Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Salam əziz izləyicilərimiz, bu dəfə “Əbülfəzqızının 10 sualı” rubrikasının qonağı ömrünün 40 ilindən çoxunu tələbələrin işıqlı zəkası üçün xərcləyən, ADPU-nun professoru, filologiya elmləri doktoru,  tanınmış ədəbiyyatşünas alim, Əməkdar müəllim, AYB-nin və AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin nəzdində mövcud olan Dissertasiya Şurasının üzvü Yaqub Babayevdir.

-Salam dəyərli müəllimim, bu cümlələrin davamı olaraq söyləmək istərdim ki,   tələbələrinizin yaddaşında söylədiyiniz şeirlər illərə meydan oxuyaraq qorunub saxlanılır. Adınız gələn kimi “saysız şeirləri əzbər bilib və xüsusi məlahətlə söyləyən müəllim ifadəsi" işlədirlər, mən də çox xoşbəxtəm ki, o tələbələrin siyahısındayam.

Xoş gördük, dəyərli alimimiz!

Sizinlə görüşmək üçün səbirsizlənən, "10 sualımızı" gözlətmək istəmirəm.

Beləliklə, birinci sırada yer alan sualımızı səsləyirəm.

1)Ədəbiyyatşünaslıq nədir və onun cəmiyyət üçün əhəmiyyəti nədən ibarətdir?

—Bəllidir ki, ədəbiyyatşünasılıq üç sahədən ibarətdir; Ədəbiyyat tarixi, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi və Ədəbi tənqid. Bunların hər üçü bir- biri ilə əlaqədardı və əhəmiyyətlidir. Başqa sözlə desək, ədəbiyyatşünasılığın cəmiyyət üçün əhəmiyyətindən danışarkən bu  hər üç sahənin cəmiyyətə əhəmiyyəti prizmasından yanaşmaq lazımdır. Bəllidir ki, hər bir xalqın ədəbiyyatı təkcə söz sənəti deyil, xalqın ədəbiyyatı həm də  onun dilidir, mənəviyyatıdır, məişətidir, arzularıdır, ideallarıdır, düşüncələridir, həyata baxışıdır. Bunların hamısı - xalqın, millətin, insanların düşüncələri, istəkləri, arzuları, həyatı, məişəti, dili ədəbiyyatda öz əksini tapır.

Ədəbiyyat tarixi isə ədəbiyyatın bu inkişaf yolunu öyrənir. Ədəbiyyat tarixi olmasaydı, onda yaranan söz sənəti itib- batardı, yox olub gedərdi və biz xalqın dilini, mənəviyyatını, mədəniyyətini onun arzu və istəklərinin tarixini öyrənə bilməzdik. Deyək ki, biz 14- cü əsrdəki dilimizin səviyyəsi, mənzərəsi barədə Nəsiminin, 16- cı əsrdə Füzulinin və ya Xətainin, 18- ci əsrdə Vaqifin, 20- ci əsrdə Səməd Vurğunun yaradıcılığına müraciət edirik. Bilirik ki, 14-cü əsrdə xalqımızın dilinin səviyyəsi necə imiş- onun estetikası, onun zənginliyi, poetikliyi Nəsiminin şeirlərində öz əksini tapır. Deməli, başqa sözlə ədəbiyyat tarixinin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, o, xalqın Ədəbiyyatını ölüb itməkdən, yox olmaqdan xilas edir, bugünki və sonrakı nəsillərə ötürür.

Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə gəkdikdə isə daha çox qələm sahiblərinə, söz sahiblərinə- yazıçıya, şairə lazımdır və eyni zamanda ədəbiyyatşünasılıqla məşğul olanlara, ədəbiyyat xadimlərinə ədəbiyyat nəzəriyyəsi ona görə lazımdır ki, ədəbiyyatın nəzəri məsələlərini dərindən bilsinlər. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi əslində ədəbiyyatın elmidir. Elmli ədəbiyyat isə daha gözəl olur, daha məzmunlu, dəyərli olur.

Füzulinin məşhur bir kəlamı var:

"Elmsiz şeir əsassız divar olur,

Əsassız divar qayətdə bietibar olur".

Böyük sənətkarların hamısı bir qayda olaraq ədəbiyyatın nəzəri məsələlərini də yaxşı biliblər və yaxşı mənada faydalanıblar.

Ədəbi tənqid isə Müasir Ədəbiyyatla bağlı olub onun inkişafına istiqamət verir, ədəbiyyatı düzgün yola yönəldir, başqa sözlə xalqla Ədəbiyyatın qaynayıb- qarışmasına, xalqın istək və arzularından, həyatından, məişətindən gerçək həyatına ədəbiyyatın qaynayayıb qovuşmasına səbəb olur. Əlbəttə, söhbət sağlam tənqiddən gedir. Yaltaq, mənasız, çürük tənqiddən danışılmır. Ədəbi tənqid ədəbiyyatın düzgün istiqamətə yönəlməsi və onun sağlam məcrada inkişafında çox böyük rola malikdir. Nəticə etibari ilə ədəbiyyatşünaslıq cəmiyyət üçün xüsusi bir dəyərə malikdir və ona görə ki, ədəbiyyatın inkişafına yön vermək, onu unudulmaqdan xilas etmək, sağlam inkişafı üçün vacibdir. Ədəbiyyat olmadan cəmiyyətin mənəvi, estetik cəhətdən düzgün inkişafa yönləndirilməsi çox çətindir.  O xalqlar həmişə böyük ideallar uğrunda mübarizə aparıblar ki, onların həm də böyük ədəbiyyatları olub, istər şifahi, istərsə də yazılı şəkildə olsun, bunun heç bir fərqi yoxdur.

2. Klassik ədəbiyyat əsərlərinin müasir dövrdə aktuallığını necə qorumaq olar?

-- Klassik ədəbiyyat nümunələrinin müasir dövrdə aktuallığını qorumaq üçün ilk növbədə bu əsərlərin təbliği lazımdır. Bizim klassik sənətkarların əsərlərini çap etmək bu işin ən zəruri tərəfidir. Eyni zamanda çap olunandan sonra həm də təbliğ etmək, müxtəlif kanallar vasitəsilə, müxtəlif təbliğat vasitələri ilə- radioda, televizorda, mətbuatda, sosial şəbəkələrdə təbliğ etmək, əhəmiyyətini anlatmaq, Ədəbiyyatın dəyərini başa salmaq lazımdır. Bununla yanaşı sənətkarın yaradıcılığını oxucuya, dinləyiciyə çatdırmaq- anlatmaq lazımdır. Məsələn, deyək ki, Nəsimini, ya Füzulini bugünkü oxucu tam anlaya bilmir, onların əsərləri o qədər dərindir ki, onların dərin fəlsəfi qatları, böyük tərbiyəvi əhəmiyyəti var, lakin onların dili və fəlsəfi, dini görüşləri, müxtəlif təriqət baxışları onların əsərlərinin bugünkü  dərkini çətinləşdirir. Onların əsərlərini təhlil edib oxuculara başa salmaq və təbliğ etmək lazımdır. Çox təəssüf ki, bu gün onların təbliğatı o qədər də belə səviyyədə aparılmır. Biz klassiklərimizi  böyüməkdə olan nəslə tanıtmadan xalqımızın tarixini, dilini, onun keçdiyi inkişaf yolunu, mənəviyyatını, ruhunu gənclərə anlada bilmərik. Təəssüf ki, son dövrlərdə bu məsələyə az diqqət yetirilir. 

