İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Oğuz rayonunda ilk tarix-diyarşünaslıq muzeyi 1976-cı ildə səfalı və qədim Sincan kəndinin orta məktəbində yaradılmışdır.

Muzeyin yaradılmasının təşəbbüskarı həmin vaxt Sincan kənd tam orta məktəbində tarix müəllimi işləyən, vətəninə, torpağına və xalqına bağlı olan, Oğuzun tanınmış ziyalılarından biri, sonralar uzun illər müxtəlif məsul vəzifələrdə işləmiş Əzimli Emin Seyfəddin oğlu olmuşdur.

Məhz onun gərgin əməyi sayəsində belə bir zəngin muzeyin yaradılması baş tutmuşdur. Emin müəllim muzeyi yaratmaqla yanaşı, illərlə onun zənginləşdirilməsi üçün də gərgin əmək sərf etmişdir. Onu da qeyd edək ki, bu işdə məktəbin direktoru H.Hacıyev, emalatxana ustası Ə.Səfərov və müəllimlər ona yaxından dəstək olmuşlar.

Hələ o vaxt muzey barədə rayonda çıxan "Lenin bayrağı" (sonra “Oğuz yurdu”) qəzetində və respublikanın mərkəzi mətbuat səhifələrində maraqlı yazılar verilmişdi.

Müzeydə mindən artıq eksponat toplanmış və nümayiş etdirilirdi. Qədim dövrə aid şöbədə tünc dövrünə aid silahlar, əmək alətləri, gildən hazırlanmış müxtəlif keramika məmulatları sərgilənirdi. Bu məmulatlar kəndin "Qalacıq" adlanan qədim ərazisinə sel düşməsi nəticəsində aşkar olunmuşdu. Eyni zamanda bölgənin zəngin faunası və florasına aid zəngin nümunələr (müxtəlif heyvanların sümükləri, buynuzları,kəllə sümükləri və s.) bu şöbənin eksponatları sırasında idi.

Muzeyin etnoqrafiya şöbəsində bölgəmizin, habelə ölkəmizin əhalisinin həyat tərzini, sənət sahələrinin inkişafını özündə əks etdirən çox sayda əmək alətləri - ağac vəllər, xış ucluqları, xış, kotan qalığı, bel ucluğu, şana, qalaq, şadara, əl dəyirmanı (kirkirə), yun darağı, cəhrə, yun nümunələri (qaba,zərif), qəzil, sicim, yun corablar, xalça-palaz nümunələri, məişətdə istifadə olunan əşyalar,( xurcun, heybə,döşlük, çömçə, tavasar, məcməyi, sərnic, sərpic, satıl, tabaq, ağaç qaşıqlar, çömçələr, mis qazanlar, aşsüzənlər, kəfgir və s.), keramikadan hazırlanmış çıraqlar muzeyin dəyərli eksponatlarından idi.

Numizmatika şöbəsində qədim sikkələr, Rusiya imperiyası, habelə SSRİ dövründə kəsilmiş və dövriyyədə olan əsginaslar, metal pullar, istiqrazlar ekskursiyaya gələnlərin böyük heyrətinə səbəb olurdu. 

Müasir dövr bölməsində ərazidəki Sincan,Tərkeş, Dəymədağlı, Mollalı kəndlərini əhatə edən kolxozun və məktəbin fəaliyyətinə dair diaqramlar, cədvəllər, stendlər, istehsalat qabaqcıllarına dair foto montajlar və lövhələr, kənddə istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının nümunələri nümayiş etdirilirdi.

"Sincan kəndi ikinci dünya müharibəsində" adlı bölmədə kəndin Böyük Vətən müharibəsinə verdiyi töhfələr, həlak olan, itgin düşənlər haqqında maraqlı məlumatlar, müharibə veteranlarının foto şəkilləri, əşyaları, orden-medalları, hərbi hissələr tərəfindən onlara verilmiş təşəkkürnamələr, onların fəaliyyət ilə bağlı foto albomlar, qəzet yazıları eksponatlar sırasında idi.

Muzeyin eksponatlarına bütün rayon sakinləri, xüsusən rayondakı ümümtəhsil məktəblərinin şagirdləri maraqla tamaşa edirdilər. Hətta qonşu rayonlardan da müzeyi ziyarət edənlər çox idi. Ölkənin bir sıra tanınmış arxeoloqları və tarixçi alimləri də müzeyi ziyarət etmişdilər.

19 fevral 1981-ci ildə Vartaşen (indiki Oğuz) rayonunda tarix-diyarşünaslıq muzeyi yaradılarkən məktəb muzeyinin eksponatları yeni yaradılan muzeyə təhvil verildi və beləliklə də Oğuz rayonunun ilk tarix-diyarşünaslıq muzeyi - 1976-cı ildə səfalı və qədim Sincan kəndinin orta məktəbində yaradılmış muzey 5 il fəaliyyət göstərib tarixə qovuşdu.

Qloballaşma həm də bax belə, məhəlli səviyyədə olur. Kiçik kənd böyük şəhərə güzəştə gedir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Çiyinlərimdə ölü uşaqlığım, saçlarımda itkidən düşmüş dənlər var sanki…

Küçənin ortasında dayanıb üzümdəki küləyi hiss edirəm. O külək ki, içimdə əsən fırtınaların xəbərçisidir. O külək ki, mənim olmayan bir uşaq qəhqəhəsinin səsini qulağıma gətirir. Həmin uşağın səsini… Mənim uşaqlığımın.

O ölüb.

Yox, qəfil yoxa çıxmayıb, bir faciə ilə də bitməyib. Sadəcə, sakitcə öldü. Bəlkə də, mən öldürdüm onu – tələsmək istəyirdim, böyümək, kimsənin mənə “sən hələ uşaqsan” demədiyi bir dünya istəyirdim. Amma heç kim demədi ki, uşaq ölərsə, onun cəsədini bir ömür çiyinlərimdə daşımalı olacağam.

İndi saçlarımda onun ağı var. Uşaqlığımın dəfn mərasimindən qalan tək yadigar budur – vaxtsız ağaran bir neçə tel. Hər biri bir xatirənin kədərli nəğməsi. Birincisi, axşamüstü günəşi altında oynadığım sonuncu günün xatirəsi. İkincisi, gözlərimdəki parıltının ilk dəfə söndüyü an. Üçüncüsü, çəkinmədən soruşduğum sonuncu “niyə?”nin cavabsız qaldığı gün.

Güzgüyə baxıram. Orada uşaqlığımın izini axtarıram. Amma o yoxdur. O, mənimlə danışmır artıq. Qəmgin baxışlarımla göz-gözə gəlmək istəmir. Sanki mənim onu unudacağımı bilirdi və buna görə incik getdi.

 Əllərim saçlarıma gedir, o ağ telləri qoparmaq istəyirəm. Amma əlim titrəyir. Çünki qorxuram… Bəlkə, həmin ağ tellərdən birini çəkib çıxarsam, uşaqlığımın sonuncu nəfəsini də boğacağam. Bəlkə, onu birdəfəlik unudacağam.

Ona görə də toxunmuram. Qoy qalsınlar.

Çiyinlərimdə ölü uşaqlığım, saçlarımda onun ağı – qoy bu yük məni sıxsın, amma unutdurmasın. Çünki uşaqlığımın ruhu mənim içimdə yaşamağa davam edəcək. Mən nə qədər irəli getsəm də, o, çiyinlərimdən baxıb məni izləyəcək.

Bəlkə bir gün… bəlkə bir gün barışarıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və İncəsənət"

Ramazan ayı girəndə hamımız çox sevinmişdik. "İki bayramı bir arada qarşılayarıq. Günahlardan arınarıq" demişdik, deyilmi?! ALLAH şeytan adlı mələyi ramazan ayında zəncirləyib. Amma içimizdəki şeytanı zəncirləmək bizim vəzifəmiz olduğu halda bunu etmədiyimizin fərqinə təəssüf ki iş işdən keçdikdən sonra varırıq.

Son bir həftədə baş verən hadisələr barədə danışmaq istəyirəm. Əvvəlcə ölkə 24 yaşlı "kişi" tərəfindən hamilə qalan 13 yaşlı qızın "ana" olma xəbəri ilə çalxalandı. Çıxan hay-küy nəticəsində oğlan tutuldu. Ancaq nəinki bu ölkədə, bu dünyada ədalətdən sadəcə insan adı olaraq istifadə edildiyini unutmuşduq. Oğlan azadlığa buraxıldı. Öz əlləri ilə qızını atəşə atan "valideynlər" daha sonra qızdan imtina etdiklərini bildirdilər və qız ortada qaldı. Əslində, bu yaşananlar indiki gənclərin evlənməməsi üçün bir vəsilədir. Hərə bir cana borcludu. Yenicə ailə həyatı quranlar, ata-ana olanlar övladlarını bu murdar zəmanəyə necə əmanət edib bu dünyadan köçsünlər axı?!

