NAXÇIVAN MİLLİ ŞURASININ SƏDRİ OLMUŞ MİRZƏ NƏSRULLA ƏMİROV HAQQINDA QEYDLƏR

 AMEA Naxçıvan Bölməsi, Tarix,

Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun

aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Musa Rəhimoğlunun məqaləsini təqdim edir. Məqalə görkəmli şəxsiyyət Mirzə Nəsrulla Əmirovdan bəhs edir. Bu şəxsə biz ən uca yerdə abidə qoymalıyıq, fəqət çoxumuz heç adını da bilmirik. 

Unudulmaz alim, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi Əziz Şərifin yazdığı gündəlik qədim Naxçıvanımızın ədəbi mühitinin, maarifinin, incəsənətinin, həmçinin, tarixinin XIX-XX yüzilliklərdəki bir çox qaranlıq məqamlarını işıqlandırmağa köməklik edir.

Bu fikri gündəliklə tanış olan araşdırıcı alimlər də təsdiq edər. Onun "Keçmiş günlərdən" adlı xatirə kitabında isə belə bir maraqlı qeyd var. "Yadımdadır ki, o zaman keçən əsrin sonları (söhbət XIX əsrin sonlarından gedir - müəllif), indiki əsrin (XX əsr - müəllif) əvvəllərində, Naxçıvanda bircə adamın velosipedi var idi, o da şəhərimizin dövlətli taciri Mirzə Nəsrulla Əli oğlu Əmirovun böyük oğlu Cabbar idi ki, o zaman məktəbli idi". Əziz Şərifin bu qeydləri maraqlı və düşündürücü idi. Çünki Naxçıvan Əmirovları da tariximizin orijinal səhifələrinin yaradılmasında böyük xidmətlər göstərmişlər. İstər Naxçıvanın maarifçiliyində, incəsənətində, mədəniyyətində, istərsə də siyasi həyatında fədakarlıqlar göstəriblər. Amma onlar haqqında, xüsusilə Mirzə Nəsrulla Əmirov adına - 1990-cı ildən sonra - dövri mətbuatda ara-sıra rast gəlinsə də, bu şəxs haqqında ətraflı yazılmayıb. Bunun əsas səbəblərindən biri Mirzə Nəsrulla Əmirovun XX əsrin əvvəllərində repressiya qurbanı olmasıyla bağlıdırsa, digər səbəbi isə onlarla bağlı sənədlərin olmaması olub. Çox ehtiyatlı adam olan Əziz Şərif də yəqin ki, bu səbəbdən öz gündəliyini çap etdirəndə yuxarıdakı qeydlərdən savayı digər məlumat verməmişdi. Əslində isə o, Mirzə Nəsrulla Əmirov haqqında çox məlumata malik idi və şəxsən onu yaxından tanıyırdı. Bütün bu deyilənləri nəzərə alaraq vətənpərvər, görkəmli, maarifçi və yüksək gildiyalı tacir Mirzə Nəsrulla haqqında xeyli axtarışlar apardıq. Arxivlərdə aparılan axtarışlar Əmirovlar haqqında yeni maraqlı faktları üzə çıxartdı.

Çar Rusiyasının Naxçıvan şəhəri üzrə 1832-ci il kameral təsvirindəki məlumatlardan aydın oldu ki, Əmirovlar Naxçıvanın qədim Kəngərli tayfasının yurdçu qoluna mənsubdurlar. Həmin ildəki siyahıya almada yazılıb:

Mirzə Nəsrulla Əmirəli oğlu 30 yaşında iki həyat yoldaşı qeyd edilib.

Şahsənəm 20 yaşında, Fizzəbəyim 19 yaşında.

Mirzə Nəsrullanın 1 yaşlı qızı Sarabəyimin vəfat etməsi də yazılıb.

Bu siyahıda Mirzə Nəsrullanın iki bacısının adları da göstərilib: Qızxanım (ailəli) 23 yaşında, Xədicəbəyim 15 yaşında.

Naxçıvan şəhərinin 1843-cü ildə yazılan təsvirində Mirzə Nəsrulla haqqında yenə həmin məlumatlara rast gəlinir. Burada onun yaşı 40 göstərilib. Hər iki siyahıya alınmada Əmirovların Kəngərli tayfasına mənsub olduqları qeyd edilib.

Kameral təsvirlərdə söhbət açdığımız Mirzə Nəsrulla yazımızın əvvəlində söhbət açdığımız Mirzə Nəsrulla Əmirovun babasıdır.

Digər arxiv sənədlərindən məlum olur ki, baba Mirzə Nəsrullanın Hacı Əli adlı oğlu olub. Hacı Əli ağa isə 1918-1920-ci illərdə Naxçıvanın daşnak quldurlarından müdafiə olunmasında fədakarlıq və qeyrət göstərən Mirzə Nəsrullanın atasıdır.

Axtarışlar nəticəsində tapılan bir arxiv sənədindən məlum olur ki, Mirzə Nəsrullanın 2 oğlu və 3 qızı olub. Oğlanların adları: Əli və İbrahimxəlil, qızlarının adları: Xırda, Qızxanım və Şirin.

1867-ci ilə aid olan sənəddə yazılıb ki, Mirzə Nəsrulla Əmirəli oğlu 1 il 7 ay bundan əvvəl vəfat edib.

Bu sənəddə onun Tükəzban xanım Kərbəlayi Qasım qızı adlı həyat yoldaşının olması haqqında da məlumat vardır. Bütün bu məlumatlardan aydın olur ki, Naxçıvan xanlığında yüksək mənsəb sahibi olan Əmirlər xanlığın siyasi həyatında da mühüm rol oynayıblar. Sovet hökuməti qurulana qədər, yəni 1920-ci ilin iyuluna kimi Naxçıvanın maarifinə, mədəniyyətinə və hərbi işlərinə öz şəxsi vəsaitlərini belə əsirgəməyiblər. Bu haqda bir az sonra.

Mirzə Nəsrulla Əmirovun şəxsi işini hələlik əldə edə bilməsək də, onun haqqında mühüm bir sənəd vardır. Bu sənəd Nəsrulla Mirzə Əli oğlunun III sinifli Naxçıvan şəhər məktəbini bitirməsi haqqında attestatdır. Orada 1886-cı ilin iyununda yaşının 25 olduğu qeyd edilib. Buna əsasən demək olar ki, o, 1861-ci ildə Naxçıvan şəhərində Hacı Mirzə Əlinin ailəsində doğulub. Həmin attestatda qeyd edilib ki, o, III sinifli şəhər məktəbinə 1879-cu ilin sentyabrında daxil olub.

Mirzə Nəsrulla Əmirovun sonralar harada təhsil alması hələlik məlum olmasa, sənədlərdə onun adı Naxçıvanın maarifpərvər ziyalılarının önündə yazılır. Bəzi mənbələrdə isə onun var-dövlətini elm-maarif və Naxçıvanın müdafiəsinə sərf etməsi, böyük ədib Mirzə Cəlillə, görkəmli dramaturq Hüseyn Cavidlə, görkəmli pedaqoq Rəşid bəy Əfəndiyevlə dostluq və əməkdaşlıq etməsi barədə də məlumatlar vardır. Və sənədlərdə Mirzə Nəsrulla Əmirov görkəmli pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqinin davamçısı kimi də göstərilir. O, Naxçıvan şəhərindəki məktəblərdə təlimin yeni üsullarla aparılmasında Tiflis maarifçiləri ilə daim əlaqə saxlayıb. Hətta yeri gələndə onlarla birlikdə dərsliklər də yazıb. Öz pulu ilə Naxçıvan şəhərində, keçmiş Puşkin küçəsində qızlar üçün məktəb tikdirib. Bununla bağlı arxiv sənədi vardır.

Mirzə Nəsrulla Əmirov zəngin tacir olmaqla bərabər, həm də əla maarifçi idi. Naxçıvanın maarif tarixində silinməz izlər qoyan Mirzə Nəsrulla həm də siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. Qeyd edək ki, bəzi arxiv sənədlərində onun ötən əsrin əvvəllərində Naxçıvan şəhərinin starostası (başçısı) işləməsi barədə məlumatlar var. Mirzə Nəsrulla Əmirovun 1918-1920-ci illərdə Naxçıvanın daşnak erməni quldurlarından müdafiə olunmasında böyük xidmətləri var. O, müəyyən vaxtlarda Naxçıvan Milli Şurasının, Müdafiə Komitəsinin sədri vəzifəsində çalışmış və Naxçıvana göz dikən qərb dövlətlərinin, ABŞ-ın hədələrinə sinə gərmiş və Naxçıvanın müdafiəsində hərbçilərlə bir yerdə döyüşüb.

Ən çətin məqamlarda Milli Şuranın, Milli Müdafiə Komitəsinin başçılığını cəsur hərbçilər Rəhim xan və Cəfərqulu xan Naxçıvanski qardaşlarına həvalə etmişdir.