Nəsimidə, Füzulidə, Saib Təbrizidə, Qövsi Təbrizidə, Xətaidə və b. klassik sənətkarlarımızda, Mirzə Cəlil, H. Cavid, S. Vurğun kimi dəyərli sənətkarların əsərlərində insan  və insana münasibət mərkəzdə dayanır. Orta əsrlər klassik ədəbiyyatında daha çox insan və Tanrı münasibətləridir, son dövr ədəbiyyatında isə daha çox insan mərkəzdə dayanır. Sovet dövründə ateist ruhun mövcudluğuna görə daha çox insana münasibət ön planda olub. Bunun fərqi  yox, istər insan-Tanrı münasibətləri, istərsə də, ümumiyyətlə, insana münasibət ədəbiyyatda başlıca yer tutur. Bütün demokratik, ədalətli cəmiyyətlərdə insan faktoru öndədir. Bizim klassiklərin təbliğ etdiyi məqsədlər nədən ibarətdir? İnsanı sevmək lazımdır, insan sevgiyə möhtacdır, insanla ədalətli davranmaq lazımdır, onun haqlarına, hüquqlarına hörmətlə yanaşmaq lazımdır. İstər qadın, istərsə kişi olsun fərqi yox, Allahın yaratdığı hər kəsə ədalətlə yanaşıb haqqını, hüququnu müdafiə etmək lazımdır. Bizim klassiklər də bunu təbliğ edirdi. İnsan irqindən, dinindən, cinsindən, milliyyətindən asılı olmayaraq qayğıya möhtacdır, hamının hüquqları qorunmalıdır.

Bu klassik ədəbiyyat nümayandələrinin təbliğ etdiyi  xususiyyətlər, ideyalar dünən də gərəkli idi, bu gün də gərəklidir, sabah da gərəkli olacaq.

3)Sizin yaddaşınızda ən çox təsir buraxan klassik əsərlər hansılardır və niyə?

-- Mənə daha çox təsir edib və yaddaşımda iz buraxan əsərlərə gəldikdə deyərdim ki, klassik sənətkarları iki yerə ayırardım; Azərbaycan sənətkarları və xarici ölkə yazıçı, şair, dramaturqları.

Azərbaycan ədəbiyyatında mənim ən çox sevdiyim sənətkarlar ruhi, dili, məzmunu, mövzusu ideyası etibarilə, şeirin poetik gözəlliyi və yaxud nəsr, dram əsərləri olsun və orada siqlət, mahiyyət, məzmun obrazların gözəlliyi etibarilə daha çox mənə xoş gələn Nəsimi, Füzuli, 20- ci əsr ədəbiyyatında Mirzə Cəlil, H. Cavid, S. Vurğundur. Son dövr poeziyamızda Bəxtiyar Vahabzadə, Musa Yaqubu daha çox sevirəm. Əlbəttə, burada şəxsi zövq məsələsi də var, ola bilsin ki, mən Musa Yaqubu daha çox sevirəm, lakin bir başqası Musa Yaqubu çox sevməyib soyuq münasibət bəsləyə bilər. Demək istədiyim odur ki, sənətkara münasibətdə sənətkarın böyüklüyü ilə yanaşı, oxucunun öz  şəxsi zövqü də var. O ki qaldı xarici ədəbiyyat yazarlarına, mənim daha çox Balzak, Şekspir, Viktor Hüqo, Gete, rus ədəbiyyatında Dostoyevski, Tolstoy, türk ədəbiyyatında Tofiq Fikrət, Əbdülhak Hamid kimi sənətkarları çox sevir və mütaliə edirəm.

Müasir dövr xarici yazıçılardan daha çox Çingiz Aytmatovun yaradıcılığını çox sevirəm. Onun əsərlərinin əksəriyyətini böyük məftunluqla oxumuşam. Çingiz Aytmatovun yaradıcılığında- "Gün var əsrə bərabər"  Manqurt əhvalatının yaratdığı təsir yüzlərcə romanın mövzusudur. Oğurlanmış yaddaş... 

Sovet dövründə bu şəkildə folklordan istifadə edib Sovet imperiyasının, rus imperiyasının millətlərin, xalqların yaddaşını, keçmişini necə oğurlaması məsələsini Çingiz Aytmatov dahiyanə bir şəkildə əsərində əks etdirmişdir. Çingiz Aytmatovun bu əsəri  SSRİ xalqlarında  milli fikir intibahında əvəzsiz rol oynamışdır. Albert Kamyunu da çox sevirəm.

4)Müasir texnologiyalar ədəbiyyatın inkişafına necə təsir edir? Siz dəmi düşünürsünüz, bədii ədəbiyyata olan maraq əvvəllər daha çox idi?

-- Müasir texnologiyalar ədəbiyyatın inkişafına kifayət qədər mənfi təsir göstərir. Belə demək mümkünsə, sosial şəbəkələrin artması təkcə radio, televiziya yox, kiçik sosial kanallar ki, var başqa sözlə desək, ədəbiyyatı “yeyir, didib dağıdır". Ədəbiyyatın tərbiyəvi əhəmiyyətini kifayət qədər azaldır, ona görə də son onilliklərdə ədəbiyyata meyil, maraq azalıb. Ədəbiyyat öz tərbiyəvi gücünü xeyli dərəcədə itirməyə başlayıb. Müasir oxucu Füzulini, Səməd Vurğunu, ya Mirzə Cəlili oxumaqdan daha çox sosial şəbəkələrdə dedi- qodulara, " laqqırtılara", boş, mənasız söhbətlərə vaxtını xərcləməklə məşğuldur. Çox təəssüf ki, bu Azərbaycan cəmiyyətində də belədir. Füzulidən danışsaq, 100 tamaşaçadan üçü qulaq asar  ya yox... Lakin Zaur və Xoşqədəmin verilişini, yaxud telekanallarda şou, boş, cəfəngiyyat dolu verilişləri çox sayda adamlar izləyir. Bu təəssüf doğuran bir haldır, ədəbiyyat öz gücünü, enerjisini müasir sosial şəbəkələrə, müasir texnologiyalara və onun yaratdığı fəsadlara uduzur. Ədəbiyyat bu texnologiyaların qarşısında acizləşib. Əlbəttə ki, bu hal yaxşı hal sayıla bilməz. Ona görə də insanların mənəviyyatında "üyünmə"  baş verir. Elə bil ki, dəyirmanda insan mənəviyyatının üyütmə prosesi bu müasir texnologiyaların vasitəsilə həyata keçirilir. Bu bütün dünyada baş verən mənfi prosesdir.