Bu hadisənin üstü örtülməmiş sabah saatlarında 17 yaşlı oğlan uşağının anasını bıçaqlayaraq öldürməsi xəbəri yayıldı. Biz ki, nəinki valideynlərimizə cavab qaytarmaq, heç onların gözünün içinə belə baxmaqdan çəkinirdik. İndiki uşaqlar valideynlərinə cavab qaytarmaq bir tərəfə, əl belə qaldırırlar. Hələ bu 17 yaşlı bığ yeri tərləməmiş uşaq kameraya baxa-baxa "mən ona demişdim" (anasını nəzərdə tutaraq) deyir.

Biz həqiqətənmi bu zəmanənin insanıyıq?! Nə vaxt bu qədər qəddarlaşdıq?! Nə vaxt valideynlərimizin canına qənim kəsildik? Məhz yaşanan bu iki hadisə ölməkdə olan dünyanın tabutuna son mismarı vurmadımı?

ALLAH, içində ALLAH qorxusu olanları bu bərbad zəmanənin "insanı" olmaqdan qorusun və bizi valideynimizə əl qaldıracaq qədər, onun canını yandıracaq qədər azğınlaşmış olanlardan etməsin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

Nərgiz Mustafayeva, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Azərbaycan xalq təqvim inanclarında baharın ilk 40 günü Qarayaz adlanır. Bu dövr Boz aydan sonra başlayır və Tərçıx dövrü başlayanda yekunlaşır.

Qədim xalq təqviminə görə bu dövr elin, obanın həyatında çətin, ağır bir dövr sayılarmış. Yaz fəsli olmağına baxmayaraq havalar soyuq keçərmiş. Qarayaz dövrü üçün atalarımız 40 şələ odun, 40 çuval saman saxlamağı məsləhət görərmişlər. Bununla bağlı el arasında müxtəlif deyimlərdə mövcud imiş, buna misal olaraq: “Novruz günü yaz olar, 40 kötük də az olar”, “Bayramdan sonra 40 kötük yanar”. Buna görə də nənə babalarımız Qarayaz çıxmamış sobaları yığışdırmazlarmış. Qarayaz dövründən bir ay keçəndən sonra deyərmişlər ki, yazın “qırxı” çıxdı.

El arasında Qarayaz bir neçə dövrə bölünür. Mart ayının 6-dan aprel ayının 6-na kimi olan dövr “murdar üşüyən ay”, aprel ayının 6-dan - 15-nə kimi olan dövr isə “qarının borcu” adlanır.

Rəvayətə görə, mart ayının sonunda havanın isindiyini görən qarı oğlaqlarını çölə buraxır və sevindiyindən deyir: “Mart, gözünə barmağım, yaza çıxdı oğlağım”. Qarının bu sözlərindən acıqlanan Boz ay yazdan xahiş edir ki, ona 15 günlük borc versin. Yaz razı olur və Boz ay elə bir tufan qoparır ki, qarının oğlaqları tələf olur.

Ümumiyyətlə bu dövrə aid bir çox deyimlər var. Mart ayının sonundan aprel ayının ilk on günlüyünü “keçiqıran” dövrü də adlandırarmışlar. Belə ki, həmin dövrdə havalar soyuq keçir. Keçilər şaxtaya dözümsüz olduğundan qışdan arıq çıxır, yazın soyuğuna tab gətirə bilməyib qırılırlar.

Xalq təqvimində mart ayının 7-si ilə aprel ayının 7-si arasında əsən küləklər “boz külək” adlanarmış. Havanın quraq keçməsi ilə quru küləklər də müşahidə olunarmış və bu küləyə isə “qara yel” deyilərmiş. Yazın erkən dövründə mülayim küləklərin əsməsi ilə ağaclar tumurcuqlayar, belə küləyə isə “tumurcuq açan” külək deyərmişlər. 

Ümumiyyətlə yazın havası müxtəlif cür təsvir olunur. Misal üçün yarı qar, yarı dolu formalı yağıntı düşür ki, buna “çoban yarması” deyirlər. Bəzən günəşli havada qısa müddətli günyağışı yağar və buna “tülkü toyu” və ya “qurd quzulaması” deyərmişlər.

Nənə babalarımız aprel ayının 5-7-nə kimi olan dövrü “camışqıran”, “kərnəbut” dövrü də adlandırıblar. Belə qənaətə gəlmək olar ki, “kərnəbut” və “camışqıran” eyni dövrləri əhatə edirlər, yəni Novruzdan sonra 15 gün olan vaxtı.

Qarayazın özünü müxtəlif cür adlandırarmışlar: “danaqıran”, “keçiqıran”, “oğlaqqıran”, “yatar-durmaz”, “gedər-gəlməz”, “davardoymaz”.

“Danaqıran” folklor nümunələrində belə rəvayət olunur ki, danaqıran çiçəyinin açdığını görən bir kişi mal-qarasını yaylağa çıxarar. Yaylağa özü ilə 40 ədəd şələ ot, 40 ədəd kötük odun, 40 ədəd çörək götürər. Birdən hava tutular, çovğun qopar, qar yağar. Hava açılmaz və kişi 40 ədəd şələ otu mal-qaraya yedizdirər, 40 ədəd çörəyi özü yeyər, 40 ədəd kötüyü isə yandırar. Ot şələsi bitdiyindən kişinin mal-heyvanı acından tələf olar. Peşmançalıq keçirən kişi deyər: “Ay bunu qırx deyən zalım, əlli deyərdin də”.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

Avropa Parlamenti Azərbaycanın daxili hüquqi məsələlərinə qarışmağa cəhd etməzdən əvvəl öz köklü korrupsiya problemlərinin həllinə və ona münasibətdə zədələnmiş ictimai etimadın bərpasına diqqət yetirməlidir. Avropa Parlamentinin üzvləri eqoist siyasi oyunlar və ya maliyyə maraqlarını deyil, əsl həqiqət, ədalət və sülh arzusunu rəhbər tutmalıdırlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, bu barədə Dona Qrasiya Diplomatiya Mərkəzinin təsisçisi və baş direktoru, tanınmış jurnalist, siyasi şərhçi Reyçel Avraham Kanadanın populyar “THEJ.CA” nəşrində dərc olunmuş məqaləsində yazıb. “Azərbaycanın ədalət hüququ: Avropa Parlamentinin erməni məhbuslarla bağlı ikili standartları” başlıqlı məqalədə Azərbaycanın erməni məhbuslarını törətdikləri hərbi cinayətlərə görə mühakimə etdiyi bir vaxtda Avropa Parlamenti özünün korrupsiya qalmaqallarına və qərəzli müdaxilələrinə məhəl qoymadığı qeyd olunub. Əksinə, adıçəkilən qurumun Azərbaycanın İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı əsir düşmüş Ermənistan vətəndaşlarının həbsdə saxlanması ilə bağlı absurd müzakirələrə rəvac verdiyi yazılıb. Belə ki Avropa Parlamentindəki erməni lobbisi əndazəsiz şəkildə təhrif olunmuş versiyanı irəli sürərək bu məhbusları günahsız qurbanlar kimi qələmə verir. Halbuki bu şəxslər Azərbaycanda işgəncə, muzdlu fəaliyyət, hərbi cinayətlər, terrorizm əməlləri və terrorizmin maliyyələşdirilməsi – Azərbaycan cinayət məcəlləsinin əhatə etdiyi cinayətlər də daxil olmaqla ağır cinayət ittihamları ilə təqsirləndirilirlər.

Müəllif Avropa Parlamentinin bu yaxınlarda qəbul etdiyi "Erməni girovların qanunsuz tutulması və qondarma məhkəmə prosesləri" başlıqlı qətnaməni ölkəmizin Qərb ictimaiyyətində reputasiyasını zədələmək niyyəti daşıyan kampaniyanın tərkib hissəsi saymaqla əsassız, qeyri-obyektiv və qərəzli sənəd kimi səciyyələndirib. Keçmiş təcrübəyə istinad edərək Avropa Parlamentinin Azərbaycana qarşı düşmən mövqeyindən təəccüblənmədiyini vurğulayan politoloq sözügedən addımı erməni maraqlarının Avropa təsisatları hesabına təmin edilməsinin növbəti nümunəsi kimi dəyərləndirib. O, oxşar tendensiyaların Avropa Şurası Parlament Assambleyası və Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi də daxil olmaqla digər Avropa təsisatlarında da müşahidə olunduğuna diqqət çəkib.

Eyni zamanda diqqətə çatdırılıb ki, davam edən bu qərəzlilik Azərbaycanın mübarizə aparmalı olduğu ikili standartlardan yalnız biridir. Halbuki Azərbaycan hökuməti həm milli, həm də beynəlxalq hüquq çərçivəsində fəaliyyət göstərdiyini dəfələrlə vurğulayıb. Yazıda bildirilib ki, ağır cinayətlərdə təqsirləndirilən şəxslərin Bakıda davam edən məhkəmə prosesi ölkəmizin daxili hüquqi məsələsidir və burada hər hansı kənar müdaxilə əsassız olmaqla qəbuledilməzdir.