Həmin illərdə Milli Şuranın və Milli Müdafiə Komitəsinin katibi işləmiş müəllim Mirzə Bağır Əliyevin yazdığı "Qanlı günlərimiz" gündəliyində bu haqda ətraflı məlumatlar vardır.

1918-ci ilin mayın 23-də türk hərbçisi Xəlil bəyin Mirzə Nəsrulla Əmirova yazdığı məktub onun vətənpərvərliyindən söhbət açır. Məktubda deyilir: "Milli Komitə sədri Mirzə Nəsrulla Əmirov cənablarına. Məktubunuzu aldım. Həm şad oldum, həm də yaşlandım. Sizlərin millət yolunda nə cür çalışdığınızı hər kəs bildiyi kibi bən də pək əla biliyorum. Bu xususda heç mütəəssir olmayınız. Yenə də millət yolunda çalışmağınızdan fariğ olmayasınız..."

Yeri gəlmişkən, türk hərbçisi Xəlil bəyin Mirzə Nəsrullaya bir neçə məktubu var.

1918-20-ci illərdə doğma Naxçıvanımızı daşnak tör-töküntülərindən və onların havadarlarından qoruyan vətənpərvər ziyalılarımızdan biri olan Mirzə Nəsrulla haqqında Mirzə Bağır Əliyev "Qanlı günlərimiz" gündəliyində yazır: "Rəbiül əvvəl 24 (1918 sənədi miladi, 16 dekabr). Dekabr ayının 16-da Şərur nahiyəsinə əraminə qoşununun qarşısına çıxıb müdafiədə bulunmaq üçün azim olan Naxçıvan qəza komandanı Kalbalı xan cənabları I və II bölmələr və zabitlər ilə axşam saat beşin yarısında şəhərə varid oldu. Yerli əsakir milli nəğmələr oxuya-oxuya gəlib mətanət və sürurluqla şəhər bazarlarından keçib tabor komandanı adlanan Bəhram xan cənabının imarətinin qarşısında nizam ilə səf olaraq düzəldi. Bəhram xan isə əsakirə (əskərlərə - M.Q.) düşmənə saldıqları zərbələrdən və göstərdikləri bu müvəffəqiyyətlərdən dolay təbrik və təşəkkür yetirdi. Sonra Mirzə Nəsrulla Əmirov həzrətləri əsakirin göstərdiyi rəşadət və müvəffəqiyyət barəsində gözəl bir nitq irad edib."Yaşasın qəhrəman əsgərlərimiz" sözləri ilə nitqinə xitam verdi".

Qeyd edək ki, Mirzə Nəsrulla Əmirov Naxçıvan Araz-Türk Cümhuriyyətinin yaradılmasında və fəaliyyətində əsas iştirakçılardan biri olub.

Mirzə Nəsrulla Əmirovun görkəmli pedaqoq Rəşid bəy Əfəndiyevlə sarsılmaz dostluğu onların ikisinin də Qori Müəllimlər Seminariyasında oxumalarından xəbər verir. Hətta Naxçıvanın çətin günlərində, yəni 1918-20-ci illərdə Rəşid bəy Əfəndiyev də Naxçıvana gələrək naxçıvanlılarla çiyin-çiyinə daşnaklara qarşı mübarizə aparıb. Bu haqda Mirzə Bağır Əliyevin gündəliyində maraqlı bir qeyd də var: "Naxçıvan qəzasının Şərur həvaləsinin xəritəsi Rəşid bəy Əfəndiyev, Mirzə Bağır Əliyev və Mirzə Kazım Qulubəyov tərəflərindən çəkilməyə başladı". Bu vacib tapşırıq 11, 18 avqust 1918-ci il tarixdə yerinə yetirilib.

Yəqin ki, gələcəkdə tədqiqatçılar Rəşid bəylə Mirzə Nəsrullanın birgə fəaliyyətindən ətraflı söhbət açacaqlar.

Vaxtı ilə Mirzə Nəsrullanın nəvəsi Gövhərtac xanım Naxçıvan şəhərində yaşayırdı. O, sonralar Bakıya köçmüşdü. Naxçıvan tarixində mühüm rolu olan Əmirovlar haqqında xeyli maraqlı tarixi sənədlər, məktublar, yüzə yaxın fotoşəkil qoruyub saxlamış və özünün dediyinə görə, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dövlət Arxivinə bağışlayıb. Gövhərtac xanım 1924-cü ildə Mirzə Nəsrulla Əmirovun oğlu Cəlilin ailəsində dünyaya göz açmışdı. Mirzə Nəsrulla Əmirovun həyat yoldaşı Səltənət xanım vəfat edəndən sonra o, ikinci dəfə ailə qurur. Nəsrulla Əmirovun ikinci həyat yoldaşı Kübra xanım Seyidova Qarabağlar kəndindən olub. O, 1972-ci ildə Naxçıvanda vəfat edib. Mirzə Nəsrullanın Cabbar, Cəlil, Kazım, Kərim adlı oğlanları və Tovuz, Tərlan adında qızları olub.

Mirzə Nəsrulla Əmirovun ikinci nikahından Xurşid, İsmət, İzzət, Nüsrət və Ülfət adlı övladlarının da adları sənədlərdə qeyd edilib.

Mirzə Nəsrulla Əmirovun oğlanları Sankt-Peterburqda və İstanbulda təhsil alıblar. Kərim Sankt-Peterburqda təhsil alıb və teleqrafçı işləyib. Mirzə Nəsrullanın böyük oğlanları Cabbar və Cəlil İstanbulda hərbi litseydə təhsil alıblar.

Mirzə Nəsrulla Əmirov Naxçıvanda Sovet hökuməti qurulduqdan sonra da maarifçiliklə və bağçılıqla məşğul olub. Amma bu xeyirxah fədakar şəxs də bolşevik təqiblərinə, təzyiqlərinə məruz qalıb. 1934-cü ildə onu həbs ediblər. Gövhərtac xanımın dediyinə görə, Mirzə Nəsrulla Əmirovu həbs edən şəxsin familiyası Nikişov olub. NKVD-nin zirzəmilərində işgəncələrə dözməyən Mirzə Nəsrulla Əmirov elə həmin ayın iyununda həbsxanada vəfat edib. Ailəsi isə o vaxtlar təqiblərdən yaxa qurtara bilməyib. Onun Səltənət xanım ilə nikahından olan oğlanları - Cabbar, Kazım, Cəlil, Kərim və qızları - Tovuz, Tərlan da günahsız təqib olunublar. Ataları həbs olunduqdan sonra onlara Naxçıvanda yaşamağa icazə verməyiblər. Böyük oğlu Cabbar Lənkərana köçüb. Orada ticarət sistemində işləyib. 1937-ci ildə həbs edilərək Uzaq Sibirə sürgün olunub. 10 il sürgün həyatı keçirən Cabbar vətənə dönə bilməyib. Cəlil də həbs olunub. Və sonralar Qubada yaşayıb. Cabbarın isə 5 oğlu olub: Əli, Cəmşid, Cavid, Davud, Rəşid. Əli Əmirov uzun illər dövlət orqanlarında yüksək vəzifələrdə işləyib. Eyni zamanda, neftçi alim kimi elmlə də məşğul olub.

Cəmşid Əmirov isə tanınmış yazıçı idi. Onun qələmə aldığı "Sahil əməliyyatı", "Brilyant məsələsi", "Qara Volqa", "Şəhər yatarkən" adlı roman və povestləri indi də ən çox oxunan kitablardır.

Mirzə Nəsrulla Əmirovun ailəsi incəsənətə də çox böyük maraq göstərib. Onun oğulları Cabbar və Cəlil Naxçıvanda teatr tamaşalarının hazırlanmasında yaxından iştirak edib. Onlar həm də yaxşı tar çaldıqlarından Naxçıvan musiqi mühitində böyük hörmətə layiq imişlər. Gövhərtac xanımın arxivində çox maraqlı bir fotoşəkil var. Bu, Naxçıvan teatr tarixinin öyrənilməsi üçün də olduqca qiymətlidir. 1923-cü ilin 23 avqustunda "Nadir şah" pyesini tamaşaya hazırlayanlardan teatrın direktoru Heydər Muradov, artistlərdən Cabbar və Cəlil Əmirovlar, Səməd Mövləvinin birlikdə çəkdirdikləri şəkildir. Bu barədə şəklin arxasında da qeyd var.