5)Müasir yazarlarla klassik yazarları fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər hansılardır? 

-- Müasir yazarlarla klassik yazarlar arasında fərq qoymağı qəbul etmirəm. Bütün tarixi dövrlərdə  həmişə böyük sənət də olub, orta səviyyəli sənət də olub və kiçik sənət də olub. Dünən də elə olub, bu gün də belədir və sabah da belə olacaq. Məsələn, Nəsiminin, Füzulinin, Vaqifin də yaşadığı dövrdə kifayət qədər zəif sənətkarlar da vardı, orta səviyyədə yazanlar da vardı. Eləcə də Axundovun, Mirzə Cəlilin, H. Cavidin yaşadığı dövrdə, yaxud Sovet dövründə S. Vurğunun, R. Rzanın, B. Vahabzadənin yaşadığı dövrdə onlarla aşağı səviyyəli sənətkarlar da vardı və adını çəkdiyimiz bu böyük korifeylər də vardı.

Bütün xalqlarda bu belədir. Sənətkarın köhnəsi və müasiri olmur. Sadəcə olaraq dəyişən nədir? Dəyişən zaman və həyata baxışdır. Cəmiyyət inkişaf etdikcə ictimai mühitdə, cəmiyyətdə dəyişikliklər baş verir və sənətkar həmin dəyişikliklərə uyğun cəmiyyətin inkişafına uyğunlaşmalı, cəmiyyətin həyatına bağlı şəkildə dövrün tələblərinə uzlaşaraq yazmalıdır. Orta əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatında daha çox dini meyillər, təriqət meyilləri, sufizm, Allah eşqi, Tanrı həqiqəti mövzuları ön planda idi. " Xosrov və Şirin", "Leyli və Məcnun", “İsgəndərnamə" - bu tipli mövzuların önə çıxmasının səbəbi də onunla bağlı idi. Lirik poeziyada xalqın həyatından daha çox İlahi eşq, təsəvvüf eşqi, irfani fikirlər öndə idi, buna görə də bizim klassik yazarlar Nəsimi, Füzuli daha çox bu mövzuda yazırdı. Lakin zaman inkişaf etdikcə, zaman dəyişdikcə 18- 19- cu əsrlərdə realist meyillər irəli çıxdı. Nəticə etibarilə böyük sənət ictimai mühitlə və cəmiyyətlə uyğunlaşmalıdır. Əgər uyğunlaşa bilmirsə, o artıq enməyə başlayır. Böyük sənət deyəndə böyük sənətkarların yaratdığı sənətdən söhbət gedir. Böyük sənətkar o zaman böyük sənətkar olur ki, birinci, onun böyük istedadı olmalıdır, ikinci, o dövrün Ədəbiyyatının tələblərini anlamalıdır və ictimai mühitlə, ictimai mühitin arzu, ideal, istəkləri ilə öz qələmini uyğunlaşdırmalı və uzlaşdırmağı bacarmalıdır.

14- cü əsrdə Nəsimi böyük sənətkar idi, dövrün tələblərinə əsasən yazırdı.

20- ci əsrdə də Səməd Vurğun böyük şair idi və cəmiyyətin diktələri ilə qələmini uzlaşdırırdı. Səməd Vurğunun kifayət qədər dövrün ideologiyasına uyğun əsərləri var, amma biz Səməd Vurğuna o ideoloji əsərlərlə yox, həmişəyaşar əsərləri ilə qiymət, dəyər veririk. Nəticə etibarilə ədəbiyyatın “klassik sənətkarlar böyükdür, müasir sənətkarlar kiçikdir” anlayışını qəbul etmirəm. Böyük sənət həmişə böyükdür, gələcəkdə də böyük sənətkarlarımız olacaq. Bu dünya ədəbiyyatında da belədir. Şekspir 16- cı əsrdə böyük sənətkardı, 20- ci əsrdə də ingilisdilli ədəbiyyatda kifayət qədər böyük sənətkarlar yetişdi.

6) Müasir dövrdə ədəbi tənqidin rolu nə qədərdir, tənqidçi hansı bilik və keyfiyyətlərə malik olmalıdır?

-- Ülviyyə xanım, siz mənim yaralı yerimə toxundunuz. Ədəbi tənqidin ədəbiyyatın inkişafında çox böyük rolu var, birinci sualın cavabında bunu söylədim. Sağlam ədəbi tənqid ədəbiyyatı sağlam məcraya yönəldir, yəni xalqa yönəldir. Xalqın dərdlərinə, arzularına, ideallarına, mənəviyyatına, ruhuna, cəmiyyətin tələblərinə yönəldir. Ədəbi tənqidin ədəbiyyatın sağlamlaşmasında, xalqla qaynayıb- qovuşmasında kifayət qədər rolu böyükdür.

Çox təəssüf ki, müasir dövrdə bu belə deyil. Müasir dövrdə yaltaq və məddah bir tənqid peyda olub. Şəxsi münasibət, tanışlığa, vəzifəyə( cəmiyyətdəki statusa əsaslanan bir ədəbi tənqid meydana gəlib. Kimsə kimin dostudur, onun əsəri haqqında elə bəlağətli yazır ki, səviyyəsiz adam sanki Füzulidir. Yaxud "çılpaq" desək, vəzifə sahibi olan birinə, yaxud ona maddi dəstək olan birinə onun əsəri haqqında elə bəlağətlə yazır ki, adam oxuyanda xəcalət çəkir. Bunun saxta, yalan olduğu aydın olur. Bu adamları da hamımız tanıyırıq. Bəzən elə istedadsız, elə səviyyəsiz bir şairin yaradıcılığı haqqında təmtəraqlı, dəbdəli epitetlərlə tərif deyilir ki, onu heç Füzuli, Nizami, Şekspir, Geta haqqında demirlər. Əlbəttə ki, ədəbi tənqid belə gülünc vəziyyətə düşüb kəsərsiz olur, öz təsir gücünü itirir. Oxucu  ədəbi tənqiddəki bu səmimiyyətsizliyi, yaltaqlığı görür və ədəbi tənqiddən uzaqlaşır. Müasir dövrdə ədəbi tənqid öz funksiyasını yerinə yetirə bilmir və tənqidçilər də tənqidçi olmaq- tənqidçi şəxsiyyətini qorumaq vəzifəsini yerinə yetirə bilmirlər.

7) Bu an üçün Sizdən şeir söyləməyinizi xahiş etsək, bizə hansı şeiri söyləyərsiniz?