İsrailin də vaxtaşırı Avropa Parlamentinin ədalətsiz davranışına tuş gəldiyinə diqqət çəkilən məqalədə qeyd olunub ki, Avropa Parlamentinin bəzi üzvlərinin Azərbaycana qarşı mənfur davranışları gələcək nəsillər qarşısında bu qurumun nüfuzuna kölgə salır. Hüquqa dayanan ədalətli yanaşma budur ki, Azərbaycan onun ərazisində cinayət törətmiş şəxsləri mühakimə etmək kimi suveren hüquqa sahibdir və Avropa xalqları Cənubi Qafqazda baş verənlərlə bağlı həqiqəti bilməyə layiqdirlər.            

Məqaləni ətraflı şəkildə aşağıdakı linkdən oxumaq mümkündür:

https://thej.ca/2025/03/20/azerbaijans-right-to-justice-european-parliaments-double-standards-on-armenian-detainees/

Materialı “Ədəbiyyat və incəsənət” portalına təqdim etdiyi üçün Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinə minnətdarlıq bildiririk.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalını “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sıra gənc nasirlərindir. İlk olaraq sizlərə Əli Zərbəlinin “Qəhqəhə” hekayəsini təqdim edirik.

         Sənubər can sıxıntısının çarəsini məşğuliyyətdə tapdığı axşamların birində xalçanın üstündə bardaş qurub tikiş tikərkən qonşu otaqdan Abbasın hırıltısını eşitdi.

***

Z. kimi hər kəsin bir-birini tanıdığı balaca kəndlərdə qəribə hadisələr ya çox nadir hallarda baş verir, ya da heç baş vermir. Usandırıcı yavaşlığın hökm sürdüyü vaxtlarda heyrət doğuran hadisələr yekrənglikdən və bezginlikdən çatlayan ürəklərə məlhəm olur, miskin həyatlara rəng qatır, sıxıntıdan köks ötürən fağırların dadına

çatır. Bu gözlənilməz, sirli vaqiələrin kədərli, yaxud ürəkaçan olması o qədər də əhəmiyyətli deyil, əsas odur, bu hadisə rəvayətlər, fərziyyələr doğursun, gözləri təəccübdən bərəltsin, barmaqları ağızlarda qoysun. Elə Abbasın başına gələnlər kimi...

         Yeknəsəq, bürkülü yay axşamlarından biri idi. Qaş çoxdan qaralmışdı. Kişilər ya naxırdan, örüşdən evə qayıdıb televizorun qabağında həvəssiz-həvəssiz uzanıb dincəlir, ya çayxanada nərd taxtası arxasında qızğın siyasət söhbətlərinin içində itib-batır, ya da boğanaq axşamdan meh umaraq həyətlərinin həndəvərində veyillənirdilər. Gəlinlər yavaş-yavaş uşaqları yatmağa hazırlaşdırır, növbəti gün üçün biş-düş edir, ya da xiffətli qəlblərini türk serialları ilə sərinlədib xam xəyallara dalırdılar.

         Sənubər isə içini çəkib səssiz-səssiz ağlayır, göz yaşları yanaqlarından sel kimi axırdı. Gözlərini silə-silə otaqdan çıxdı, gəlib dəhlizin girişindəki diskli telefon aparatının böyründə oturdu. Hönkürtü ilə ağlamamaq, Nihadı yuxudan oyadıb qorxutmamaq üçün özünü zorla sıxıb saxlamışdı. Dəstəyi götürüb nömrəni yığdı. Telefonu anası götürdü:

– Alo

– Mama... – Sənubər burnunu çəkə-çəkə, boğazında tıxılan boğuq səslə dedi.

– Nolub, ay qız?

Sənubər dinib danışmadı. Sonra birdən hönkür-hönkür ağlamağa başladı.

– Nolub, ay qız? Niyə ağlayırsan? Nəsə hoqqa çıxarıb o oğraş?

Sənubər əlini ağzına tutub özünü birtəhər sakitləşdirməyə çalışır, dərin-dərin nəfəs alırdı.

– Ay qız, nolub, niyə ağlayırsan? Danış görək, ürəyim çəkildi burda mənim.

– Abbasa nəsə oldu.

– Nə? Necə yəni nəsə oldu?

– Abbas öldü.

Sənubər sözünü bitirən kimi çiynini ata-ata hıçqırmağa başlamışdı.

Anası Şəfiqə də telefonun o başında vay-şivən qopardı.

– Ay qız, nə danışırsan sən?! Ay Allah, evimiz yıxıldı!

Səslər bir-birinə qarışdı. Sənubər telefon qulağında ağlayırdı. Telefonun o biri ucunda Hafiz kişinin yuxulu səsini eşitdi.

Atası Hafiz kişi təmkin və soyuqqanlılıqla danışmağa başlasa da, danışdıqca özünü itirdi, dalbadal suallar verməyə başladı.

– Nə vaxt? Necə oldu? Nihad hanı? Kimsə var orda?

– Təkəm.

– Nə vaxt?

– Elə indicə.

– Necə oldu? Nədən oldu?

– Gülməkdən.

– Nə? Necə yəni?

– Gülməkdən öldü.

– Əstəğfürullah. Nə danışırsan, Sənubər? Gülməkdən adam ölür?

– Öldü də, öldü. Ağappaq ağarıb, nə nəfəsi gəlib-gedir, nə də nəbzi vurur.

– Yaxşı, gözlə gəlirik, onca dəqiqəyə ordayıq.

– Fətəliyev doxtura zəng vur, papa, – Sənubər dərindən içini çəkə-çəkə çarəsizcə yalvardı.

Dəstəyi asan kimi dərhal yerindən sıçradı, əlini ağzına tutub həyətə qaçdı.

Hafiz kişi qonşu kənddəki həkim Fətəliyevə əli əsə-əsə bir neçə dəfə zəng vursa da, zəngləri cavabsız qalanda son variant kimi şəhərə – ambulansa zəng vurdu. Əlini dizinə döyüb ah-vay edən Şəfiqəyə dedi:

– Deyir, gülməkdən ölüb.

– Nədən?

– Gülməkdən.

– Nə danışırsan, ay kişi, sən Allah, belə şeylə də zarafat edərlər?! Bəsdir, onsuz da, ürəyim partlayır.

– Sənubər belə dedi. Mən də baş açmadım. Deyir, gülməkdən ölüb.

– Ay Allah, bu nə bəla idi göndərdin bizə. Nihadım yetim qaldı, ay Allah.

– Qızın başına hava gəlib, deyəsən.

– Gələr də, gələr... Ay Allah!

– Geyin, çıxaq daha!

– Çıxaq, çıxaq. Ay Allah, bu nə qara gündü!

         Şəfiqə stulun başındakı kəlağayısını qamarlayıb başına ört-örtə qapıya tələsdi. Hafiz kişi də yay-qış geyindiyi nimdaş pencəyini asılqandan götürüb çiyninə atdı. Darısqal koridorda bir-birlərinin əl-ayağına dolaşa-dolaşa evdən çıxdılar. Sənubərgilə beş-on dəqiqəlik məsafədə yaşayırdılar. Təngnəfəs özlərini çatdıranda darvazanı açıq gördülər. Zil qaranlıq gecədə mətbəxdən düşən işıq açıq darvazadan süzülüb küçəni işıqlandırırdı.

Sənubər həyətlərində nar ağacının altında oturub çiyinlərini qucaqlayaraq xısın-xısın ağlayırdı. Şəfiqə qızını görcək qaçıb özünü onun qabağına atdı. Hafiz kişi də yüyürərək evə girdi.

         Hafiz kişi bu həyatda nələr görmüşdi, nələr. Həyatın hər üzündən, fələyin hər oyunundan çox erkən agah olmuşdu. Gənc yaşından yetim qalmışdı, qara torpağa nə qədər dost, hələ iki il əvvəl bir qardaş da basdırmışdı. Uzun sözün qısası, çox ölü görmüşdü, amma beləsini heç vaxt. Abbası görəndə ələ salındığını, nəhayət, anlayan adamın üzündə yaranan və qəzəbdən yüngül əlamətlər daşıyan gic gülümsəmə qonmuşdu dodaqlarına. Ancaq çox keçmədən Sənubərin sayıqlama kimi səslənən sözlərini birdən xatırlamış, qarşısındakı mənzərə ilə uzlaşdırıb anlamışdı ki, yox, bu nə gic bir zarafatdır, nə də onu kimsə dolayıb. Bir az əvvəl eşitdiyi və indi gördüyü məhz həqiqətdir, həqiqət də odur ki, Abbas gülməkdən ölüb. Ancaq Abbas qəti ölüyə bənzəmirdi: O elə bil yuxuda nəsə məzəli, əyləncəli bir şey görür və buna gülürdü. Deyərdin ki, indicə yuxudan oyanacaq, dodaqlarındakı gülüş solub yox olmamış yuxuda gördüklərini göz-qaşını oynada-oynada həvəslə nağıl edib təzədən şaqqanaq çəkəcək. O, sol əli köksündə xalçanın üstündə kürəyi üstə uzanmışdı. Yumulu gözləri qıyılmış, yanaqları dartılmış, gözünün kənarından şaxələnən qırışlar dərinləşmişdi. Arıq qarabuğdayı üzündəki almacıq sümükləri daha da qabarıqlaşmış, ucu şiş hülqumu nazik dərisini elə qabartmışdı, sanki bu saniyə dərisini dəlib çıxacaq. O, həqiqətən, ölüyə bənzəmirdi. Simasında nə ölülərin solğun üzündəki vahimə, nə də yoluxucu fanilik hissi vardı, əksinə, o sanki ətrafına şən əhval-ruhiyyə, xoşbəxtlik saçırdı. Hafiz ilk dəfə idi ki, gülən ölü görürdü.