1918-1920-ci illərdə Naxçıvanın müdafiəsində cəsurluq göstərən, Azərbaycanın və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaradımasında fəal iştirak edən Mirzə Nəsrulla Əmirov bu gün də çox xatırlanan, pedaqoji və siyasi fəaliyyəti dərindən öyrənilən vətənpərvər şəxsiyyətlərimizdən biridir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

45-Cİ DƏRC

2-ci diktor:

-1-ci dünya müharibəsi başlayanda Njde çar tərəfindən bağışlandı, Tiflisə köçdü. Rusiya ordusundakı könüllü erməni drujinasına başçılıq etdi. Sonra Rus ordusunun erməni-yezit bölməsinin komandiri oldu. 1-ci erməni alayının tərkibində Türkiyə ərazisində -“Qərbi Ermənistanda” döyüşlərdə göstərdiyi şücaətə görə çar tərəfindən Müqəddəs Vladimir ordeni ilə təltif olundu. 1915-ci ildə ona poruçik rütbəsi verildi.

1918-ci ildə o, artıq müstəqillik elan etmiş Ermənistan respublikasında yüksək hərbi vəzifə daşımağa başladı. 1918-ci ildə  Vedibasarda qiyama qalxan azərbaycanlılara qan uddurdu.

1919-cu ildə Ermənistan ordusunun kapitanı rütbəsini aldı. Zəngəzurda azərbaycanlıların qətliamında Androniklə bərabər ad çıxartdı. 1919-cu ildə o, Qafan rayonunda hərbi rəhbər  təyin olundu. Njde erməni ordusunun komandanı Dronun sağ əli kimi tanınırdı.

 1-ci diktor:

-1920-ci ildə bolşeviklər Ermənistanı ələ keçirəndə  Njde onlara qarşı mübarizəyə başladı,  ona snarapet – yəni, erməni milli ordusunun  baş komandanı fəxri adı verildi. Njde öz adamlarını Sovet Ordusunda sabotaj və cəssusluq etməyə yollayırdı, əhali arasında əks təbliğat aparırdı.  Oktyabrda o, Zəngəzur qiyamını təşkil etdi, bolşevik ordusunun bir alayını əsir götürdü.

Sonradan – 1947-ci ildə həbs edilərkən istintaq sübut edəcəkdi ki, Njde təkcə bu 3 il ərzində şəxsən 400 türkü və azərbaycanlını, bolşevik rusu və bolşevik  ermənini güllələmişdir. Bu adamın tüfəngdən səlist atəş açmaq bacarığı da olub.

Diktorlar effekt yaratmaq üçün pauza yaratdılar.

Hamı qəzəbli baxışlarla qaniçən Njdeyə baxırdı, o isə sakit idi, təmkinli idi. Elə bu təmkiniylə də “Mən ideoloq olmuşam, cəllad olmamışam” söylədi.

Mətni 2-ci diktor davam etdirdi:

-Çar Rusiyasının Zəngəzur bölgəsində Sovet hakimiyyətini qəbul etməyən ermənilər “Dağlıq Ermənistan” adlı yeni respublika qurdular, Njde bu respublikanın prezidenti seçildi. Lenin Njdenin üstünə böyük qüvvə göndərdi, nəticədə Njdenin ordusu məğlub oldu, qondarma dövlət süqut etdi, Njde İrana qaçdı. Həmin dönəmdə Sovet hökuməti separatçılığına görə onun barəsində cinayət işi qaldırmışdı, Daşnaksütun partiyası isə axıradək Dağlıq Ermənistan dövlətini qoruya bilmədiyi üçün onu partiyadan xaric etmişdi.

1922-ci ildə Njde vaxtı ilə qəhrəmanı olduğu Bolqarıstana gedib orada – paytaxt Sofiyada yaşamağa başladı. Ermənistanın milli məsələlərinə Bolqarıstandakı erməni diasporunun rəhbəri kimi qarışdı. O, türklərə və bolşevizmə qarşı ömrünün sonunadək vuruşacağını, erməni xalqını əsarətdən xilas edəcəyini həmişə bəyan edirdi. Tseqakron gənclər qrupunu yaratdı, məqsəd gənclərə millətçilik dərsi vermək, onları azadlığa kökləmək idi. Nəticədə minlərlə erməni gəncinin beyni millətçiliklə zəhərlənirdi. Sonradan politoloq Volker Yakobi elan edəcəkdi ki, Njdenin tseqakronu elə özlüyündə faşizm kimi bir ideologiya idi. Tseqakron sözü– nəsil və din sözlərinin birləşməsindən yaranmışdı. Toma de Vaal isə yazacaqdı: ”Njde bu təşkilatı yaradanda tam faşıst meyilliyini göstərmişdi”.

Erməni müdafiəçilərdən birinin “Düz yazmayıb Vaal” sözləri mətni kəsmək çabası göstərdi, amma mətn davam etdirildi:

-Njde o dönəmdə Amerikaya gedib orada Andlılar ittifaqı da yaratmışdı, Avropada filiallarını açmışdı. Gənclər türklərə və bolşeviklərə düşmən olacaqlarına and içərək Njdenin ətrafında birləşirdilər. O illərdə Njde çoxlu kitablar da yazırdı, dünya ermənilərinin bir lideri olmaq istəyini ortaya qoyurdu. Armenizm ideologiyası da bu şəxsə məxsusdur, mənası isə “Ermənistan – ermənilər üçündür” formulasıdır.

Tezliklə o, Bolqarıstanda erməni millətçi partiyasını yaratdı. Ardınca Erməni milli şurasını yaratdı.

Növbəti pauza yarandı. Njdenin 2-ci dünya müharibəsi dövründəki fəaliyyəti barədə 1-ci diktor danışdı:

-2-ci dünya müharibəsində Erməni milli şurası Fulxandanyan, Baqdasaryan, Davidxanyan, Papazyan, Njde, Dro və Dartovmasyandan ibarət heyətlə nasist Almaniyasının işğal edilmiş torpaqlar üzrə naziri Alfred Rozenburqa Ermənistanda alman koloniyası yaratmaq təklifi irəli sürdülər. Ardınca isə erməni legionu yaratmaq təklifində bulundular.

 Njde Erməni legionuna başçılıq edərək faşist Almaniyasının tərəfində qanlı döyüşlərə imza atdı. Bugünkü prosesdə Njdenin məhz bu fəaliyyəti geniş təhlil ediləcək deyə bu barədə çox danışmayıb sonrakı dönəmə adlayırıq. Sovet qoşunları Bolqarıstanı faşistlərdən azad edəndə Njde bu dəfə sovet qoşunlarının  başçısı general Tolbuxinə əməkdaşlıq təklif etdi, “Türkiyəylə müharibə edin, mən gedim türkləri qırım“ istəyini dilə gətirdi, amma bu hiyləgərliyi keçmədi, nasistlərlə əlaqəsi tam sübut olunduğu üçün ona qarşı cinayət işi açıldı.

1945-ci ilin oktyabrında o həbs olundu, Moskvaya –Lyublyanka həbsxanasına aparıldı. Faşistlərə xidmətinə görə həyat yoldaşını və oğlunu bolqar hökuməti 1945-ci ildə Sofiyadan Pavlikeniyə sürgün etdi, həyat yoldaşı  yeni yaşayış yerində vərəm xəstəliyinə tutulub öldü.

1946-cı ildə Njde Yerevan həbsxanasına etap olundu. Faşistlərə xidmətindən başqa o, Zəngəzur qiyamına görə də müqəssir hesab edilirdi.  Üstəlik, etnik təmizləmə apararaq minlərlə azərbaycanlının qətlinin əsas baiskarı sayılırdı. Türklərin öldürülməsi, erməni kommunistlərin öldürülməsi – ayağında onlarca cinayət var idi.

1947-ci ildə məhkəmə ona ən ağır cəzanı kəsdi. Sovetlərdə güllələnmə cəzası qadağan idi deyə o, 25 il həbs aldı, Vladimir həbsxanasına göndərildi. 1955-ci ildə vərəm xəstəliyindən həbsxanada öldü. Nəşini Ermənistan qəbul etmədi deyə onu yiyəsiz kimi Vladimirdə basdırdılar.

Və nəhayət, mətnin sonunu yenidən 2-ci diktor oxudu:

-Amma sonradan nəşin qalıqları Ermənistana gətirildi, 3 yerdə basdırıldı, Postsovet dövründə bu şəxs cinayətkardan milli qəhrəmana çevrildi. Bu gün onun Tseqakron ideologiyası yenə də təbliğ olunur, bu adda partiya da var. Dərsliklərdə Njdenin bölümü çox genişdir, erməni xalqının xilaskarı obrazı verilib ona. Nəşi basdırılan yerlər müqəddəs yerlər adlanır, insanlar onun ziyarətinə gəlirlər.

Njde kultu Ermənistanda çox güclüdür. Ona Qafanda – Xustup dağında ucaldılan memorialda insanlar iki dəfə məzarının ətrafında dövrə vururlar, kahinlər ziyarətçilərə söyləyir ki, Njde peyğəmbər olub.