--Elə bu an şeir söyləməli olsam, mütləq Musa Yaqubun yaradıcılığına müraciət edərəm. Onun “Öyrətmə özünə öyrətmə məni" şeirini söyləyərəm, ya da:

“Bir günah sənin, bir günah mənim”

Bir gözünü mən əydim, bir gözünü sən,

Niyə narazıyıq bu tərəzidən?

Sən çeşmə qurudan, mən ağac kəsən,

Bir günah sənindir, bir günah mənim.

Bu südə su qatıb hərə bir qaşıq,

Arını şəkərə dadandırmışıq.

Bazarın yağı şor, balı qarışıq,

O mətah sənindir, bu mətah mənim.

Söz sözə gələndə sən nəfsi qıran,

Mən dünya malına göz yumub duran.

Amma ayrılıqda daşı da yaran,

Bir tamah sənindir, bir tamah mənim.

Görürük bu silah vurmur hədəfə,

Vurmur, ha atırıq mininci dəfə.

Əlimiz dolaşıb düşüb kələfə,

Bir əl gah sənindir, bir əl gah mənim.

Qoyma yalanımız qalxsın ayağa,

Hay deyirik, haya gəlmirik, qağa.

Sözü güləşdirib əhdi danmağa,

Bir vallah sənindir, bir vallah mənim.

Yamanca ustayıq hər ehtiyatda,

Dostluq şirnisi də dilimiz altda.

Amma yaman günə əlimiz altda,

Bir silah sənindir, bir silah mənim.

Ömür təsəllidi, ümid sabahdı,

İndi öz xeyrinə çoxu agahdı.

Hərə dolanışa bir cür nikahdı,

Bir nikah sənindir, bir nikah mənim.

Orda bulanıq su hopur torpağa,

Burda üzə çıxıb dönür bulağa.

Hələ ki vaxtımız var durulmağa,

Bir sabah sənindir, bir sabah mənim.

İzahat üçün, fəlsəfi mənada isə Füzulinin, ya Nəsiminin qəzəllərindən söyləyərəm.

Amma birbaşa şeir söyləməli olsam, sevdiyim sənətkar Musa Yaqubun şeirlərindən söyləyərəm.

8) Yaqub müəllim, məlumdur ki, 1989-cu ildə professor Məmməd Məmmədovun elmi rəhbərliyi ilə “Azərbaycan uşaq nəsrinin inkişafı tarixindən (1905-1920)” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını  müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsi almısınız.

Hal- hazırda Uşaq ədəbiyyatı Sizi qane edirmi?

-- Mən deyə bilməzdim ki, müasir dövrdə Uşaq Ədəbiyyatımız acınacaqlı vəziyyətdədir. Uşaq Ədəbiyyatı ilə bağlı  müəyyən səviyyəli əsərlər yaranır. Daha çox poeziya sahəsində, amma nəsr, dramaturgiya sahəsində  elə bir uğur görə bilmirəm. Müəyyən uşaq şeirlərinə rast gəlirəm, amma ədəbiyyatımızın ümumi səviyyəsi aşağı endiyi üçün Uşaq Ədəbiyyatının da səviyyəsi xeyli aşağı enib.

Deyərəm ki, Abdulla Şaiqin, Abbas Səhhətin, S. S. Axundovun, Mikayıl Rzaquluzadənin, Teymur Elçinin, İlyas Tapdığın yaratdığı əsərlər kimi əsərlər yaranmır. Bunu iki səbəblə bağlayıram. Birincisi, ədəbiyyata marağın azalmasıdır. Oxucu tələbatı, eləcə də uşaqların da ədəbiyyata marağı azalıb. Tələb azaldığı üçün yazarların özündə də Uşaq Ədəbiyyatına maraq azalıb.

İkinci səbəbi isə istedadda görürürəm. Çünki Uşaq Ədəbiyyatı sahəsində Abdulla Şaiqin, Abbas Səhhətin, S. S. Axundovun, Mikayıl Rzaquluzadənin, Teymur Elçinin, İlyas Tapdığın istedadı səviyyəsində bir istedad görə bilmirəm. Ona görə də təəssüf ki, Uşaq Ədəbiyyatının da səviyyəsi müəyyən qədər aşağı enib.

9) Dəyərli alimimiz, bu yaxınlarda Füzuli yaradıcılığından bəhs olunan tədbirdə çox gözəl çıxış etdiniz.

Füzuli yaradıcılığının bənzərsizliyi nədədir?

-- Füzuli yaradıcılığına  bənzərsizdir deməyim, mən yalnız Allahın lütfü- ərmağanı kimi izah edə bilərəm. Böyük sənətkarlar ki, var, bu sənətkarların özündən asılı olmayaraq Tanrının verdiyi bir istedad- bacarıq, Tanrı lütfü, Tanrı ərmağanı deyək. Deyək ki, Firdovsiyə, qədim yunan ədəbiyyatında Esxilə, ingilis ədəbiyyatında, Şekspirə,  fransızda Viktor Huqoya, Balzaka, alman ədəbiyyatında Geteyə, rus ədəbiyyatında Tolstoya, Dostoyevskiyə, M. Şoloxova, türk ədəbiyyatında Y. Əmrəyə, C. Rumiyə, bizim ədəbiyyatımızda Füzuliyə, H. Cavidə, S. Vurğuna verilən istedad Tanrının lütfüdür. Tanrı elə böyük istedadı verib ki, bu istedadın gücü ilə əbədiyaşar əsərlər yarada biliblər.

Füzuli mübaliğəsiz deyirəm ki, dünya poeziyasında ən böyük lirik şairdir. Bunu Azərbaycan türkü kimi deyil, bir oxucu kimi söyləyirəm. Bu da Azərbaycan xalqının qismətinə, taleyidş

inə yazılıb və bu Füzulinin işi deyil, Allahın gücüdür ki, belə  böyük istedadı, qabiliyyəti Füzuliyə bəxş edib.

Mən bu məsələni yalnız teoloji mənada izah edə bilərəm.

 10) Gənc yazarlara nə tövsiyə edərdiniz?

--Gənc yazarlara məsləhətim bundan ibarət ola bilər ki, birinci növbədə onlar böyük və çoxlu əsərlər oxumalıdırlar. Ədəbiyyatın qayda- qanunlarını, mövzu, ideya, obrazlar aləmini anlamaq üçün mütləq mütaliə qabiliyyətinə yiyələnməlidirlər. İkinci, xalqın dərdi, arzuları, idealları, arzu- istəyindən yazmalıdırlar, xalqa baxmalıdırlar. Ədəbiyyat o zaman böyük olur ki, xalqın həyatı ilə qaynayıb qarışır. Üçüncü tövsiyəm budur ki, məddahlıq, yaltaqlıqdan uzaq olsunlar. Məddahlıq, yaltaqlıq müvəqqəti bir şeydir, kimdənsə nəsə ummaq xatirinə yaranan əsərlər ötəridir.