Hafiz kişi bir neçə dəqiqə sonra suyu süzülə-süzülə qapıda göründü. Şəfiqəyə və onun sinəsinə qısılıb ağlayan Sənubərə yazıq bir baxışla baxıb dərindən ah çəkdi.

Şəfiqə köksünə möhkəm-möhkəm sıxdığı qızını asta-asta özündən araladı, onun ağlamaqdan qan çanağı olmuş gözlərinə zilləndi.

– Nihad hanı?

– Otağında. Yatıb.

– Bədbəxt balam. Bu yaşda atasız qaldı.

Sənubərlə anası səs-səsə verib ağlayır, Hafiz kişi də darvazanın qabağında durub siqareti siqaretə calayırdı. Aysız gecədə beynindən min fikir keçmişdi. O, ləng addımlarla həyətə qayıdıb üzünü anasının dizinə sıxıb ağlayan Sənubərə yaxınlaşdı və astadan dedi:

– İçəri keçirəm mən.

Şəfiqə və Sənubər də onun arxasınca içəri girdi.

Onlar üçü də indi Abbasın ayaq tərəfində durub elektrik lampasının zəif sarımtıl işığının parıldatdığı bu cansız, lakin xoşnud sima qarşısında tilsimlənmişdilər. Şəfiqəyə də hər şey məhz indi, bu dartılmış solğun dodaqlara maddım-maddım baxandan sonra agah olmuşdu. Bir istədi soruşsun ki, mərhum nəyə gülürmüş, nə imiş bu qədər gülməli olan şey ki, səsinə əcəl gəlib başının üstdə durub? Maraq içini yesə də, soruşmadı, ağlını özünə də sirr olmayan məntiqdənkənar, gülünc bir fikir qurcaladı, düşündü ki, Abbastək top kimi cavan oğlanın xirtdəyinə amansız bir gülüş ilişdirən bu səbəb nədirsə, hər addımbaşı nəfəsi kəsilən, öskürəndə gözləri hədəqəsindən çıxan bu qocanın da şəkk-şübhəsiz sonunu gətirər.

Hafiz kişi qızını bərk-bərk qucaqlayıb dedi:

– Qızım,  bəri bax... Haqqın rəhmətinə hər nə səbəbdən qovuşubsa, qovuşub... çox da fərqi yoxdur. Olan olub, keçən keçib... Ölüm haqdır. Allah o biri dünyasını versin. Ancaq gəl bu bildiyimiz elə evimizin içində qalsın. Bilirsən də bu camaatı, eşidərlər, bilərlər rəhmətliyin ölüm səbəbini, sonra gəl bunların dilindən qurtul, məsxərəyə qoyarlar bizi, dillərdən düşmərik, üzdə olmasa da, gizlində ələ salınarıq. Sən də istəməzsən ki, Nihadı atasına görə dolasınlar, ərin camaatın yadında belə qalsın. Deyərik ki, qəfil ürəyi tutub, ya nə bilim... yatıb durmayıb.

Sözünü bitirib əzik siqaret qutusundan bir siqaret çıxardı. Bu vaxt Nihad qonşu otaqdan təkrar-təkrar “mama” qışqırmağa başladı. Hafiz kişi siqaret damağında gedib Nihadın otağına girdi.

– Nolub, ay yaramaz? – deyib nəvəsinin yumşaq yanaqlarından öpdü və qucağına alıb evdən çıxdı.

Darvazanın qabağında duruxdu, alışqan üçün ciblərini eşələyəndə ambulansın yanıb-sönən işıqları qatı qaranlığı yarıb onun pərişan çöhrəsində və qucağındakı Nihadın yuxulu gözlərində sayrışmağa başladı.

***

Abbasın dəfnindən qayıdanda Sənubər həmin məşum axşam olub keçənləri ata-anasına danışdı.

Sənubər radioya qulaq asa-asa Nihadın diz-dirsəyi yırtılmış köhnə şalvar-köynəklərinə yamaq vurur, tikiş tikirmiş. Nihad da şuluqluq edib əldən düşmüş, mışıl-mışıl yatırmış. Abbas tappatup giribmiş içəri, Sənubər diksinibmiş.

– A kişi, yavaş, uşaq yatır.

Sənubərin gözünə bir az içkili dəyibmiş, ancaq Abbas and-aman edibmiş ki, vallah, atamın qəbrinə and olsun, içməmişəm. Əlqərəz, yataq otağına keçib uzanıbmış. Oradan Sənubəri çağırıbmış:

– Ay qız, dur bir çay süz görək.

Sənubər əlindəki işi yarımçıq qoyub peyda olubmuş onun qabağında, əli belində, şəhadət barmağı da dodağında tərs-tərs baxıbmış ona.

– Ədə, nə qışqırırsan? Nolub sənə? İmkan ver, yatsın da uşaq.

– Çay süz.

– Hə, elə papuqay kimi təkrarla. Görmürsən uşağın paltarların tikirəm? Neçə dənə əlim var mənim?

Uzun sözün qısası, çayı süzüb qoyub Abbasın qabağına, sonra da qayıdıb oturub odun peçinin qənşərində, alıb iynə-sapı əlinə. Çox keçməmiş qonşu otaqdan Abbasın hırıltısını eşidib. Fikir verməyib, başını bulayıb, ağzının içində deyinə-deyinə tikişə davam edib. Ancaq necə fikir verməyəsən, Abbas dayanmaq bilməyib, hırılda ki hırıldayasan. Səsi getdikcə gurlaşıb, daha da bərkdən gülməyə başlayıb. Sənubər iynəni batırıb balışa, əsəbi-əsəbi qalxıb ayağa. Gedib fısıldaya-fısıldaya kəsdirib Abbasın başının üstünü.

– Nolub, nə gic-gic gülürsən?

Abbas ona məhəl qoyar? Gülməkdən sifəti qıpqırmızı qızarıbmış, gözləri sulanıbmış. Bircə an belə fasilə vermədən, o ki var şaqqanaq çəkib gülübmüş. Sənubər yapışıbmış yaxasından Abbasın.

– Ədə, nolub, dəli olmusan, nəyə gülürsən? Bəsdir ta, dayan görək!

Ancaq kimə deyirsən? Abbas otağın bir başından o biri başına tullana-tullana vurnuxub, başını atıb arxaya qəşş edib gülüb. Gah toyuq kimi qaqqıldayıb, gah vulkan kimi pıqqıldayıb. Səsə Nihad yuxudan oyanıb, gəlib durub otağın kandarında, gözlərini ovuşdura-ovuşdura keçi kimi tullana-tullana şaqqanaq çəkib gülən atasını çaş-baş seyr edib. Sənubər istəməyib ki, uşaq atasını bu vəziyyətdə görsün. Nihadı tez aparıb uzadıb yerinə, dizini yerə atıb bir-iki dəqiqə uşağın başını tumarlayıb. Nihadı yuxuya verən kimi qalxıb ayağa, qapını möhkəm bağlayıb qayıdıb Abbasın yanına. Geri qayıdanda yenə eyni şeyi görüb. Abbasın sinəsindən qopan qəhqəhə bir saniyə də dayanmaq bilməyib. Sənubər bir yerdə durmayan Abbası qollarından var gücü ilə tutub sakitləşdiməyə çalışıb, ancaq çi fayda.

– A kişi, nəyə gülürsən, ta bəsdi, özünə gəl!

Abbasın alnının, boynunun qalın damarları pırtlayıb, gözləri bərəlib. Yavaş-yavaş qaqqıltısında xırıltı sezilib. Güldükcə az qala döş qəfəsi ikiyə aralanıb, nəfəsi kəsilib. Taqətdən düşüb tir-tap yerə dəyib. Yerdə də çapalaya-çapalaya bir müddət gülüb, üz-gözü əyilib, nəfəsi gedib gəlməyib. Gülüşü birdən çıraq kimi sönüb. Gözləri qapalı, dodaqları dartılmış, heykəl kimi donub qalıb.