Bəli, fanatizm bu insanları görün necə kor, kar və lal edib. Njdenin fotoları açıqcaları, poçt markalarını bəzəyir, 100 dram dəyərində qızıl sikkələr onun adınadır, Ermənistan Ordusunun mükafatlarından biri “ Qaregin Njde” medalı adlanır. Haqqında çoxlu bədii, sənədli filmlər çəkilib, kitablar yazılıb.

Yerevanın mərkəzindəki abidəsi isə bürüncdən tökülüb, 5,7 metr hündürlüyündədir.

-Hətta bu qədər!!!

Bir nasistə, cəllada edilən səcdənin miqyası auditoriyanı tam mat qoymuşdu.

Diktor mətni bitəndən sonra Baş Hakim ekspertlərdən xahiş etdi ki, 2-ci dünya müharibəsində erməni legionunun yaradılması barədə ətraflı bilgi versinlər. Baş ekspert məsuliyyəti öz üzərinə götürüb bütün prosesi tək aparmaq həvəsi ilə ilk arayışı təqdim etdi:

-“1941-ci ildə Hitler Almaniyası SSRİ-yə qarşı müharibəyə başlayanda Avropada yaşayan millətçi ermənilər məkrli planlarını həyata keçirmək üçün fürsət yarandığını fikirləşdilər. Onlar Avropanı işğal etməyə yaxın görünən faşistlərin qundağında sürünüb öz “Böyük Ermənistan” xəyallarını gerçəkləşdirə biləcəklərini düşündülər. Beləcə, bu yeni ideologiyanın müəllifləri 1919-cu ildə daşnak hökümətinin başçısı olmuş A.Xatisyanı tapıb Adolf Hitlerə təqdim etdilər və ermənilərin almanların sadiq dostu, ədalət uğrunda mübarizə aparan xalq olduqlarını bildirirlər. Bu zaman ermənilərin almanlarla guya tarixən eyni bir kökə malik olmaları, hər iki xalqın ari köklü olması iddiasını da irəli sürüb faşizmə meyillərinə don geydirməyə çalışdılar.

Tarixçı Samuel Vimz yazır ki, almanlarla görüşən daşnaklar əllərindəki “sənəd”lərlə sübut etməyə çalışırdılar ki, “Qafqazın bir hissəsi və Türkiyənin qərb hissəsinin 95 faizi erməni əhalisindən ibarətdir və onlar müstəqillik əldə etsələr Hitlerin sadiq qulları olacaqlar”.

Erməni Komitəsi adlanan qurumun isə dünya ermənilərinə yazdığı müraciətində deyilirdi: “Alman Reyxinin himayəsi altındakı Ermənistan gücləri Yaxın Şərqdə alman təsirini gücləndirməyə çalışmaq məcburiyyətindədir. Ermənilər İngiltərə və Rusiyaya daha inanmalı deyillər və almanları özlərinə hami saymalıdırlar”.

 III Reyx rəhbərliyinə yol tapmaq prosesində general Dro - Drastamat Kanayan xüsusi fərqləndi. Bu həmin Dro idi ki, 1918-1920-ci illərdə Zəngəzurda və Naxçıvanda silahsız azərbaycanlılara hücum etmiş, əliyalın əhalini amansızcasına qətlə yetirmişdi.”

Njde yerindən qışqırdı ki, onda gedin Dronu mühakimə edin də, məndən niyə yapışmısınız.

Baş ekspert cavab hazırladığı məqamda artıq gənc hakimdə cavab variant hazır idi:

-Njde mübarizəni Dronun şagirdi kimi başlayıb onun müəllimi kimi bitirdi!

Cavab sərrast olduğundan Njdedən reaksiya gəlmədi, Baş ekspert də mətnini davam etdirdi:

-“1942-ci ilin dekabrında general Dro və erməni yazıçısı Qaro Gevorkyan Henrix Himlerin qəbulunda olmuş və ona pastor Lepsiusun “Erməni xalqının ölümcül yürüşü” kitabını təqdim etmişdilər. Reyx erməni xalqı barədə məlumatlarla tanış olub, xüsusən bu xalqın Osmanlı və Rusiya imperiyaları daxilində vaxtı ilə törətdikləri qiyam və terrorlarda bir xəyanətkarlıq siması aşkarlayıb onlarla əməkdaşlığa girməyə razılıq verdi, təcili Almaniyada olan erməni mühacirlərlə yığıncaqlar keçirildi, onlardan SSRİ-yə və Türkiyə dövlətinə qarşı istifadə etmək planlaşdırıldı. Berlin ermənilərə SSRİ-yə qarşı müqəddəs müharibəyə hazırlaşmağı tövsiyə etdi.

Hətta bəzi mənbələr iddia edir ki...

 (Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2023)

Bildiyiniz kimi, Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu ilə “Ulduz" jurnalı “Ədəbiyyat və İncəsənət" portalının media dəstəyi ilə görkəmli qələm ustası, Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anarın 85 illik yubileyinə həsr edilmiş, yaşı 35-dək gənc yazarlar arasında hekayə müsabiqəsi keçirir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, ölkədə gənc nasirlərin nəsr nümunələrinin daha da püxtələşməsinə xidmət edən, mövzu seçimi sərbəst olan müsabiqəyə iki yüzdən artıq hekayə ünvanlanıb, Münsiflər tərəfindən 8 finalçı müəyyənləşib. Bu gündən etibarən, portalımızda 8 finalçı hekayə dərc ediləcək.

İlk finalçı “Sehirli danaxor” hekayəsi ilə Bəşir Niftəliyevdir.

Qeyd edək ki, müsabiqənin qalibi və mükafatçılar noyabr ayının ikinci yarısında elan ediləcək.

Öncəliklə Bəşir Niftəliyevlə öz təqdimatında tanış olaq, sonra isə hekayəsini oxuyaq.

Mən, Niftaliyev Bəşir Qədir oğlu, 24 sentyabr, 1988-ci ildə Sabirabad rayonunun Ulacalı kəndində anadan olmuşam. 1995-ci ildə Sabirabad rayonunun Ulacalı kənd tam orta məktəbinin birinci sinfinə daxil olmuş, 2006-cı ildə həmin məktəbi bitirmişəm. 2006-cı ildə Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının “Biznesin təşkili və idarə edilməsi ixtisası” üzrə bakalavriatura təhsil pilləsinə daxil olmuş, 2010-cu ildə həmin təhsil müəssisəsini müvafiq ixtisas üzrə “Fərqlənmə” diplomu ilə bitirmişəm. 2010-2011-ci illərdə hərbi xidmətdə olmuşam. 2011-ci ildə Azərbaycan Dövlət İqtisadi Universitetinin “Təhsil, elm və sosial mədəni sahənin iqtisadiyyatı” ixtisası üzrə magistratura təhsil pilləsinə daxil olmuş, 2014-cü il tarixində həmin universiteti müvafiq ixtisas üzrə “Fərqlənmə” diplomu ilə bitirmişəm.

1 iyun 2019-cu ildən Böyük Britaniyanın “Chartered Institute of Taxation” təhsil müəssisəsində tələbə kimi qeydiyyatdan keçmiş, 10 iyun 2021-ci il tarixdə imtahanda uğur qazanaraq “Transfer pricing” modulu üzrə sertifikat əldə etmişəm.

5 yanvar 2023-cü ildən bu günədək Dövlət Vergi Xidmətinin 5 saylı Ərazi Vergilər İdarəsinin Vergi ödəyicilərinin dövlət qeydiyyatı və uçot şöbəsinin rəisi vəzifəsində çalışıram.

Ailəliyəm, iki övladım var.

Bəşir Niftəliyev

SEHRLI DANAXOR

  İsti yay günlərindən biri idi. Həmin gün üçün atam mənə söz vermişdi – günortadan sonra balıq tutmağa gedəcəkdik. Hələ səhərdən həvəslə, bir gün əvvəl suvardığım bağımızdan atamın bəyənəcəyi qara yağış qurdlarını çıxarıb köhnə, paslanmış konserv qabına yığmış, ölməsinlər deyə üzərinə yaş torpaq tökmüş, qarmaqları hazır vəziyyətə gətirmişdim – bəzi qarmaqlar əyilmişdi deyə onları kəsib yenisi ilə əvəz etmişdim. Tutduğumuz balıqları canlı saxlamaq üçün suya sallamağa kartof-soğan yığmaq üçün nəzərdə tutulmuş sintetik torlardan da götürmüşdüm. Həyətdə oturub atamın evdən çölə çıxmasını dörd gözlə gözləyirdim. Altı yaşlı kiçik qardaşım həyətdə məftildən düzəldilmiş arabasını sürməklə məşğul idi. Arada gəlib mənə siqnal verir, yanımdan keçib uzaqlaşırıdı.