Məni narahat edən bir şey də son dövr ədəbiyyatımızda kədər, qəm, ağrı motivinin çox olmasıdır. Bu artıq gənc yazarların da günahı deyil, ictimai mühitin- cəmiyyət həyatında baş verən erroziyanın nəticəsidir. Mümkün qədər istərdim qəm-kədəri təbliğ etməsinlər, çünki Füzuli qədər bunu təbliğ edə bilməzlər. Xalqa nikbin əhval- ruhiyyədə əsərlər də lazımdır, xalqın tarixindən, müasir gerçəkliyin həqiqətlərindən yazsınlar.

-Ümümmilli Liderimiz Heydər Əliyevin Təhsil haqqında kəlamlarının birində deyilir ki:

"Biz hamımız həyatımızda əldə etdiyimiz nailiyyətlərə, bütün varlığımıza görə müəllimə borcluyuq".

İllər keçsə də, Sizin kimi müəllimlərimiz, ziyalılarımız unudulmur və Sizin sayənizdə aldığımız bilikləri biz gənc müəllimlər də öz şagirdlərimizə ötürürük. Rubrikamıza dəyərli zamanınızdan vaxt ayırdığınız üçün Sizə minnətdarıq, siz bizlərin həyat yolunu işıqlandıran daimi nursunuz!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Rusiyada yaşayan istedadlı yazar həmyerlimiz Yaşar Süleymanlı yeni hekayəsini göndərib. Onu məmnuniyyətlə dərc edirik. 

Həyat qəribə şeydir, harada başına nə gələcək, sənə nə sürprizlər hazırlayacaq, nələrdən keçəcəksən, təxmin belə edə bilməzsən.

Bu fikirlərlə Zaur, sağ tərəfində ona qısılaraq əlindəki avtomatla üstlərinə hücum edən düşmənə atəş açan Aşota baxırdı.

Dünənə qədər qatı düşmən idilər. Hələ bir neçə il əvvəl ikinci Qarabağ savaşında qarşı səngərlərdə bir-birinə silah tuşlayan, bir-birinin qanını içməyə hazır olan iki adam bu gün başqa bir dövlətdə, başqa bir səngərdə başqa bir düşmənə qarşı ölüm-qalım savaşı verirdi.

İkinci Qarabağ müharibəsi bitəndən bir müddət sonra Zaur Rusiyaya köçmüş, orada kiçik bir bizneslə məşğul olmağa başlamışdı. Sonralar tanış olduğu Rus gözəli Alyona ilə ailə həyatı qurmuş və Rusiya vətəndaşlığı almışdı.

Rusiya-Ukrayna savaşı başlayanda, savaşın elə ilk günlərindəncə könüllü olaraq orduya yazılmış və müharibəyə getmişdi.

Zaur üçün artıq Rusiya da vətən idi və o, bu ölkənin vətəndaşı kimi öz borcunu yerinə yetirməyi müqəddəs sayırdı.

Amma Aşotun tarixçəsi bir az fərqli idi.

Aşot da Qarabağ savaşından sonra Rusiyaya köç etmiş, burada özünə yeni bir həyat qurmağa çalışmışdı. Amma bir müddət sonra, restoranların birində düşən davada adam bıçaqladığı üçün həbs olunmuş və 12 il həbsə məhkum edilmişdi.

Rusiya-Ukrayna savaşı başlayanda müqavilə əsasında döyüşə getmiş və həbsdən azad olunmuşdu. Amma müqaviləsi bitəndən sonra da yenidən müqavilə əsasında cəbhəyə qayıtmış və həyatın ironik oyunu nəticəsində Zaurla bir cəbhəyə düşmüşdü.  

İlk günlər, onlar kim olduqlarını biləndə, al qana batana qədər dalaşmışdılar. Hər ikisi bir-birinə nifrət edirdi. Hər ikisi bir-birindən qorxur, arxadan vurar deyə ehtiyat edirdi.

Amma bir gün hər şey dəyişdi, hər şey başqa bir məcrada cərəyan etdi…

Qəfil raket zərbəsindən gizləndikləri blindaj göyə sovrulmuşdu. Fəryad səsləri göyə ucalmışdı. Parça-parça olmuş bədənlər, üst-üstə qalanmış cəsədlər…

Zaurun qulağında zərbənin təsirindən elə bir uğultu var idi ki, elə bil beyninin içində reaktiv təyyarə uçurdu. 

Gözü yanında ilan kimi qıvrılan Aşota sataşdı – o, qan içində idi.

Bir anlıq bütün nifrəti yox oldu, özünü Aşota yetirdi. O, bir neçə yerindən qəlpə yarası almışdı. Zaurun beyni uğuldayırdı, özünə gəlmək üçün başını silkələdi. Sonra çantasından çıxartdığı jqutla Aşotun ayağını sıxdı. Sinəsindən və çiynindən gələn qanı dayandırmaq üçün bintlərdən və yapışqan lentlərdən istifadə etdi.

“Aşot, Aşot! Məni eşidirsən?” – deyərək üzünü ehmalca sillələdi. Aşot gözünü zorla açdı. 

–Ölürəm, Zaur, daha sevinə bilərsən, –deyib yenə gözlərini qapadı.

Az keçməmiş həkim briqadası özünü yetirdi. Səhra qospitalında Zaur da Aşotun yanında idi. Onu əməliyyat edirdilər.

Həkimin səsi eşidildi:

–Lənətə gələsən, bunun qan qrupu AB mənfidir. Çox az təsadüf edilən bir qan qrupudur. Təcili qan köçürülməsə, yaşamaq şansı yoxdur, çox qan itirib...

Həkimin sözləri Zaurun qulaqlarında cingildədi. AB mənfi, AB mənfi…

Bu da həyatın bir ironiyası...

–Mən, mən, məndə AB mənfidir, – deyə həkimə sarı getdi.

Budur, qan düşməninə indi onu yaşatmaq üçün qan verir Zaur. Bir neçə il əvvəl qarşı səngərlərdə bir-birinə güllə atdığı düşməninin indi həyatını xilas edir…

Aşot qısa müddətdə özünə gəlmişdi, toparlanmışdı. Tam sağalandan sonra ordudan təxris olmaq istəməmiş, yenidən cəbhəyə - Zaurun yanına dönmüşdü.

Aşot Zauru görən kimi boynunu qucaqlamış, təşəkkür edərək uşaq kimi ağlamışdı. “Düzü, mənə deyiləndə ki, sənin həyatını Zaur xilas edib, mən əvvəl inanmamışdım”, – demişdi.

–Niyə? 

–Axı biz düşmənik, – deyə Aşot cavab vermişdi.

–Bilirsən, Aşot, biz Qarabağda düşmən idik, orda savaş bitib, amma indi biz burada hər ikimiz başqa bir ölkənin vətəndaşı kimi onun uğrunda savaşırıq. Bu mənim borcum idi və mən sənə öz qanımı verərək öz borcumdan çıxdım. Yeri gəlmişkən, sən indi artıq azərbaycanlı qanı daşıyırsan, deməli yarı azərbaycanlısan, -deyə Zaur gülərək Aşota söz atmışdı.