***

Bulağa su dalınca getdiyi günlərin birində qonşuluqdakı gəlinlər havadan sudan danışa-danışa Sənubərdən necə söz çəkmişdilərsə, heç ruhu da inciməmişdi. Danışmışdı olub keçəni. İş işdən keçmiş, Sənubər evdə başına döymüş, bir-iki günün içində artıq bütün kənd həqiqətdən agah olmuşdu. Həqiqət də o idi ki, Abbas gülməkdən ölüb. Bəs nəyə gülürmüş Abbas?

Hərə səmimi-qəlbdən inandığı bir fərziyyə uydurmuşdu.

Bəziləri deyirdi, guya həmin gün axşamüstü xırmandan qayıdanda qonşusu Saleh ona bir lətifə danışıb, Abbas da sınıq-salxaq zilin kuzasında saman tayasının üstündə uğuna-uğuna hoppanıb-düşübmüş. Belə bir ehtimal var ki, evə gələndən sonra gecə yatmağa hazırlaşanda qəfil həmin lətifə düşüb yadına, başlayıb öz-özünə şaqqanaq çəkib gülməyə. Gül ki güləsən. Sonrası da məlum.

Abbasın ölümündən bir həftə sonra Saleh yuxudan durub eşiyə əl-üzünü yumağa çıxanda gördü ki, kəndin yarısı həyətindədir. Tələb edirdilər ki, lətifəni danış. Saleh çaş-baş qaldı, ona zillənmiş maraq dolu, narahat baxışlar onu ürkütdü. Yuxunun dumanı hələ çəkilməmiş beynini tez işə salıb düşünməyə başlasa da, ağlına heç nə gəlmədi, canını qurtarmaq üçün təklif etdi ki, bu lətifəni danışmazdan qabaq hər kəs Abbasın yaşadığı bədbəxt taleyi nəzərə alsa, yaxşı olar. Ancaq adamlar onun xəbərdarlıqlarına, təkliflərinə məhəl qoymadılar, lətifə tələb etdilər. Saleh yaddaşının dəhlizlərində o ki var var-gəl etdikdən sonra, nəhayət, təsadüfi bir əhvalat xatırladı, sevincək əhvalatı onlara nəql etdi. Lətifəni bitirib dinləyicilərinin simasında gülüş axtarsa da, bəzi üzlərdə ya məyusluq gördü, ya da ifadəsizlik. Heç kimin cınqırı da çıxmamışdı. Adamlar pərişan dağılışdılar ev-eşiklərinə və təzədən hamının içini maraq yeməyə başladı. Axı Abbas nəyə gülürmüş?

Bəziləri deyirdi ki, guya Abbas gecə yatmazdan əvvəl darvazanın qabağında dayanıb siqaret çəkə-çəkə pivə qurtumlayırmış, birdən bir az irəlidə qaranlıqda illərdir ədavəti olan Qasımın azmış eşşəyini görüb. “Sənin burda nə itin azıb?” deyib və əlindəki alışqanın fənərini eşşəyin gözünə tutubmuş (qonşu Familin balaca oğlu pəncərədən hər şeyi görübmüş). Sonra qonşunun hasarına dırmaşıb ağacından üç-dörd əncir dərib eşşəyin ağzına dürtübmüş. Eşşəyə əncir yedizdirmək kefini yaman kökəldibmiş, hırtıldamağa başlayıbmış, eşşək yedikcə Abbas daha da keflənibmiş. Dürt ki dürtəsən ənciri eşşəyin ağzına. Eşşək ənciri gövşədikcə Abbas da qəşş edib gülübmüş. Sonrası da məlum.

Bəziləri deyirdi ki, Abbas həmin gecə bikarlıqdan keçən ilin haqq-hesab dəftərinə göz gəzdirirmiş. Abbas bu dəftərdə hər qəpiyi harada, nəyə, nə vaxt xərclədiyini qeyd edirmiş. Keçən ilin xərcləri ilə builkiləri tututşduranda onu gic gülmək tutubmuş. Keçən ildən bu yana olan qiymət artımları ona o qədər ağlasığmaz görünüb ki, ya hirsdən, ya da nəsə izaholunmaz bir səbəbdən gülməyə başlayıbmış. Dəftərdəki iri, xırda, üstündən xətt çəkilmiş, haşiyəyə alınmış rəqəm xarabalığına baxdıqca gülübmüş. O qədər gülübmüş ki, axırda bu gülüş idarəolunmaz, isterik bir qəhqəhəyə çevrilibmiş. Sonrası da məlum.

Qonşu kəndin başbiləni, həkim Fətəliyev deyirdi ki, burda qəribə heç nə yoxdur, belə ölümlər çox nadir olsa da, baş verir, tibbi baxımdan da əsaslandırılıb. Çox güman ki, Abbasın beynində anevrizma olub. Həkimə deyirdilər ki, “ay doxtur, başına dönüm, bizim qandığımız dildə danış, o nə olan şeydi elə?”. Həkim deyirdi ki, “yəni ola bilsin, Abbasın beynindəki arteriya damarlarında şişkinlik varıymış, damarlar hər an partlamağa hazır vəziyyətdə olubmuş, bu vaxta kimi Abbas da bundan xəbərsiz yaşayıbmış. Ancaq qəfil gələn fasiləsiz qəhqəhə kəllədaxili təzyiqi artırıbmış və anevrizmalı damar yırtılıbmış”. Sonrası da məlum.

Ancaq kəndlilər bu qəliz izahlardan bir şey başa düşməyib həkimin dediklərində maraqlı bir şey görməyəndə onun mühazirəsini tez də unutdular. Bir-birilərini qonaq çağırdıqları axşam süfrələrində, çayxanalarda zər atanda dillərində yalnız bir sual vardı. Görəsən, Abbas nəyə gülürmüş?

Xəbər bütün ətraf kəndlərə kimi gedib çıxmışdı. Aradan çox keçməmiş, telekanalların birindən gəlmişdilər kəndə. Ki, bu qeyri-adi, heyrət doğuran ölüm haqda xəbər hazırlasınlar. Ancaq Sənubər razı olmamışdı, müxbirlərlə kəlmə də kəsməmiş, dinib-danışmamışdı.

Müxbirlər kor-peşman darvazadan çıxanda Sənubərgilin qonşusu Familin təzə doğulmuş ikibaşlı buzovun görmüşdülər, Familə bu haqda xəbər hazırlamaq istədiklərini bildirəndə o, ikiəlli razı olmuş, müxbirlər də əliboş qayıtmadıqlarına sevinmişdilər.

Vaxt keçdikcə Abbasın nəyə güldüyü haqda fərziyyələr, gümanlar, rəvayətlər səngisə də, qırx məclisində bunlar təzədən aktuallaşdı. Ərinin gülməkdən ölməsi Sənubər üçün bu ölümü həzm etməyi ikiqat çətinləşdirmişdi. O, indi nəinki dul qalmaqla, başsız qalan ailənin məsuliyyətinin öhdəsindən təkbaşına gəlməklə hesablaşmalı idi, üstəlik, ərinin “anormal” ölüm səbəbinin törətdiyi eyhamlara, istehzalara dözməli idi. Abbasın qırxında, mağarın qabağında altdan-altdan irişən yeniyetmələrdən birinin digərinə zarafatla “ə, yavaş gül, ölərsən” deyib hırıldadığına istəmədən qulaq şahidi olmuşdu. Bir istəmişdi ağzından çıxanı desin bu qurumsaqlara, ancaq abır-həya etmişdi, gedib anasının çiyninə sığınıb xısın-xısın ağlamışdı.

Bu qeyri-adi, qəribə hadisə bəzi kənd adamlarının sıxıntıdan, hadisəsizlikdən qovrulan qəlbinə su səpsə də, bir neçə ay sonra yaddan çıxıb getdi. Hər şey unudulduğu kimi, bu söz-söhbət də öz canlılığını itirib unuduldu, bir vaxtlar yaratdığı hay-küydən əsər-əlamət qalmadı. Bir də Abbasın il məclisində yenə köhnə rəvayətlər, qeybətlər dirçəldi. Yenə hərənin ağzından bir avaz gəlirdi. Hamı da özünə daha maraqlı, daha heyrətamiz gələn versiyasından məmnun və zənnində qəti idi.

***

İllər keçmiş, qara torpaq Abbası da, onun qəribə ölümünü də qara bağrında unutdurmuşdu. Sənubərin bu qəddar dünyadakı yeganə təsəllisi, hər söhbət düşəndə “kopya atasıdır!” deyib qürrələndiyi Nihad da böyüyüb yekə oğlan olmuşdu. Hər keçən gün atasına daha çox oxşayırdı. Atası kimi yeriyir, atası kimi danışırdı. Hər dəfə qəşş edib güləndə isə az qala Sənubərin ürəyi düşürdü.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)                                                                 

Varis, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Əlbəttə ki dünyanın ən populyar və ən kütləvi idman növü sayılan futbol heç də adi idman növü deyildir, o, milyard insanın diqqətini, fikrini özünə çəkən, çılğın azarkeşə çevirib öz ardınca apara bilən siyasətdir,  stadiona gəlmələr, reklam, atributika satışı və bukmeyker kontorları vasitəsilə yüz milyardla gəlir gətirən iqtisadiyyatdır, həm də öz qrasiyası, gözəlliyi ilə müdhiş bir incəsənət nümayişidir.