     Baxmayaraq ki, yüngül meh əsirdi və böyük ehtimalla axşama tərəf hava sərinləşəcəkdi, qərara gəldim ki, içmək üçün yola su da götürsək yaxşı olar. Vaxt itirmək olmazdı. Birdən atam həyətə düşər, məni görməz, fikrini dəyişər. Cəld su çəninin yanında yığılmış şüşə butulkalardan birini götürüb su ilə doldurdum. Bu işim də hazır. Birdən yadıma düşdü ki, çörək götürməmişəm. Gedəcəyimiz yeri atam seçəcəkdi. Ola bilərdi ki, həmin yerdə qurdla balıq tutmaq mümkün olmasın. Atam deyirdi ki, xırda balıqların çox olduğu yerdə qurdla böyük balıqları tutmaq mümkün olmur, xırda balıqlar qurdu didişdirib yararsız hala salırlar deyə böyük “Çəki” balıqlarını tutmaq üçün yarımislanmış və xəmir halına salınmış çörəkdən istifadə edilir. Atamı razı salmağım vacib idi. Yoxsa, ya ona getməmək üçün bəhanə verəcəkdim, ya da qayıdanda yol boyu “Məni boş yerə məcbur edib gətirdin, bu günümüz boşa getdi”, “Çörək götürməmisən deyə heç nə tuta bilmədik”, “Bir də səni bir yerə aparmaram”, “Hava isti idi deyə gərək gəlməzdik” və ya hansısa başqa acıqlı ifadə ilə deyinəcəkdi. Buna görə də mənə çörək verməsi üçün açıq pəncərədən anamı çağırdım. O, cavab vermədi. Əlimdə saxladığım qarmaqları ağaca söykəyib evə qaçdım. Qapını açanda atamla üz-üzə gəldim. O, heç də balıq tutmağa getdiyi geyimdə deyildi. Təzə paltarda, saçları daranmış, əlində ayaqqabı fırçası ilə yanımdan keçdi, pilləkənlərdə səliqə ilə cütlədiyi ayaqqabılarını götürdü, fırçasını qara ayaqqabı kreminə batırdı və fırçalamağa başladı. Bu səhnə mənə çox tanış idi. Çünki, istisna hallarda və vacib işi olanda o axşamlar evdən çıxmazdı. Başqa günlərdə isə bu qaydada geyinib-keçinər, kənd çayxanasına domino oynamağa gedərdi. Axı bu gününü mənə ayırması üçün ondan söz almışdım! Görünür, ya yadından çıxmışam, ya da domino oynamağı mənə verdiyi sözdən üstün bilib. Pilləkənlərdə oturub dizimi qucaqladım və tələsik şəkildə ayaqqabılarını fırçalayan atama tamaşa etməyə başladım. Gözlərimdən axan yaş damlaları yanaqlarımdan süzülməyə başladı. Duzlu göz yaşı dodaqlarıma toxunanda üzümü şalvarımın dizinə sildim. Atam işini bitirib mənə tərəf baxmadan küçəyə açılan taxta qapıya tərəf getdi. O, qapıdan çıxanda artıq səsli ağlamağa başlamışdım, ancaq səsimi eşitmədi.

Bayaqdan bəri evdə təmizlik işləri görən və bütün olan-bitənlərdən xəbərdar olan anam evdən çıxanda məni pilləkənlərdə büzülüb oturmuş vəziyyətdə gördü. Atamın verdiyi sözü o da bilirdi və bu sözü ondan qoparmaq üçün mənə əlindən gələn köməyi etmişdi. Bir həftədən çox idi ki, hər dəfə şam edəndə atamdan məni balıq tutmağa aparmasını xahiş edirdim. Nəhayət dünən anamın israrı ilə bu günə mənə vaxt ayıracağını söz vermişdi. Atamın heç bir söz demədən, üzrxahlıq etmədən, geyinib-keçinib evdən çıxmağını da görmüşdü. Hər halda içəridə məni balığa aparmayıb çayxanaya getdiyinə görə etirazını da bildirmişdi ona.

-  Ağlama ağıllı balam – deyə anam yanımda oturdu, məni qucaqlayıb başımı qollarının arasına alıb öpdü.

Anamın məni oxşayıb əzizləməsi sanki ağlamaq üçün mənə bir az da cəsarət verdi. Başa düşdüm ki, ürəkdən ağlamaq üçün də cəsarətli olmaq lazım imiş.

– Ağ evlərin yanındakı gölə gedərsən, orada da çoxlu balıq olar, bilirəm mütləq tutacaqsan – deyə anam mənə təskinlik verməyə çalışdı. Hiss etdim ki, o da ağlayırdı, ancaq gözlərini məndən qaçıraraq gizlətməyə çalışırdı.

Anamın nəzərdə tutduğu yer hər tərəfdən qapalı, qamışlıq basmış bir göl idi. Suyu isə mamırla örtülmüş, yaşıl rəngə çalırdı. SSRİ dönəmində həmin göl pambıq əkinində suvarma məqsədləri üçün – həm qurunt sularının çəkilməsində, həm də pambığın suvarılması zamanı suyun normasının tənzimlənməsində istifadə olunurmuş. Anam nəzərdə tutduğu “Ağ evlər” isə pambıq becərənlər üçün eyni formada, yan-yana tikilmiş və əhənglə rənglənmiş üç ev idi və gölün sahilində yerləşirdi. Həmin göldən balıq da tutarlarmış, hətta atam da bir neçə il əvvəl həmin göldən böyük balıqlar tutubmuş. Lakin sonradan Kür çayının suyundan qidalanan və suvarma üçün istifadə olunan şirin su borusundan gölə tökülən suyun qarşısı kəsilmiş, istifadə olunmadığı və illər ərzində qazılmadığı üçün dayazlaşmış, diqqətdən kənarda qalıb unudulmuşdu. Dəfələrlə həmin gölü böyük torlarla süzüb balıqlarını tutmuşdular. Deyilənə görə, hətta bir neçə dəfə qaçaq ovçulər gölə elektrik cərəyanı qoşub olan-qalan su canlılarını da məhv etmişdilər. Bütün bunları anam da bilirdi, orada balıq yaşaması ehtimalının az olmasını da. Ancaq o, mənim təkbaşına uzağa getməyimə razı olmazdı.

-  Dayan, yaxşı yadıma düşdü, sənə danaxor düzəldəcəm – anam nəsə tapmış kimi sevincək şəkildə ayağa qalxdı. Danaxor düzəltməyin qaydasını da təxminən bilirəm, baban – qayınatasını nəzərdə tuturdu – çox vaxtı onun köməyilə balıq tuturdu, o hazırlayanda görmüşəm. Onunla balıq tutmağa getsən suda bir dənə balıq olsa onu da sən tutacaqsan.

Bu sözü ilk dəfə idi eşidirdim. Nə isə sehrli bir şey olduğunu düşündüm. Daha ağlamırdım. Anamın diqqəti və nəvazişi ilə qəlbimə rahatlıq çökməyə başlamışdı.

Anam evə girdi, bir qədər sonra əlində qayçı, ip və iki-üç yaşlarımızda geyindiyimiz, nimdaş uşaq şalvarlarından biri ilə qayıtdı. Yanımda oturdu. Qayçı ilə şalvarın bir ayağını kəsdi, aşağı tərəfindən iplə yaxşıca düyünlədi. Sonra isə birlikdə həyətin sonundakı söyüd və çinar ağacından dirəklər və döşəmələr üzərində, qamış və palçıqdan tikilmiş tövləyə getdik. Anam tövlənin divarına söykənmiş kürəyi götürüb yerdə bir qədər yumşaq quru peyin topladı. Tövlənin divarına bitişik toyuq hininin üstündəki böyük çuqun qabdan bir-iki ovuc arpa götürüb yerdə yığılmış peyinlə qarışdırdı və şalvar ayağından düzəldilmiş torbanın içərisinə doldurub ağzını bağladı.

-  Əslində danaxor bir-iki gün suda qalmalıdır ki, peyinin içərisində arpa qıcqırsın və balıqların xoşladığı qoxusu yaransın. Hələlik təkcə peyinin qoxusu da bəs edər. Gələn dəfə gedəndə isə lap hazır, yetişmiş vəziyyətdə olacaq. Bunu da özünlə götür. Balıq tutmaq üçün qarmağını atdığın yerdə bir ağac parçası tapıb suya basdırarsan, bunu bağlayarsan və suya sallayarsan. Çox keçməyəcək balıqlar bunun qoxusuna dayana bilməyib yanına gələcəklər. Yeməyə bir şey tapmayanda isə sənin qarmağındakı qurdu yeyəcəklər, sən də rahatca onları tutacaqsan – deyə anam əminliklə gülümsədi.

Bayaqdan bəri ağzı ilə maşın səsi çıxararaq öz tel arabasını sürə-sürə bizim arxamızca gəzən qardaşım da maraqla dayanıb sakitcə anama qulaq asmağa başlamışdı. O, soruşdu:

-  Ana, olar ki, balıq tutmağa mən də qardaşımla gedim?

-  Yox bala, sən balacasan, yorularsan – anam etiraz etdi.