–Hə, axbercan, indən belə sənə qardaş deyəcəm, – deyərək Aşot onun boynunu bir daha qucaqlamışdı.

O gündən sonra Zaurla Aşot sözün əsl mənasında qardaş olmuşdular. Onların briqadasında demək olar ki, hər millətdən əsgər var idi: rus, azərbaycanlı, erməni, çeçen, inquş, belarus, yakut, başqırd, kalmık, tatar, çuvaş, hətta ukraynalı...

Necə ki, babaları 41-45-ci illərdə Böyük Vətən Müharibəsində bir olub faşizmə qarşı döyüşürdülərsə, bu gün də onlar bir çətir altında birləşib Rusiyanın müdafiəsinə qalxmışdılar.

Onlara Rusiya ordusunun siyasi təbliğatçıları  təlqin edirdi ki, bu gün də qarşı tərəfdə faşistlərin nəvələri – avropadan olan muzdlular, alman, rumın, polyak, fransız, ingilis və sair millətlər onlara qarşı döyüşürdü. Tarix təkrar olurdu…

Rusiya paqonluları onları ruhlandırırdı ki, siz haqq işi uğrunda savaşırsınız! 

Bu ölüm-qalım savaşında hər bir millətin nümayəndəsi inamla savaşır və yalnız bir şüarla döyüşə atılırdılar: “İrəli! Faşizmin son əsgərinə qədər irəli!”

Qanlı-qadalı bir ili Aşotla birlikdə neçə cəbhədən keçmişdi Zaur. Nələr görməmişdilər, nələr yaşamamışdılar bu bir ildə... İndi də ən ağır günləri, ən ağır anları idi. Dörd tərəfdən düşmənin mühasirəsində, başlarına mərmilər yağış kimi yağırdı. Yalnız ikisi sağ qalmışdı, bütün yoldaşları qəhrəmancasına həlak olmuşdular.

Zaur da yaralı idi və Aşota baxaraq düşünürdü: “Dünənə kimi biz düşmən idik, indi isə bir səngərdə bir-birimizin canı uğurunda döyüşürük”.

–Zaur, özünü necə hiss edirsən, yaran çox incidir? – Aşot əlindəki avtomatdan bir neçə dəfə atəş açıb soruşdu.

–Ağrıkəsici iynədən sonra demək olar ki, ağrı hiss etmirəm, – deyə Zaur güclə cavab verdi. 

Çiynindən, ayağından və qolundan ağır güllə yarası almışdı Zaur. 

– Aşot, belə görürəm, bizim burdan sağ çıxmaq şansımız yoxdur. Bu qaniçən faşistlərə təslim olmaqdansa ölmək daha yaxşıdır. 

–Narahat olma, Zaur, təslim olan deyilik, sona qədər, son damla qanımıza qədər döyüşəcəyik. Bu torpaqlar bizim babalarımızın qanı ilə sulanıb. Sona iki patron saxlamışam, biri sənin, biri mənim, – deyərək Aşot cibindəki patronları çıxardıb göstərdi.

Düşmən dayanmır, güllələri yağış kimi yağdırırdı. Aşot da bir neçə yerindən yüngül yaralanmışdı.

Qaranlıq düşmüşdü artıq. Göz-gözü görmürdü. Amma düşmən susmur, onların mövqeyini atəş altında saxlayırdı.

Aşot da arada bir atəş açaraq, düşmənə cavab verirdi.

–Zaur, Zaur, aç gözünü, – deyərək Aşot onu ehmalca şillələdi.

–Nə olub, vaxt yetişdi? – deyə Zaur güclə soruşdu.

–Nə vaxtı, nə sayaqlayırsan? – deyə Aşot mızıldandı.

–Demədin sona iki patron...

–Yox, hələ sona var, indi səni çiynimə alıb bu cəhənəmdən çıxmağa çalışacam, – deyə Aşot bildirdi.

–Sən get, mənsiz şansın daha çox olar, – deyərək inildədi Zaur.

–Yox, yox, elə şey ola bilməz, ölsək də, qalsaq da ancaq bir yerdə, – deyə Aşot qəzəblə dilləndi.

Yaraları sızıldayırdı Zaurun. Aşotun çiynində leş kimi qalmışdı. Zaurun ağırlığı altında əzilsə də, Aşot dayanmır, aram-aram sürünürdü. Artıq güllə səsləri eşidilmirdi, mühasirədən çıxıb meşə zolağına keçə bilmişdilər.

Beş dəqiqə nəfəsini dərmək üçün Aşot dayanıb səsləndi:

–Zaur, Zaur, eşidirsən, çıxdıq mühasirədən, artıq təhlükə yoxdur, eşidirsən?

Zaur zorla gözlərini açıb “Aşot, məni burda qoy get. Çox qan itirmişəm, sabahı çətin görəm”, – deyərək güclə cavab verdi.

–Yox, elə şey ola bilməz, sən ölməyəcəksən, söz ver ki, ölməyəcəksən. Eşidirsən, Zaur, söz ver, – deyə Aşot əsəbi halda dilləndi və birdən qışqırdı. –Zaur, Zaur, ay Zaur, eşidirsən, bizimkilər, bizimkilər, xilas olduq!

Zaur gözlərini güclə açaraq gülümsədi, amma nəsə deməyə taqəti yox idi.

Aşot kürəyindəki Zauru yerə uzadıb “Həkim, təcili həkim!” – deyə onlara tərəf gələn əsgərlərə bağırırdı...

Nəhayət ki, Zaur gözlərini açdı.

Xəstəxana otağında idi. Otağa nəzər yetirdi: dörd tərəfdə çarpayılarda sarıqlı əsgərlər, ora-bura qaçan tibb bacıları.

O, “Aşot, Aşot!” – deyə pıçıldadı.

Bir az sonra tibb bacısı ona yaxınlaşıb nəbzini yoxladı, gözünə işıq salıb baxdı və həkimi səslədi. Həkim də eyni qaydada onu müayinə edərək güldü:

–Təbriklər, cavan oğlan, sizi deyəsən o dünyada qəbul etmək istəməyiblər.

“Aşot, Aşot...” – deyə yenə pıçıldadı Zaur.

–Hə, sənə qan verən dostunu deyirsən? – deyə həkim soruşdu. – Çox nadir qan qrupunuz var, yaxşı ki, dostunuzla eyni qrupdur, yoxsa sənin həyatını xilas etmək mümkün olmazdı.

“Aşot, hanı?” – deyə Zaur yenə pıçıldadı.

Həkim tibb bacısına səsləndi:

–Çağırın, dostu gəlsin.

Və Zaura tərəf döndü:

–O da yaralıdır, yan otaqda müalicə alır.