Futbol xatirələrimin başında Madriddə “Santyaqo Bernabeu” stadionunda “Real” – “Atletiko”, İstanbulda “Ali Sami Yen”də “Qalatasaray”-“Fənərbaxça”, Lujnikidə “Spartak” –MOİK derbilərini izləməyim dayanır, bir də daha çox futbolla tam təmasda olduğum uşaqlıq xatirələrim.

70-ci illərdə atam əlimdən tutub məni doğulduğum və yaşadığımız Sumqayıt şəhərinin Mehdi Hüseynzadə stadionuna aparırdı. SSRİ çempionatının 2-ci divizionunda çıxış edən yerli “Xəzər” komandasına “Neftçi”dən qovulduqdan sonra xeyli çəki artıran və yaşlaşan Anatoliy Banişevski və Leonid Bruxti cəlb edilmişdi, onları izləməyə gedirdik. Onlar matçın son 30 dəqiqəsində meydana çıxırdılar və ilk 60 dəqiqədə sumqayıtlılar hətta 0:3 uduzsaydılar belə hamı əmin idi ki, hesab azı 4:3 olacaq.

Bu, adi futbol matçları deyildi, yüz minlərlə insan üçün əsl bayram idi. Tək sumqayıtlılar yox, Bakıdan, ətraf rayonlardan insan seli Sumqayıta axışırdı, 30 minlik stadion ağzınacan dolur, ətraf binaların damları, ağacların, stadion hasarının üstü belə tamaşaçılarla dolurdu.

Başqa bir xatirəm: uşaq vaxtı bir yay tətilini ata-ana yurdum Qazax rayonunda keçirirdik, rayon gəncləri Tbilisiyə - “Dinamo” –“Neftçi” oyununu izləməyə gedirdilər, mən də onlara qoşuldum. Yazılmamış qanunları bilmirdim, birinci hissədə “Neftçi” hesabı açanda durub necə “qol” dedimsə, ətrafdakı gürcülərin hamısının qanlı-qanlı baxışlarını və öz dillərində nələrsə - yəqin ki, söyüş idi – söyləmələrini eşitdim. Mənimlə gedənlər cəld məni aşağı oturdub dedilər ki, sən bilmirsən ki, bura onların yeridir, adam da belə edər?

Və məni “Neftçi” oyunu udsa, gürcülərin bizi oradan sağ buraxmayacaqlarına əmin etdilər. “Neftçi” də “Neftçi”dir də, təbii ki, udmadı, 1:2 uduzdu və biz sağ-salamat Tbilisi stadionunu tərk etdik.

Daha bir acı xatirəm artıq 80-ci illərlə - məktəbli dönəmimlə bağlıdır. O vaxt respublikalar üzrə uşaqlar arasında “Sevinc” kuboku uğrunda futbol yarışı keçirilirdi, qalib komandalar “Dəri top” adlı ölkə yarışlarına vəsiqə qazanırdı.

Biz Sumqayıtın 8-ci mikrorayonunun Mənzil İstismar Kontorunun formalaşdırdığı komandaydıq, şəhərimizdə 1-ci olub respublika finalını Bakı komandası ilə oynamalı olduq. Qalib komanda Dnepropetrovska gedəcəkdi. Tofiq Bəhramov stadionunun yardımçı meydançasında oynayırdıq. İddialıydıq. İlk hissəni 2:0 qazandıq, rəqibə heç bir şans vermirdik. Mən 10 nömrəydim, mərkəz hücumçusu. Fasilədən sonra kartlar dəyişdi. Oyunla heç nə edə bilməyən rəqibimizin azarkeşləri “venqerka” deyilən sapandla (iki qoşa barmağa rezini bağlayırdın, qalın misdən düzəltdiyin “güllə” ilə hədəfini vururdun)  bizi yaylım atəşinə tutdular, ayaqlarımız deşik-deşik oldu, hakim isə 2 penalti və 2 qırmızı karla bizə yerimizi göstərdi. Beləcə, bizi uduzdurdular. Hönkürtüylə ağlayırdıq. Həyatımızda ilk sınma anıydı bu.

Bizi məğlun edən komanda Dnepropetrovskda ilk matçda çox böyük hesabla məğlub oldu, Allah onların cəzasını verdi.

Nə bilim, futboldan saatlarla doymadan danışaram.

Kədərli xatirə danışdım, bir gülməlisini də deyim. Yaxınlarda Türkiyə televiziyasına müsahibə verirdim.  Soruşdular, “Qalatasaray”lısan, ya “Fənərbaxça”lı? Dedim, “Çanaqqala Dardanelsporlu”. Hamı necə qəşş etdisə, bir müddət gülməklərini saxlaya bilmədilər.

Futbol mənim ən sevimli hobbimdir, bu gün də futbol oynayıram. Uşaqlıqdakı kimi yenə hücumçuyam. Amma uşaqlıqda və gəncliyimdə topu meydançanın özümüzə aid hissəsində götürüb bir-bir rəqibləri keçərək irəliləyərək qol vururdumsa, indi yaş öz sözünü deyir, ofsaydda durub ötürmə gözləyirəm.

Həyatım boyu üç dəfə qolum, bir dəfə ayağım sınıb futbolda, bir dəfə çənəmin altı partlayıb, 5 tikiş atılıb. Amma heç nə məni bu sevimlimdən ayıra bilməyib.

Yeri gəlmişkən, mənim futbolla bağlı kitabım da var. Azərbaycan futbolunun canlı əfsanəsi, Pele təxəllüslü dostum Nazim Süleymanovdan bəhs edən “Bitməyən matç” kitabını yazmışam.

Biz hamımız öz həyatımızı yaşamaqla sanki bir futbol matçı oynayırıq. Yaşayırıqsa, demək, hələ matçımız bitməyib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

 SƏMƏD VURĞUN

QƏZƏLLƏR

Meysiz, məzəsiz can ilə canan ola bilməz!

Sevda dediyin hər kəsə meydan ola bilməz!

Arifləri dindir ki, nədir şeir ilə sənət?

Şair yaranan ömrə peşiman ola bilməz!

Könlüm evi bir gülşənə bənzər ki, əzizim,

Min badi-xəzan əssə də, viran ola bilməz!

Qəlbin, ürəyin odlarına yanmasa bir söz,

Dillərdə, ağızlarda o dastan ola bilməz!

Girdim günəşin qoynuna, min bir səhərim var,

Bülbül də mənim, gül də, zimistan ola bilməz.

Yüksəl, fəqət insanlığa pis gözlə baxanlar

Dünyada bir ad qoysa da, insan ola bilməz!

Xoşbəxt elimin, yurdumun öz Vurğunuyam mən,

Bundan da gözəl bir daha dövran ola bilməz!

***

Aləmin seyrinə gəl, gör nə gözəl fitrəti var,

Hər gülün, hər çiçəyin öz adı var, surəti var.

Qulaq as bülbülün avazına, sevda dəmidir,

O çəmən güllərinin bir-birinə ülfəti var.

Sığmaz idrakə bu dünya evinin sirriləri,

Varlığın hüsnü əzəldən nə böyük qüdrəti var.

Dolanıb aləmi Loğman kimi məna gəzirəm,

Çünki mənalı keçən günlərin ülviyyəti var.

Ay da, ulduz da, günəş də yerə həsrətlə baxır,

Hər bəşər qəlbinin öz məclisi, öz söhbəti var.

Məni yelkən kimi qərq etsə də dəryadə zaman,

Vurğun öldü deməyin, bir əbədi sənəti var...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

2016-cı il Aprel döyüşlərinin 9-cu ildönümüdür. Öncəki illər öz yerində, amma son 5 ili, özəlliklə 2023-cü ilin antiterror əməliyyatından bərini ayrı bir xəlqi şövqlə, dövləti zövqlə və sevincdən, qürurdan axan göz yaşları ilə keçiririk. 

Şəhidlər ölmədi, Vətən bölünmədi! 

Bəli, bizə elanolunmamış müharibə açan Ermənistan Respublikası, dünya erməniliyi və havadarları öz nəsibini aldı! Biz XXl yüzilin ləyaqətli müharibə modelini yaratdıq: hərbimizi hərb meydanında etdik, ədalətli savaşdıq, mülki infrastruktura, dinc əhaliyə, özəlliklə cocuğa, qadına, qocaya toxunmadıq. 

Biz belə millətik, belə orduyuq, belə dövlətik!