-  Nə olar ay ana, gedim də - qardaşım israrla ayaqlarını titrətdi.

Anam gülümsəyərək mənə baxdı:

-  Nə deyirsən, ay Yumu – anamın dediyinə görə körpəlikdə yatmış vəziyyətdə qoyub getdikləri bir yerdə dayanmayıb yumaq kimi başqa yerə yuvarlandığıma görə sonradan məni bu adla oxşamağa və çağırmağa başlamışdılar. Əsl adım da babamın adı olduğu və baba, nənə adlarının başqa sözlə əvəzlənməsi demək olar ki, adət halını aldığı üçün mənə yeni ad qoyulması başqa bir bəhanə olmuşdu – apara bilərsən? Sənə mane olmaz ki? Aparsan, gərək bir gözün də onda olsun. Suya düşməkdən də qoru.

-  Yox ay ana, narahat olma, qağam ağıllı uşaqdır. Onun da balıq tutmağa həvəsi var, arada mənim qarmaqlarımı götürüb arxdan balıq tutmağa çalışır. Qoy getsin mənimlə, həm də tək qalmaram.

Qardaşım artıq anamın icazə verəcəyindən arxayın şəkildə hıçqırıqlı gülməyə, gah mənim, gah da anamın üzündən öpməyə başladı.

Anam razılaşdı:

-  Yaxşı Yumu, birlikdə gedin, ancaq hava qaralana qədər qayıdıb gəlin. O gölün ətrafında axşamlar çaqqallar ulaşır, uşaq qorxar birdən.

Bir qədər sonra iki qarmaq, balıq üçün tor, qurd və torpaqla dolu konserv qabı və danaxorumuzu götürüb qardaşımla birlikdə yola düzəldik.

Gölə çatıb qamışlıq olmayan açıq yer tapdım. Cəld anamın öyrətdiyi kimi danaxoru suya salladım və təxminən yarım metr uzunluqda bağlanmış ipini suyun kənarındakı yulğun ağacına bağladım, qarmaqların hər ikisinə qurd keçirdim. Birini özüm suya atdım, digərini isə atması üçün qardaşıma verdim və qaydasını başa saldım.

Xeyli vaxt keçsə də qarmağımız qətiyyən tərpənmirdi, balıqdan əsər-əlamət yox idi. Təkcə mənim qarmağım bir dəfə yuxarı-aşağı gedib gəldi, bir az aralıda suyun üzünə çıxan tısbağanı görəndə əmin oldum ki, bu onun işidir. Qarmağı yoxlamaq üçün çəkib baxanda isə gördüm ki, bu yaramaz tısbağa qoyduğum qurdu elə yeyib ki, sanki qarmaqda heç qurd olmayıbmış kimi. Qarmağıma yenidən, bir az da qalın qurd seçib keçirdim və suya salladım.

Bir saata yaxın idi ki, heç nə dəyişməmişdi. Qardaşım artıq yorulmuş, qarmağını oyun oynayarcasına suya daldırıb yuxarı çəkirdi. Suyun üzündə sakitcə dayanan qarmağım hələ də tərpənmirdi. İstədim ki, çəkib yoxlayam görüm qurd yerindədirmi, ya yox. Qarmağı dartanda elə bil yer ayağımın altından qaçdı. Böyük, güclü bir şey məni suya tərəf dartmağa başladı, bir ayağım suya düşdü və palçığa bulaşdı. Bu ancaq mənim çəkimlə nisbətdə çox iri və güclü bir balıq ola bilərdi. Güman ki, balıq qarmaqdakı qurdu yeməklə məşğul olanda mən qarmağı dartmışam və qarmaq onun ağzına ilişib.

Həmin vaxt doqquz yaşında, arıq bir uşaq idim. Balıq nə qədər böyük idisə, sudan çıxarmaq mənim kimi biri üçün olduqca çətin idi. Balıq da sudan çıxmamaq üçün var gücü ilə mübarizə aparırdı. Balığın iri ağ gövdəsi suyun üzündə görünəndə çox həyəcanlandım, həyatımda ən böyük qələbə və yaxud ən ağır məğlubiyyətimin başlanğıcının bu gün olduğunu düşündüm. Bir tərəfdən həyəcan, bir tərəfdən də qollarımın taqətdən düşməsi nəfəsimi dərmək üçün verdiyim fasilədə birtəhər suyun səthinə qədər dartıb gətirdiyim balığa suyun dərinliyinə getmək üçün imkan yaradırdı. Eyni işi görmək üçün təkrar-təkrar başa qayıtmalı olurdum. Bir anlıq fikrimdən keçdi ki, kaş atam burada olaydı, asanlıqla balığı sudan dartıb çıxarardı.  “Yox, kim olduğumu, əslində onun bacardığı bəzi şeylərin mənim edə biləcəyimi ona sübut etməyin vaxtıdır” düşüncəsi ilə daha qətiyyətlə mübarizəmə davam etdim. Həm də anama onun sehrli danaxorunun necə möcüzə yaratdığını göstərməyə, əməyini boşa çıxarmadığımı ona nümayiş etdirməyə çalışırdım.

Üç-dörd dəqiqədən çox olardı ki, balığı sudan çıxarmaq üçün əməlli-başlı çarpışırdım. Artıq balığın da yorulduğunu hiss edirdim. Deyəsən, qarmaq ağzına möhkəm keçmişdi, yoxsa çoxdan ağzının yaralanmasına mail olsa belə bu gərgin ölüm-qalım mübarizəsindən qalib ayrılıb gözdən itmişdi. Həm də bəxtimdən qarmağım çox möhkəm idi, əks halda bu ağırlıqda dartılmaya tab gətirməzdi. Qarmaqları atam özü üçün hazırlamışdı, köhnə də olsa qonşu kənddən gətizdirdiyi iynə kimi düz, qalın, möhkəm qarğıdan və sərt qaytandan diqqətli şəkildə, səliqəli hazırlamışdı. Bu arada qardaşımın öz qarmağını bir tərəfə atıb balıqla davam edən mübarizəmi seyr etmək üçün başımın üzərində tamaşaçı kimi öz yerini aldığını da görməmişdim. Bəlkə də nəsə deyirdi, ya da öz köməyini təklif edirdi, ancaq qulaqlarım qəribə ahəngi olan şırıltı və ya uğultudan başqa heç nə eşitmir, sevinc və həyəcandan dumanlanmış gözlərim isə dar çərçivədə suyun və hərdənbir suyun üzərində ağaran balığın bulanıq görünüşündən başqa heç nə görmürdü.

Balıq növbəti dəfə suyun üzərinə çıxanda var gücümü toplayıb sudan ayırmağa çalışdım. Bilirdim ki, balıq suda güclü olur, havaya çıxdısa öz çəkisindən başqa heç nə qalmır. Çətini onu sudan ayırmaq idi. Belə də oldu. Sudan çıxardıqdan sonra əvvəl tətbiq etdiyim gücü azaltmadığım üçün balıq havaya sıçradı, qarmağın qaytanı başımın üzərində əyilmiş vəziyyətdə olan qamış dəstəsinə ilişdi və balıq gözümün qarşısında havadan asılı vəziyyətdə qaldı. Düşünmədən balığı qucaqlayıb sudan kənarlaşdım və sahilin yamacı boyu yuxarı daşıdım. Bu kifayət qədər böyük (uzunluğu təqribən bir metrdən çox idi) enli, ağappaq Karp balığı idi (həmin vaxt balıqların adlarını bilmirdim, sonradan öyrənmişdim ki, bu balığın adı Karpdır).

Balığı yerə sıxıb qardaşımdan var gücü ilə saxlamasını istədim. Qardaşım sanki balığın üstündə oturmuşdu, ancaq onu zorla saxlaya bilirdi. Hər an əlindən çıxıb suya düşəcəyi qorxusu ilə bir gözüm qardaşımda, əvvəlcə özümün, sonra isə qardaşımın qarmağını yığışdırıb bağladım. Qarmaqları ona verib balığı güclə qucağıma götürdüm. Sevincimizdən bir-birimizlə danışa da bilmirdik. Sadəcə olaraq qollarımın arasında qıvrılan balığı seyr etməklə məşğul idik. Yol boyu qucağımda tutduğum və quyruğu yerlə sürünən balığa tamaşa edən adamların təəccüblü baxışları və sual dolu nəzərləri altında, həyəcanla evə tərəf addımlayırdıq. Onlardan bir neçəsi bizi saxlayıb balığa tamaşa edir, bəziləri isə bunu necə və haradan tutduğumuzu soruşurdu. Mən isə balığı yerə qoyub həm dincəlir, həm də qürurla onlara öz qəhrəmanlıq hekayəmi danışırıdm.

