kino Azərbaycanın parlaq ulduzlu səmalarından aşağıda ümid işıqları sönmüş Daşkəsən rayonunun Abdalbəyli kəndində əhalinin həyat tərzindən bəhs edir. Hekayənin qəhrəmanı Cabbarlının eyniadlı əsərinin əsas obrazı Almaz Bakıda tək həyat sürən gənc tarix müəlliməsidir. Təyinatı Abdalbəyliyə keçən Almaz tərəddüd etmədən və böyük ümidlərlə yola düşür. Əslində, kəndə böyük ümidlərlə gələn Almaz, elə kənd avtobusu ilə biraz yol gələndə az-çox onu nəyin gözlədiyini təxmin edə bilirdi. Bura Bakı deyildi. Əlbəttə burada Bakıdakı genişliyi yaratmaq çox çətin olacaqdı. 

Abdalbəyli kəndi bir dırnaqarası Hacının şəxsi mülkiyyətinə çevrilmişdi və Hacı Əhməd adlı bu şəxsin ailəsinə heç bir qüvvə bata bilmədiyi azmış kimi, əhalinin qanun elan etdiyi şaha çevrilmiş bir sətlənət salınmışdı. Kino Səid və Fərqanə adlı iki məktəbli gəncin qovuşmaq üçün qaçması üzərinə qurulsa da, burada qaçan tək onlar deyildi. Fərqanə  Əhmədin bacısı oğluna zorla ərə verilən 11-ci sinif şagirdi idi. Səid də, onun sinif yoldaşı. Bir-birini sevən bu iki gənc sonrasını düşünmədən qaçıb kəndin uc bucaqlarında gizlənsələr də, hər ikisi çox gözəl bilirdi ki, onların bu kənddə yaşama şansları yoxdur. Əgər Hacının adamları tapmasa belə Fərqanənin babasının adamları tapan kimi heç biri sağ qalmayacaqdı. Hekayənin bu yerində özünə qalacaq ev axtaran Almazla  gənclərin yolu Abdalbəyıinin unudulmuş evində kəsişir. Elə burada onların mübarizəsi başlayır. Əvvəlcə uşaqlardan ehtiyat edən  Almaz onları yalnız buraxa bilməyəcəyini anlayıb uşaqlara kömək etmək qərarı alır. 

Serialın hər bölümü bir doğru bilinən yanlışdan bəhs edir. Almaz Əhmədin dili ilə desək, qadın başına bütün işlərə başını soxduğu üçün hər bölüm bir çətinlik, bir problemlə qarşılaşır. Lakin o, əsla öz qərarlarından dönmür. Bu hekayədə hədər olan sevgilər, uğruna qanlar axıdılan məhəbbət, gözünü pul bürümüş saxta dindarlar, mentalitet adı altında cəmiyyətdən təcrid edilən kişilər, "dastoynu" ola bilməyən oğlanlar, intibahı necə ürəkdən istədiyi bəlli olan avam xalq, elin dilinə düşməmək üçün sevgisindən vaz keçən İqbal, günahsız yerə "yatıb çıxan mujik" kitabxanaçı, xaos, qorxu, gərginlik, mərhəmət, drama, psixologiya savaşı və ara bir şeir də var. Serialda bütöv Azərbaycan və onun pərdələnmiş reallıqları var. Zənnimcə obrazların hər biri öz rolunu adəta o rol üçün doğulmuşcasına yaşayır deyə kino mənə bu qədər dərin təsir edib. Kino on iki bölümdən ibarətdir və sentyabr ayından ictimai televiziyada yayımlanmağa başlayıb. Ümid edirəm, bu təhlildən sonra siz dəyərli oxucularım da serialı izləməyə başlayarsınız. Ən azından cəmiyyətin reallıqları ilə bir dəfə üzləşmək üçün izləyin, əziz oxucular. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2024)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsəsrlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

 

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

 

Bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

 

1.

“ Səhvlərimizin qrammatikası”ndan: Qar ancaq qışda yox, yazda, hətta yayda da yağa bilər. Bu da həyatın inversiyasıdır. Dildə inversiya (tərsinə düzülüş) varsa, həyatda da inversiya niyə olmasın?!

2.

“ Səhvlərimizin qrammatikası”ndan: Biz hələ də Koroğlunun nəvələriyik və bunun əksi olaraq hələ də şəcərəmizi Koroğlunun düşmənlərinə - bəylərə, xanlara aparmağa çalışırıq.

3.

“ Səhvlərimizin qrammatikası”ndan: Mənəviyyatımızın tarixini yazmaq vacib olan kimi başqa bir tarixin də yazılması vacibdir. Bu, mənəviyyatsızlığımızın tarixidir.

4.

Hələ bilinmir, kimin bəxti daha çox gətirir – ölüb gedənin, ya ki qalanın?!