Az sonra Aşot içəri girdi, gülərək Zaura baxıb: -Ara, nə ölməz şeysən sən, ara! – deyərək zarafat elədi.

–Aşot, həyatımı xilas etdiyin üçün sağ ol, minnətdaram, – deyə Zaur zorla dilləndi.

–Ara, sən mənə demişdin ki, bu mənim borcumdur. Yadındadır? Bax indi, mənim də borcumdur. Nə deyirsən, sənə borclu qalaydım? – deyə Aşot yenə güldü. –Sağal, tez sağal, hələ cəbhə, düşmənlər bizi gözləyir. Az qalıb, lap az qalıb, tezliklə babalarımız kimi biz də qələbə çalacağıq!

Zaur sual dolu baxışlarla Aşota baxır və düşünürdü ki, həyatın ironiyasına bax, dünənki düşmən bu gün ən yaxın dosta çevrilib, dünən bir-birinə güllə atırdılar, bu gün bir səngərdə döyüşürlər. Dünən bir-birinin qanını tökürdülər, bu gün bir-birinin həyatını xilas etmək üçün qan verirlər. 

Aşot əl-qolunu ölçə-ölçə, gülə-gülə nəsə deyirdi.

Zaur Aşota baxıb, gülümsəyərək pıçıldadı:

–Ey həyat, sən nə qəribəsən!..

REDAKSİYADAN: Təbii ki, müəllif Rusiya vətəndaşı olduğundan, onun Rusiya-Ukrayna müharibəsinə baxışı bir başqadır, bizimki bir başqa. Əsas hekayədir, onun bədii məziyyətləridir. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.01.2025)

Təqdim edir: İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Harun - Ölüm, bəlkə də, insanın heç vaxt anlaya bilməyəcəyi ən dərin fəlsəfi sirlərdən biridir. Bu ya müsibətdir, ya da səadət.. O, insanın həyatının sonu olaraq qəbul edilir, lakin bu sonun nə olduğunu və nə olacağını heç bir insan dəqiq şəkildə izah edə bilmir. İnsan ölümdən qorxur, amma ən çox qorxduğu şey, həyatını necə yaşadığını anlamamaqdır. Həyat, əslində, ölümdən qaçış deyil, onun qarşısında olan bir qarşıdurmadır. Ölümə yaxınlaşdıqca, biz həyatın daha çox qiymətini dərk edirik və bu, heç də ölümün bir təhdidindən çox, onun həyatı dərk etməyə verdiyi bir fürsətə çevrilir.

Nigar - Mən sadəcə insanın ölümlə üzbəüz olması anındakı qorxunun nə olduğunu yaşamış biri kimi kədərlənirəm. Qalan mövzuları isə müzakirə etmək, səhv və ya doğru axtarmaqdan özümü kənar tuturam. Çünki insanlığa olunanı Haqq sahibi Yaradan görür. 

Harun - Ölüm necə də qorxulu səslənir. Məncə, insan ölümdən qorxmur. Bilməməkdən qorxur. Necə ki, ölümdan sonrasını heç bir halda dəqiq bilmir..

İnci - İnsan bilirsiz, ən çox nə vaxt qorxur ölümdən? Kiminsə öldüyünü eşidəndə, çünki yaşamağa bəzən o qədər başımız qarışır ki, kiminsə ölümünü eşitdikdə, elə bil yuxudan ayılırıq. Yaşamaq insana həqiqətən şirindir. Peyğəmbərimiz buyurur (Allah'a həmd olsun, Məhəmməd Mustafa'ya (s.a.v) Salam olsun): ağızların dadını qaçıran ölümü çoxca xatırlayın ( tirmizi, zühd, 4)

Amil - Ölüm qorxusu dəyişkəndir. Son dərəcə dindar və son dərəcə dinsiz olanlar ölümdən ən az qorxanlardı. Ölümdən ən çox qorxanlar isə bir dinə inanıb o dinin qoyduğu qanunlar əsasında həyatlarını yaşamayanlardı. Çünki bunun nəticəsində ölümdən sonra onları sonsuz bir cəhənnəmin gözlədiyini düşünürlər.

Harun - Bu da təzad doğurur, fikrimcə. Axı hər dindar və hər dinsiz həyatlarında ən azı bir dəfə fikir ayrılığına gəliblər..

İnci - "Ölümdən ən çox qorxanlar bir dinə inanıb o dinin qoyduğu qanunlar əsasında həyatlarını yaşamayanlardi" - sən qanunu bilirsən, amma əməl etmirsən. İnsanı ən çox incidən budur. 

Amil - Dindar səmimi şəkildə Allaha inanır, bütün qanunlarına əməl etdiyini düşünür və ölümdən sonra Allahın ona vəd etdiyi cənnəti verəcəyini ümid edir. Buna görə ölümü səbirsizliklə gözləyir, çünki dindar üçün ölüm bu dünyadan daha gözəl bir aləmə keçmək üçün bir qapıdır. Dinsiz isə Cənnət Cəhənnəm kimi şeylərə inanmır. Onu cəzalandıracaq bir Tanrıya da inanmır. Epikürün dediyi kimi "Biz varıqsa ölüm yoxdur, ölüm varsa biz deyə bir şey yoxdu", buna görə ölümü həyatın bir qanunu olaraq görüb ondan qorxmadan üstünə gedirlər.

Harun - Məncə, dindar verilmiş vədlər naminə səmimidir. İnancsız biri isə sadəcə qumar oynayır.

Epikürə baxdıqda isə tamamilə komfortizm görürük. Yəni ki, "sənə hara rahatdırsa, ora sənin cənnətindir."

Amil - Verilmiş vədlərə görə dindardısa səmimiyətdən söhbət gedə bilməz. Dinlərə görə səmimiyyətin göstəricisi həmin hərəkətin Allahın rızası üçün edilmiş olmasındadı. Yəni bir insan sırf cəhənnəmə getməmək üçün namaz qılırsa qıldığı namaz boşa gedir. Şüuraltı olaraq, amma hamı mənfəətin düşünür. Özünə dindaram deyənlərin neçə faizi insanlar gözündə yaxşı görünməyi, cənnətdəki köşkləri qazanmağı düşünmədən sırf Allah rızası üçün birşeylər edir, maraqlıdı. İxlassız edilən və içində Allah rızası olmayan hər əməl boşunadı. İbadət Allah istədiyi üçün və onun istədiyi şəkildə olduğu zaman qəbul olunur. Riya isə İslamiyyətdə gizli şirk olaraq keçir. 

İnci - Kimlərin ibadəti qəbuldur və ya deyil sorgulamaq, bunun qərarını vermək bizim səlahiyyətimiz deyil. Cənnət üçün ibadət etmək, yəni cənnətin varlığını qəbul edir deməkdi. Necə ki deist insanlar var. Yalnız Allah'ın varlığını qəbul edirlər, peyğəmbərlərin göndərilməsi, digər qayda və əməlləri isə qəbul etmirlər.