Küçə qapısından içəri girəndə həyətdə böyük teştdə paltar yumaqla məşğul olan anamla qarşılaşdım. Qucağımdakı balıqla anama tərəf getdim. O, oturduğu daşın üstündən qalxdı, “Aman Allahım, bu nədir ay Yumu, sən tutdun bu balığı?” deyə çaşqınlıqla dilləndi. Onun gözləri yenə də dolmuşdu – bu dəfə isə sevinc göz yaşları ilə.

-  Ana, sənin danaxorun işə yaradı – deyə balığı yerə qoyub dərin nəfəs aldım və anamı möhkəm qucaqladım. Bütün baş verənləri həvəslə ona danışdım. Anam həm diqqətlə məni dinləyir, həm də hərdən çevrilərək yanındakı balığa həvəslə baxırdı. Onun yaşıl rəngli, parıldayan gözlərinin nə qədər gözəl və mənalı olduğunu kəşf etdim.

-  Sizinlə fəxr edirəm, balalarım. Halal olsun ikinizə də!

Yaşadığım günün həyəcanı gecə mənə yatmağa da imkan vermədiyi üçün gec saatlarda evə gələn atamı ayaq səslərindən tanıdım. Anamın eyvanda karton kağızın üzərinə qoyduğu balığı görməməsi mümkün deyildi. “Görəsən, indi nə hislər keçirir, balığın haradan peyda olduğunu düşünür, səhər onunla ilk qarşılaşanda nə deyəcək?” düşüncəsi ilə səhərin açılmasını tezləşdirmək üçün yatmağa çalışdım.

Səhər yuxudan oyanıb həyətə düşəndə atamın qarmaq hazırladığını gördüm. Hər halda anam onu məsələdən agah etmişdi. Yanına getdim. Atam başını qaldırdı, mənə baxdı. Əlindəki qarğını yerə qoydu və əllərini açdı. İstər-istəməz özümü atamın qucağında gördüm. Atam məni qucaqlayıb alnımdan öpdü.

-  Yumu, sən ağıllı oğlansan, əsl kişisən. Səninlə fəxr edirəm. Mən indiyədək o qədər qəşəng balıq tutmamışam. Yumu, dünən sənə verdiyim sözü tutmadım, məni bağışla. Onun əvəzinə sənə daha yaxşı qarmaq düzəldəcəm və biz səninlə birlikdə mütləq bu axşam balıq tutmağa gedəcəyik – atam başımı oxşayaraq gülümsədi.

Bu dəfə atam sözünü tutmuş, məni balıq tutmağa aparmışdı. Həmin gündən bəri o, çayxanaya daha az, nadir hallarda, xüsusilə də kiminləsə görüşməli olanda getməyə başladı. Tez-tez balıq tutmağa gedirdik. Artıq atam mənimlə daha çox vaxt keçirməyə başladı. Bir dəfə yeşik taxtasından mənə gitara düzəltdi. Həmin gitara simləri qırılana qədər mənim ən sevimli oyuncağım oldu. Atam söyüd budağından yay, nazik qarğıdan ox düzəltdi və mənə ox atmağı öyrətdi. Onun köməyilə dama, nərd və domino oynamağı öyrəndim. Artıq dərslərimlə maraqlanmağa və ev tapşırıqlarımda mənə kömək etməyə başlamışdı.

Atam sonralar balıq tutuduğum gölün yaxınlığında yerləşən evlərdə yaşayan kənd camaatından imza toplayaraq bələdiyyəyə gölün qazılmasını, suyunun dəyişdirilməsini və şirin su ilə doldurulmasını, gölə balıq körpələrinin tökülməsini xahiş etmişdi. Gec də olsa onun müraciətinə baxılmış, həmin göl və onun ətrafı bir-iki il ərzində əvvəlkindən daha gözəl vəziyyətə gətirilmişdi. Kənd sakinləri gölün kənarlarında ağaclar əkdi. Artıq həvəskar ovçuluqla məşğul olan insanlar həmin göldən həm balıq tuta bilir, həm də balıqların sayını normada saxlamaq üçün əllərindən gələni edirlər – gölə kiçik balıqlar buraxır, onları yemləyir, gölün suyunun daim dəyişdirilməsinə və şirin su ilə əvəzlənməsinə nəzarət edirlər. Hər axşam gölün ətrafı dincəlməyə, söhbət etməyə və gəzişməyə çıxan insanlarla dolu olur. İnsanlar bələdiyyə tərəfindən quraşdırılmış turniklərdə, paralel qollarda idman edir, skamyalarda oturur, qəzet və kitablar oxuyurlar. Kəndlilərdən birinin öz maddi vəsaiti hesabına gölün ətrafında tikdirdiyi, təqaüdçülər və əlillər üçün birmərtəbəli taxta tikilidə samovar çayı içib, nərd və domino oynayırlar. Artıq atam da domino oynamağa qonşularımızla həmin gölün sahilinə gedir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bir müddət meydan poeziyaya, özü də gənc şairlərə veriləcək. Bu gün təqdim edilən Aqşin Evrəndir.

Aqşin EVRƏN

FONENDOSKOP

(maksimalist minimalizm)

Qədəhdə sərxoşluğun su halı,
Divarda labüd sonu göstərən sarımtıl xəritə,
Saat əqrəbləri rəqəmləri sərçə kimi dənləyir…
İndi bu qoca bəstəkar telefonu, qulaqlığı kənara atıb,
fonendoskopu qulağına taxıb
sevdiyi insanın ürək döyüntülərini dinləyir.

ŞAH TƏHMASİBƏ MƏKTUB

Nizələrin ucuna ilişən kəfən parçası
Sülh bayrağıdır, yüksəlir başımızın üstündə:
Bax, ölüm aləti belə bizi sülhə çağırır,
Ölüm “sülh” bağırır, Şah!

Qəfil qılınclar doğrayar atların küt səsini,
Qapılar hər gün darıxar, gözləyər it səsini.
Birdən qəbirlər doldurar boş torpaq kisəsini,
Əlini dünyadan çəkib evinə gedər Allah.

Şah!

İnsan torpaqçün döyüşər. Atlar nalından yıxılar.
Ölmüş atın ayağından bizə baxar aypara.
– Yəni göylər yerə enər... göylər gələr döyüşə,
Görən, necə olar bir gün torpaq ayağa qalxıb
insanların uğrunda gecə-gündüz döyüşsə?

Mən də torpaq istədim bir uşağın dibçəyinə tökməyə...

Sonra qılınclar doğradı atların küt səsini,
Qapılar hər gün darıxdı, gözlədi it səsini.
Biz də məşəl yandırdıq önümüzü görməkçün,
Əksinə, tüstü qalxıb tutdu gözlərimizi.

Nal soyuğu gecədə bir sualım var sənə,
böyük Şah həzrətləri:
Buğdanın ortasındakı xətt
çörəyi yarı bölməli olduğumuza işarə deyilmi?

İLIQ DƏNİZDƏ BUZ PARÇASI

Həmin gün son dəfə danışacaqdıq,
Hava tutqun idi, axşamın küt vaxtıydı.
Mən bir az yorğun idim, sən bir az səbirsiz...
Sevginin “get” vaxtıydı.

Düşündüm, son dəfə qucaqlaşarıq,
Necə qucaqlayım? ...qolum yoxdu ki!
Göz yaşı içində gülümsədin də,
Hələ bir “yaxşı yol... get artıq” dedin.
Hara gedim axı: yolum yoxdu ki...

Əlini əlimə aldım gecədə,
Eləcə heykəltək qaldım küçədə –
Ömrümün büt vaxtıydı.
Saata baxdım: sevginin “get” vaxtıydı.

Son dəfə evinə ötürdüm səni.
Dayandın qapıda, çevrilib baxdın,
Niyə dayandın ki? ...bilirdin axı:
“Qapını ört” vaxtıydı.

Nədənsə həmin gün heeeç danışmadıq,
Elə bil dünyanın sükut vaxtıydı.
Dayandım...
Dayanıb ömrümə baxdım: “Əlvida... get” vaxtıydı.

İNİKAS

Yenicə çıxan yarpağın kölgəsi
ötənilki yarpağın düşüb çürüdüyü yeri örtər,
Günəş batanda isə görünər yaralarımız.

Otağımdayam... qədimi həqiqətimi pıçıldayıram:
“Divardan saat asanlar yaşamağı sevirlər,
rəsm asanlar həyatı”.
Mənimsə ömrümün dibçəyi qırılıb,
– yavaş-yavaş boşalır qum saatım.

Ağlayır zivədən asılmış köhnə palto suyun müdrik halı ilə,
Amma üzmək olmur bu otaq nəmişliyində.
Bilirəm mən... bilirəm ki:
Üstündə ağlayırsansa, torpaq da sudur!
Əşyaların tozlanması basdırılmaq arzusudur.

Pəncərədən baxıram... Payızdı, külək əsir…
Quşların qanadına oxşadığıyçün uçub gedir yarpaqlar.
Hüznlənmirəm daha.
Bəlkə də, bu göz yaşları hansısa fidanı böyütməyə tələsir.