5.

Hər normal mətnin öz əndərunu var. Və “hiyləgər” mətn onu öz içində gizlətməyi bacarmalıdır.

6.

“Səni mən unutmaram –

xatirən

ən naməlum dumanlara bürünəcək.

Səni mən unutmaram

Ana bətninə qədər unutmadıqlarım tək.”

7.

Solan çiçəyin arxasınca yetişən meyvəni görə bilmiriksə, min illərin yaşamaq təcrübəsi hara qaçır bizdən?!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2024)

 

 

 

 

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi 

 

Qədim zamanlarda yadellilərin hücumlarından qorunmaq və müdafiə məqsədilə Azərbaycanda müxtəlif istehkam və qalalar tikilib. Bunlardan biri də Əsgəran qalasıdır. El arasında “Əsgəran qalası” adı ilə tanınan bu sədd XVIII əsrdə Qarabağ xanlığının şərq sərhədində tikilib. 

 

Qalanın adı isə Əsgəran adlı yerlə bağlı olub. Azərbaycan dilindəki əski (köhnə, qədim) və Aran toponimindən ibarət olub, Köhnə Aran, Qədim Aran mənalarını daşıyır.

 Əsgəran səddi Qarabağ xanlığının şərq qapısı hesab edilirdi. Qala Şuşanın təxminən 24, Xocalının 5 kilometrliyində və Ağdam şəhərinin 12 km cənubunda Qarqarçayın sağ və sol sahillərində, dağ döşündə yerləşir. Burada dağlar eni təqribən 500 metrə çatan çayın vadisinə və qalanın divarları ilə əhatələnən böyük olmayan dərəyə yaxınlaşır.

Qalanın salınması Qarabağ xanlığının yüksəliş dövrü ilə əlaqəli olub, Qarqar çayı vadisini qapayaraq yalnız çay tərəfdən kiçik keçid yaratmaq məqsədi daşıyıb. Qalanın sağ sahil (şərqi) istehkamı bürclərlə möhkəmləndirilmiş ikiqat daş divarlardan ibarətdi. Bütün bürclər ikimərtəbəli olub, bir-birləri ilə ikimərtəbəli qala dəhlizləri ilə birləşdirilib.

Relyefə uyğun olaraq dəhliz bir bürcün birinci mərtəbəsini digər bürcün ikinci mərtəbəsi ilə birləşdirir. Dağ keçidindən müdafiə olunan kənar şərq bürc xüsusi formalı otaqlar  kompleksindən ibarətdir. Qalanın sol sahil hissəsi (qərb) isə bir müdafiə həlqəsində birləşən düzbucaqlı trapesiya şəkilli istehkamlardan ibarətdir. Burada relyef nəzərə alınmaqla inşa olunmuş qala divarları altı bürclə möhkəmləndirilib. Qarqar çayından başlayaraq dağa doğru uzanan qala divarları qala həyətini əmələ gətirib.

Yuxarı qala həyətinin hər küncündə bir bürc yerləşməklə demək olar ki, kvardrat formalı qapalı istehkamdır. Bu həyətdən aşağı həyəti ayıran köndələn divarda daxili, üstü tağlı darvazalar vardır. Aşağı həyət şərq tərəfdən açılmışdır, belə ki, hər iki divar yalnız çaya çatır. İstehkamın sol sahildəki altı bürcün hər biri mərkəzində kiçik aşınma olan tağtavanla iki mərtəbəyə ayrılır.

Üçüncü mərtəbə yalnız mazğallara qədər mühafizə olunub. Kvadrat formalı istehkam müdafiə sistemində xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi və elə inşa olunmuşdu ki, hətta qalanın aşağı hissəsi düşmənin əlinə keçdikdə də burada mübarizəni davam etdirmək mümkün olsun. Hündürlüyü 9 metr, qalınlığı 2 metrdən ibarət qala divarları üz hissəsi yaxşı işlənmiş çay daşlarından tikilmişdir. Horizontal sıralı döşəmə daşlar tikintini daha da canlandırır.

Əsgəran qalasının tikilmə tarixi və onu tikdirənin adı müxtəlif mənbələrdə müxtəlif cür yazılıb. Bir qisim tarixçi qalanın tikilməsini Pənahəli xanın, digərləri Mehrəli xanın, bəziləri isə İbrahim xanın adı ilə bağlayır. Hazırda Əsgəran qalası Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı ermənilər tərəfindən işğal olunub.

 Nəhayət, 2023-cü ildə bütün Qarabağ torpaqları və Əsgaran qalası antiterror əməliyyatı ilə işğaldan azad edildi. 

Akademik Xudu Məmmədovun məşhur bayatısı yada düşür:

 

Bu qala bizim qala,

Həmişə bizim qala.

Tikmədim özüm qalam,

Tikdim ki, izim qala.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2024)