Aprel döyüşlərinin ildönümü ərəfəsində Ermənistan hərbi-siyasi rəhbərliyinin, (bəlkə bir qismi onlara tam tabe olmayan) revanşistlərin və digərlərinin yenidən qaşındığını, başlarının Dəmir Yumruq istədiyini görürük; gah atəş açırlar gah bizim bölmələrin üzərinə dron, kvadrokopter qaldırır gah da başqa hoqqa çıxarırlar... Üstəlik, “Azərbaycan Ermənistan ərazisini işğal edib”, “Azərbaycan Ermənistana hücuma hazırlaşır” və s. şəklində cümlələri artıq “Azərbaycan apreldə müharibəyə başlayacaq” şəklinə salaraq, “konkretləşdiriblər”... Buyurun - indi müharibə və işğal barədə danışanların məhz özləri keçmiş işğalçıdır və müharibəni başladan tərəfdir.

Biz bu yazımızda müharibə hüququndan söz açacağıq. Azərbaycan və Ermənistandan savayı, bu yazıda adlarının nə üçün çəkildiyi bəsbəlli dövlətlərin - Fransa, Rusiya, İran və ABŞ-ın Anayasasının, bizim dinin, digər səmavi dinlərin müharibəyə baxışına diqqət edəcəyik.

Müharibə etmək və ya müharibə başlamaq hüququ müxtəlif hüquq sistemlərində və dinlərdə fərqli şəkildə tənzimlənir. İslam dinində, beynəlxalq hüquq normalarında və vurğulanacaq ölkələrin Anayasası çərçivəsində bu hüququn necə tənzimləndiyinə diqqət yetirməyə çalışaq.

İslamda müharibə hüququ

İslam dinində müharibə (cihad) etməyə yalnız müəyyən şərtlər altında və müdafiə məqsədilə icazə verilir. Bəs burada əsas prinsiplər nədir? - Yada salaq.

Müdafiə müharibəsi: 

-İslamda müharibə əsasən müdafiə məqsədilə aparılır. Hücum xarakterli müharibələrə, demək olar, icazə verilmir.

Ədalət və insanlıq prinsipləri: 

-Müharibə zamanı mülki əhaliyə, qadınlara, cocuqlara və yaşlılara zərər vermək qadağandır. Bu planda ətraf mühitin qorunması da vacibdir.

Barışa çağırış: 

-Əgər qarşı tərəf barış təklif edərsə, müsəlmanlar bunu qəbul etməlidir.

“Quran”da və səhih sayılan hədislərdə vurğulanan əsas şərtlərə diqqət yetirək:

-Zorakılığa məruz qalmaq və torpağından qovulmaq (“əl-Bəqərə”, 2:190-193) – “(Ey möminlər!) Sizinlə vuruşanlarla siz də Allah yolunda vuruşun, lakin həddi aşmayın. Allah həddi aşanları sevməz”;

-Dini və ya yaşayış azadlığının məhdudlaşdırılması (“Həcc”, 22:39) – “Zülmə məruz qaldıqlarına görə vuruşanlara (kafirlərə qarşı Allah yolunda döyüşməyə) izin verilmişdir. Allah onlara kömək etməyə, əlbəttə, qadirdir”;

-Barış andlaşmasının pozulması – 

Əgər qarşı tərəf barış andlaşmasına əməl etmirsə və müsəlman icmasına hücum edirsə, andlaşmanı pozan tərəfə qarşı döyüş icazəlidir.

İslam hüququnda hər bir halda ədalət prinsipi önəmlidir: düşmənə qarşı mübarizədə ədalət gözlənilməlidir, mülki şəxslərə, qadınlara, cocuqlara və dinc insanlara qarşı zorakılıq qadağandır.

Yəhudilikdə (Musəvilikdə) müharibə

Yəhudi hüququ (Halaxa) müharibəni əsasən iki kateqoriyaya bölür:

 1. “Milhēmet mitzvah” (Vacib müharibə) – Allahın əmr etdiyi müharibələr (örnəyi, “Tövrat”da vurğulanan Amalek tayfasına qarşı savaş);

 2. “Milhēmet reshut” (İcazəli müharibə) – Müdafiə və təhlükəsizlik məqsədilə aparılan müharibə.

“Tövrat” və “Talmud”da vurğulanır ki, yəhudilər özlərini qorumaq üçün döyüşməlidir; amma bu, həmişə hücum deyil, müdafiə xarakterli olmalıdır.

- “Öldürülməmək üçün, öldür” (“Talmud”, Sanhedrin 72a). – Bu prinsipə görə, əgər bir nəfər və ya qrup sənin həyatına qəsd edirsə, öncə özünü qorumaq üçün tədbir görmək vacibdir.

-Əgər düşmən barışmazsa və hücum edərsə, döyüş icazəlidir.

Xristianlıqda müharibə

Xristianlıq ilk yüzilliklərdə pasifizmi (barışsevərliyi) təbliğ-tərənnüm edirdi; lakin zamanla “ədalətli müharibə” (“Just War Theory”) konsepti inkişaf etdi.

“İncil” və İsanın öyrətiləri

-“Sizi söyənlərə xeyir-dua verin, sizə nifrət edənlər üçün dua edin” (Luka 6:28);

-“Qılınc götürən qılıncla məhv olacaqdır” (Matta 26:52).

Bu fikirlər sərt pasifizmi dəstəkləyir; lakin sonrakı dönəmlərdə kilsə “Ədalətli müharibə” konseptini formalaşdırdı.

“Ədalətli müharibə” nəzəriyyəsi (“Just War Theory”)

Bu nəzəriyyəni Avqustin və Tomas Akvinalı inkişaf etdirib. Nəzəriyyənin əsas prinsipləri:

Müharibə 

-yalnız haqsız hücuma qarşı müdafiə məqsədilə aparılmalıdır;

-dinc yollar tükənmədən başlamamalıdır;

-mülki şəxslər qorunmaqla aparılmalıdır.

Çağdaş xristianlıqda mövqelər

-Katolik kilsəsi – Müdafiə xarakterli müharibəni bəzi hallarda qəbul edir, ancaq münaqişələrin barış yolu ilə çözümünə üstünlük verir;

-Pravoslav və protestant kilsələri –  Müdafiə məqsədli müharibəni qəbul etsələr də, barışı əsas tutur və aqressiv müharibələri rədd edir.

Hinduizmdə müharibə

-Hinduizmdə Dharma (İlahi nizam) müharibə məsələsini tənzimləyir. “Bhaqavad Gita” hinduizmdə müharibəyə əsas baxışları formalaşdıran mətndir.

-“Əgər sən haqlı bir döyüşdə döyüşməsən, dharmanı (ədaləti) tapdalayacaqsan” (“Bhaqavad Gita”, 2:33).

-“Haqq yolunda döyüşən kəs üçün ölmək və ya qalib gəlmək eyni dərəcədə şərəflidir” (“Bhaqavad Gita”, 2:37).

Hinduizmdə müharibə son çarədir, ancaq ədalətin və dharmanın qorunması üçün gərəkli olduqda aparılmalıdır.

Buddizmdə müharibə

Buddizm tam pasifizmi təbliğ-tərənnüm edən dinlərdən biridir.

-“Pis niyyətlə hərəkət edən şəxs özü də əzab çəkəcəkdir.” (Dhammapada, 5-ci beyt);

-“İnsan nə edərsə, onun sonucunu da görəcəkdir” (Karma prinsipi).

Bəzi buddist ölkələrində müdafiə müharibəsi ideyası qəbul edilib. Örnəyi:

-Yaponiyada Samuray döyüş fəlsəfəsi buddizmlə sintez olunub;

-Şri-Lankada buddist hökmdarların öz ölkələrini qorumaq üçün müharibə etdiyi bəllidir.

Çağdaş yapon və Tibet buddizmi

-Dalay Lama ümumilikdə ahimsa (zərər verməmək) və pasifizmi dəstəkləyir. Bununla belə, bəzi hallarda müdafiə məqsədilə müqavimətin mümkün olduğunu qəbul edir. Zorakılıq ümumiyyətlə qəbuledilməzdir. Amma bəzən, ən yumşaq formada belə olsa, bir müdafiə tədbiri görülməlidir. - Lamanın mövqeyini bu şəkildə yorumlamaq olar. Yəni, o tamamilə zorakılıqdan uzaq bir mövqedən çıxış etsə də, bəzi istisna hallarında özünümüdafiəni inkar etmir;

-Yaponiya Anayasası: “Yaponiya, beynəlxalq münaqişələrin həlli üçün müharibədən və güc tətbiqindən imtina edir” (Maddə 9).

Şintoizmdə müharibə

Şintoizm qədim yapon döyüş mədəniyyətini dəstəkləyən “milli din” idi. Ancaq ll Dünya müharibəsindən sonra Yapon Anayasası müharibəni qadağan etdi.

Şinto prinsiplərini təqribən bu şəkildə ümumiləşdirmək olar:

-Dövlətin qutsallığını qorumaq üçün müdafiə vacibdir.