İNŞİKAKU`L-KAMER

Pəncərənin qırıq şüşəsində sınır ayın əksi,
Ay sənin pəncərəndə bölünür iki yerə.
Otağında yoxsan… hardasa təksən.
İçimdə yazmayan qələminə süni nəfəs verən şagird ümidi var:
Yağış başlamamış gələcəksən.

...və yağış başladı ...və külək qalxdı.
Göydə uçan sellofanın üstündəki qadın mənə yuxarıdan aşağı baxdı,
Söykəndiyim ağac əl atıb o sellofanı havadaca tutdu:
Ardınca külək dindi,
Yağış öz damlalarını zivədən asıb qurutdu.

Otağında yoxsan... hardasa təksən,
Bilirəm, leysan tökməmiş gələcəksən.

Hərdən... Hərdən bir-iki damla düşür taleyimə,
Gözlərimdə həsrətin işıqforu yanır.
Gəl... Gəl ört o şüşənin qırıq yerini,
İçəridə sənlə bağlı dualarım islanır.

PARALELLƏR

(maksimalist minimalizm)

Qarı nar budağı ilə yun çırpır həyətdə,
Diksinir nar ağacına bağlanmış qoyun.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2023)

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

  İki məhbus həbsxana barmaqlığından baxırdı. Biri çirkab                     

                                                                    görürdü, digəri ulduzları.

                                                                                         Con Maksvell

    Rəngləri büsbütün qapqara görənlər var.

    Və rəngləri büsbütün al-əlvan görənlər var.

    Mən rəngləri olduğu kimi, qarışıq görməyin tərəfdarıyam.

Bir dəfə doğmalarını avtomobil qəzasında itirmiş bir ortayaşlı kişi mənə irad bildirdi ki, «nikbin olun», «kədərə boyun əyməyin», «öz üzərinizdə çalışın», «hər probleminizi şişirtməyin» kimi tövsiyələriniz yersizdir. O, söhbət əsnasında internetdən nə qədər motivasiya ədəbiyyatı yükləyib oxuduğunu da dilə gətirdi, köks ötürərək bəyan etdi ki, heç bir psixoloq, ürək yoldaşı, motivasiya bestselleri müəllifi bu halında ona təsəlli ola bilməz.

Başqa bir vaxt eyni sözləri mənə xəstə övladının müalicəsi üçün bütün varidatından məhrum olan və artıq dərman almağa pulu qalmayan yeni ailə qurmuş bir gənc söylədi.

Hər ikisi də «mən artıq yıxılmışam, duruşum mümkünsüzdür» dedilər.

Yəni, yıxılan daha durmaz ki? «Yıxılmaq» sözünün «durmaq» adlı antonimi məgər yoxdur ki? Yıxılmaq varsa, mütləq durmaq da olacaq, bunun üçünsə güclə, qüvvətlə yanaşı mütləq qətiyyət və dözüm lazım gələcək. Yıxılan adam yıxılanda məhv olmur, mövcud durumu ilə razılaşıb mübarizəni dayandıranda məhv olur. Hərəkətsizliyinə, süstlüyünə «mən artıq yıxılmışam, duruşum mümkünsüzdür» sözləri ilə bəraət qazandırmaq məgər insanın öz başına diri ikən kəfən keçirməsi deyil?

Mən bu kitabda ayaq üstündə duranlara zirvələr fəth etməyin sirlərini agah etməklə yanaşı, yıxılanlara ayağa durmağın yollarını da göstərməyə çalışacağam.

Unutmayın, «mümkünsüzdür» sözü hökm deyil, adi bir rəydir. Əksinə, «mümkündür» sözünün isə inam, qətiyyət və əzm sayəsində hökm olmaq gücü var.

Butradakı silsilə məqalələr sizləri «mümkündür» sözünü söyləməyə səfərbər etmək üçün gəlir. Yolu açıq olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Poetik Qiraət rubrikasında istedadlı gənc şair, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Gənclər sektorunun müdiri Fərid Hüseynin şeirləri həftəsidir. Bu gün “Təftişnamə” şeiri təqdim olunur.

TƏFTİŞNAMƏ

Dərs vermək riyasın qoymuram yaxın,

Çoxdandır öyüdlü nəğmə çalmıram

tarix təkrarların rəqsidir, - baxın.

nəticə çıxarmır, ibrət almıram.

Uçulur saraylar, dağılır yurdlar,

silinir ən əziz günlər yaddaşdan.

Əbədiyyət şövqü çəkdirir avar -

fanilik qərq olur ani təlaşdan.

Bu bilgi dünyası, xəbər əsrində

nə bir zindanban var, nə də ki, dustaq.

“Yeddi qapısı açıq” labrint qəsrində

qarışqa tükücən azadıq ancaq.

Dəm vurma şöhrətdən, nə ad, nə namdan

tarixin nəmindən əsrim kiflənib.

Qardaşlar qanıyla dolu bu camdan

sülhün göyərçini içib, ¬ keflənib.

Nə qəbir nişanə qalacaq, nə söz,

su üstünə yazır hər şeyi qələm,

Sürət əsri - ömür yeyən bir acgöz

tələsmək ipinə bağlıdır tələm.

Çox haqq bir nahaqqın içində azıb

Yanlışdı deyilən, qələtdir hesab.

“Bütün cümlələri təzədən yazıb”

bütün hesabları ən başdan sayaq.

Ərşin düyünündən zaval sallanır,

alimlər aludə bəla vəsfinə.

Sürətə uymaqla calaq olunur

nəfs ağacımız əsrin nəfsinə.

Qədir gecəsitək susmaq istədim

dindirdi sükutu səs tamahkarı.

əlimi ruhuma basmaq istədim

pozuldu zikrimin nizam qatarı.

Gözəllik çoxdandır timsalımızda

riya dayağına bərk zəncirlənib

əfsus, surətpərəst xəyalımızda -

şeytanın üzündə şər bədirlənib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2023)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu günə olan əlamətdar hadisələri təqdim edirik.

24 oktyabr. Ümumdünya inkişaf barədə informasiya günü

1972-ci ildə BMT təqvimə belə bir gün salıb, məqsəd də o olub ki, dünya ictimaiyyətinin fikri inkişaf problemlərinə yönəldilsin, bu problemlərin həlli yolunda beynəlxalq əməkdaşlıq möhkəmləndirilsin. Xüsusən, gənclər cəmiyyətlərinin səfərbərliyi, inteqrasiyalar inkişaf təməyyülünü əsaslandırır, tənəzzüldən xilas yollarını arayıb tapmaqda rol oynayır. Maraqlıdır ki, bu mövzu BMT üçün prioritet olduğundan, seçilən tarix - 24 oktyabr günü həm də BMT günü olması ilə diqqət çəkir. İnkişaf – realda olan bir prosesdir, onun yalnız təbliğatda mövcud olan “qardaşı” da var ki, onun doğulması bic uşağın doğulması kimi arzuolunmazdır.

24 oktyabr. Baykonur faciəsi, Böyük Depressiyanın başlanğıcı

Yeyib-içməyin ən müxtəlifliklərini təqvimə salıb qeyd edən amerikalılar bu gün baltanı lap dibindən vurublar, bu gün onlarda sadəcə Yemək günüdür. Amma təbii ki, davamı da var, tək bir bayramla kifayətlənməzlər axı. Bu gün həm də Milli Bolonya kolbasası günüdür.

1986-cı ildə Londonda dünyanın ən böyük val mağazası açılıb. Gənc nəsil valın nə olduğunu bilməz, radionun üstünü açırdın, orda patefon deyilən bir şey var idi, fırlanan disk idi, yumru olan bu val adlı nəsnəni onun üstünə qoyurdun, val fırlandıqca patefonun iynəsi ona yazılmış musiqini səsləndirirdi.

1963-cü ildə Sovet dövlətinin uzun müddət gizlətdiyi bir hadisə baş verib, Baykonur kosmodromunda MBR raketi partlayıb, 8 nəfər həlak olub. Qəribədir ki, düz üç il əvvəl eynən həmin bu 24 oktyabr günündə Baykonurda daha dəhşətli bir hadisə baş vermişdi, P-16 raketi partlamışdı, ümumilikdə 126 adam həlak olmuşdu.

1939-cu ildə ABŞ-da, Delaver ştatında ilk neylon corablar istehsal olunub. 1929-cu ildə ABŞ-da Qara cüməaxşamı adlı böyük birja böhranı yaşanıb, nəticədə ölkəni böyük məhrumiyyətlərə düçar edəcək Böyük depressiya başlayıb.

1861-ci ildə ABŞ prezidenti Avraam Linkoln Kaliforniyadan tarixdə ilk teleqraf məlumatı alıb.

1857-ci ildə İngiltərənin Şeffild şəhərində ilk futbol klubu yaradılıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2023)