Beləliklə,

Yaponiya Anayasası müharibəni tam qadağan etsə də, “özünümüdafiə gücü” (“Self-Defense Forces”) saxlanılır və bu güc yalnız müdafiə məqsədilə istifadə edilə bilər.

Konfutsiçilik və Çin fəlsəfəsində müharibə

Konfutsiçilikdə müharibə arzuolunmazdır; bununla belə bəzən qaçınılmaz sayılır. - Yəni zülm baş alıb gedirsə - insanlara ədalət gətirməkçün mübarizə lazımsa, bu, düzgün yoldur.

Çin fəlsəfəsinə görə müdafiə məqsədilə müharibəyə haqq qazandırmaq olar, ancaq müharibə həmişə sonuncu seçim olmalıdır.

Bəs çağdaş Çin hüququ nə deyir?

Çin Anayasası və qanunları yalnız müdafiə müharibəsinə icazə verir, amma “milli təhlükəsizliyə təhdid” anlayışını da geniş şəkildə yorumlamağa ehtiyac duyur.

Beynəlxalq hüquqda müharibə

Beynəlxalq hüquqda müharibə etmək ciddi şəkildə sınırlandırılıb. Burada əsas prinsipləri yada salaq.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) Nizamnaməsi: 

-BMT-nin Nizamnaməsinə görə, dövlətlər arasındakı münaqişələr barış yolu ilə çözülməlidir; güc tətbiqi və ya hədələmək qadağandır. Yalnız BMT Təhlükəsizlik Şurasının icazəsi ilə və ya özünümüdafiə halında güc tətbiqinə icazə verilir.

Cenevrə Konvensiyaları: 

-Müharibə zamanı humanitar hüquq normalarına riayət edilməli, mülki əhali və əsirlər qorunmalıdır.

BMT Nizamnaməsinə əsasən, hərbi güc tətbiqi ancaq iki halda icazəli sayılır:

1. Özünümüdafiə (BMT Nizamnaməsi, 51-ci maddə). – Bir dövlətə hücum edilərsə, o, dərhal özünü müdafiə edə bilər.

2. BMT Təhlükəsizlik Şurasının icazəsi ilə. – Beynəlxalq barış və təhlükəsizlik pozularsa, BMT Təhlükəsizlik Şurası güc tətbiqini təsdiq edə bilər.

Barış andlaşmasının pozulması, behnəlxalq hüquqda avtomatik olaraq müharibə etmə haqqı vermir. - Necə deyərlər, ilk növbədə diplomatik və hüquqi yollar tükənməlidir ki, müharibə hüququ yaranmış olsun… Bizim Qarabağda başımıza gələnlər - Xocalı Soyqırımı, torpağından qovulmaq və ya əmlakdan məhrum qalmaq kimi ağırmı-ağır mövzulara gəldikdə , beynəlxalq hüquq və gerçəklik haçalanır… – Əgər torpağından qovulmaq və ya əmlakdan məhrum qalmaq etnik təmizləmə yaxud soyqırımı kimi tanınarsa, beynəlxalq ictimaiyyətin müdaxiləsinə səbəb ola bilər. - Örnəyi, keçmiş Yuqoslaviyada Bosniya müharibəsi. Bosniyaya çox-çox gec çatan ədalət bizə çatmadı, nəhayət onu öz Dəmir Yumruğumuz təmin etmə zorunda qaldı…

Müharibə hüququ - Anayasalarda

Azərbaycan Respublikasında müharibə elan etmək yetkisinə Prezident sahibir və müharibə elanı qərarı Milli Məclis tərəfindən təsdiq edilməlidir (Maddə 109:29-30).

Azərbaycan Respublikasının Anayasasına və “Müdafiə haqqında” Qanuna görə:

-Müdafiə məqsədilə hərbi güc tətbiq edilə bilər;

-Dövlətin ərazi bütövlüyü və suverenliyi pozularsa, müharibə elan edilə bilər;

-Düşmən təcavüzü və ya işğal halında Azərbaycan Silahlı Qüvvələri müqavimət göstərə bilər.

Ermənistan Respublikasında müharibə elan etmə hüququ hökumətdədir və müharibə yalnız parlamentin razılığı ilə elan edilə bilər (Maddə 119:1-2).

Ermənistan Anayasasında yazılır:

-Müdafiə məqsədilə silahlı qüvvələrdən istifadə edilə bilər.

-Hökumət hərbi vəziyyət elan edə bilər.

Ermənistanın bütün əməli fəaliyyət sahələrinə, eləcə də, müharibə mövzusuna hüquqi və praktiki yanaşması dartışmalıdır. Bu baştutmamış dövlət ən yaxın tarixdə Azərbaycanın Qarabağ (və Gündoğar Zəngəzur) bölgəsinə iddialarını qanuni əsaslara oturtmağa çalışsa da, beynəlxalq hüquq bunu qəbul etmədi. Daha doğrusu, Azərbaycan özü, beynəlxalq hüququn passiv “qəbul etməmək” durumunu dəyişdi, aktivləşdirdi, tarixi əks-hücumla yeni gerçəklik yaradaraq öz haqqını Zəfərlə taclandırdı.

İran İslam Respublikasında müharibə elan etmək və barış andlaşması bağlamaq qərarı İranın Ali Dini Lideri və İslam Şurası Məclisinin (parlament) yetkisindədir.

 İran Anayasasına əsasən:

-Özünümüdafiə haqqı toxunulmazdır.

-Xarici işğal və təcavüz halında müqavimət dini və hüquqi borc sayılır.

-“İslam inqilabının qorunması” hər bir vətəndaşın vəzifəsidir.

İranın “müdafiə müharibəsi” konseptini geniş tətbiq edərək, digər müsəlman ölkələrinin “müstəqilliyini qorumaq” adı ilə yaxın-uzaq bölgələrdə hərbi çalışmalar həyata keçirdiyi məlumdur.

Fransa Respublikasında müharibə elan etmək yetkisi Prezidentə aiddir, bu ölkədə də, müharibə qərarı parlament tərəfindən təsdiq edilməlidir.

Fransa beynəlxalq hüquqa əsaslanaraq müdafiə müharibəsinə icazə verir, amma “barış andlaşmasının pozulması” avtomatik müharibə səbəbi sayılmır.

Rusiya Federasiyasının Prezidenti Federasiya Şurasının razılığı ilə müharibə elan edə bilər.

-Rusiya Anayasasının 51-ci maddəsi müdafiə müharibəsinə icazəni ifadə edir;

-Əgər Rusiya Federasiyasının təhlükəsizliyi və ya ərazi bütövlüyü pozularsa, müharibə başlaya bilər.

Burada da əsas vurğu “dövlət suverenliyi və ərazi bütövlüyü” üzərindədir. Ancaq amma və lakin… Rusiya-Ukrayna müharibəsini yada salaq…

Amerika Birləşmiş Ştatlarında müharibə elan etmək yetkisi Konqresə aiddir (Maddə 1:8).

Prezident isə Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanıdır (Maddə 2:2).

“Milli təhlükəsizliyə təhdid” adı altında tez-tez yaxın-uzaq coğrafiyalarda hərbi əməliyyatlar keçirən ABŞ-ın Anayasasına görə:

-Özünümüdafiə hüququ təmin edilir;

-Prezidentin fövqəladə hallarda hərbi gücdən istifadə etmək imkanı var. Ancaq amma və lakin… ABŞ-ın (öz müttəfiqləri ilə birgə) örnəyi, İraqı niyə darmadağın etdiyi hələ də hüquqa yatan, ağıla yerləşən bir cavab bulmayıb…

Göründüyü kimi, müdafiə məqsədilə müharibə aparmaq hüququ, yəni özünümüdafiə haqqı, beynəlxalq hüquqda, anayasalarda və fərqli dinlərdə müxtəlif şərtlərlə qəbul olunur. Ancaq bunun tətbiqi praktikada siyasi, hüquqi mübahisələrə yol açır. Müxtəlif məsələlər 

-yurdundan çıxarılmaq, 

-mülk və əmlakdan məhrum qalmaq, 

-barış anlaşmasının pozulması - 

bunlar müharibəyə əsas ola bilər. 

Beləliklə, 

dünyamızın mövcud halını, dövlətlərarası münasibətləri və s. göz önündə tutunca, yazılanlarla, duyurulanlarla gerçəkliyin heç də üst-üstə düşmədiyini görürük. Belə bir ortamda, yenə öz duruşu, xarakteri olan, “sözü imzası qədər keçərli” Azərbaycan kimi azsaylı dövlətlərin mövcudluğu bəşəriyyətin qazancıdır.

Tam aydın olur ki, bizim kimi dövlətlərin yalnız haqlı, ədalətli olması yetərli olmaya bilir; gərək güclü olaq, güclü olaq, güclü olaq! Bax, əgər güclü olmasaydıq, bu gün yenə də Kəlbəcərin işğal gününü qeyd edirdik…

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)