Amil - Cüneyid Bağdadi var İslamiyyətdə, böyük alimlərdəndi, bir adamdan soruşur ki, namazı niyə qılırsan, adam deyir, ləzzət alıram. Deyir, Sən abdulləzzətsən. Başqasından soruşur, deyir ki, rahat oluram namaz qılanda. Deyir, Sən də abdulrahatsan. Başqasından soruşur, deyir cənnət üçün qılıram. Deyir, sən də  abdulcənnətsən və artıq dözə bilmir və qışqırır ki bəs bu dünyada abdullah hardadı? Yəni kim nəyi arzulayırsa onun quluna çevrilir. Allahın qulu olmaqçun onun razılığına görə etməlisən hər şeyi, yəni müsəlman alimlərə görə belədi.

İnci - Bir türk hocası danışırdı. Kimsə dua edirmiş ki, “Cənnəti istəmirəm. Cənnət də yaradılandı.  Mən Səni istəyirəm Allah'ım.”

Lakin, Amil bəy, bir şey var ki, biz Cənnətə girmək üçün qılsaq da yenə Allah rızası üçün qılırıq. Çünki ibadətimizin qəbulu qarşılığında biz Cənnətə daxil oluruq. 

Harun - Ölüm hər biri insanın həyatının, ölümünün və sonrasının mənasını axtarır. Epikür, ateizm və İslam ölümü və həyatı fərqli izah edirlər, amma hamısında bir ortaq həqiqət var: Həyat, yalnız bu anın, bu dünyadakı təcrübənin qiymətini anlaya bilməkdədir. Cənnət və cəhənnəm anlayışları, insanların bu dünyadakı mövcudluqlarını necə dəyərləndirdiyinə bağlıdır. Ölüm, həyatın içindəki bu anlayışları sınayır və hər birimiz onun qarşısında öz fəlsəfəmizi formalaşdırırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.01.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi 

Qədim yəhudi zərb-məsəllərindən birində deyilir: “Sən kimə daha çox inanırsan – mənə, yoxsa öz gözlərinə?” Gözlərimin gördüyü, beynimin dərk etdiyi reallıq mənə erməni iddialarından tamamilə fərqli mənzərəni göstərərək deyir ki, ermənilərin saz-söz sənəti heç yerli-dibli olmayıb. Alimlərimizin də dediyi kimi “bu sənəti erməni etnik mədəniyyətinə gətirən və onu bu xalqa sevdirən xristian və alban mənşəli türklər” olub.

Filologiya elmləri doktoru İ.Cəfərsoy türkdilli xristian aşıqlar barədə qısa məlumatda bildirir: "Ə.İrəvanlının 1958-ci ildə nəşr olunan kitabında əlli-altmış (onların sayı qat-qat çox olmuşdur-İ.V.) türkdilli erməni aşığının yaradıcılığı haqqında məlumat verilir. Əslində onların çoxu erməni deyildi, xristian qıpçaqlar, peçeneqlər, berendeylər idi”.

İ.Sarıyeva isə “Erməniləşdirilmiş türkdilli xristian aşıqlara - Sayat Novadan Qul Eğaza və Aşıq İzaniyədək” adlı məqaləsində yazır ki, “Sayat Nova (Sayat Nəva) başda olmaqla onlarla türk xristian aşıqvar... Təbii, bəzi ermənilər olub ki, Azərbaycan aşıqlarının yanında (çox zaman balabançı və ya dəmkeş olaraq-İ.V.) bu sənətə maraq göstəriblər, amma bu o anlama gəlmir ki, aşıq sənəti onlara məxsusdur. Çünki ermənilərdə tarixən aşıq olmayıb”.

1912-ci ildə İzmirdə nəşr edilən, həm ermənicə, həm də türkcə yazan erməni aşıqlarının şeirləri toplanmış kitabın müqəddiməsində xristianşünas araşdırmaçı da yazır ki, bunların hamısı mənşə etibarilə türklərdir.

Çünki aşıq sənətində və aşıq şeirlərində, nəğmələrində türkün milli ruhunun sәsi aydın duyulur. Bu ruh erməniyə yaddır. Ona görə onlar sazda nə qədər yaxşı çalıb-oxusalar da,şəmkirli Aşıq Muradın qeyd etdiyi kimi “bizim kimi oxuya bilmirdilər”. Çünki ruh, o ruh deyildi. Min yaşlı “Qabusnamədə” deyildiyi kimi, “onların ruhunda, xarakterində və təbiətində ancaq murdarlıq vardır”.

         Məhz bunları nəzərə alan məşhur mütəxəssis A.Koroşşenko hələ 1896-cı ildə “Moskva xəbərləri” qəzetində dərc olunan “Şərq, daha çox Qafqaz musiqisi üzərində müşahidələr” məqaləsində qeyd edirdi ki, “…ermənilərin özlərinin xalq musiqisi yoxdur”.

Onlar yalnız əhatəsində yaşadıqları xalqların folklorunu və musiqisini yamsılamaqla məşğul olmuşlar. “Ozan mədəniyyətindən istifadə edib "qusan sənətini" ortaya çıxarmışlar. Tarixi inkişafın mərhələlərini başa düşməyərək ozan sənətinin aşıq sənətinə keçdiyi anlarda özlərinin ozan sənəti ilə bağlılığını iddia edib tez-tələsik Azərbaycan aşıq sənətini təqlid etməyə başlamışlar”.

Filosof, şair və publisist M.Nalbandyan yazırdı ki, “Erməni aşıqlarını yalnız erməni ailələrində doğulduqlarına görə erməni hesab etmək olar. Qədim nəğmə və mahnıların, havaların əksəriyyəti azərbaycanlılardan götürülüb. Mən ermənilərin yaşadıqları çox yerləri dolaşmışam, həmişə də çalışmışam ki, sırf ermənicə deyilmiş bir söz eşidəm. Lakin həmin sözü dinləmək indiyə kimi nəsibim olmayıb”.

Görünür, elə buna görə də fransıztarixçi J.Ş.Deserbye qeyd edirmiş ki, ”Erməni danışıq dili türk, tatar dilinin bir dialektidir.”

Onlar hətta öz təxəllüslərini də bizim aşıqların təxəllüslərinə bənzətmiş, bizim musiqi alətlərimizdən, şeir formalarımızdan və hacavatlarımızdan istifadə etmişlər. Məlum olduğu kimi, türk aşıqları şeir yaradıcılığında həmişə ənənəvi havacata əsaslanırlar. Haqverdiyan adlı bir erməni 80-ə yaxın aşıq havacatlarının tamamilə türklərə aid olduğunu yazırdı. Sənətşünas və professor Q.Levonyan isə açıq şəkildə etiraf edirdi ki: “Erməni aşıqlarının həm özlərinə götürdükləri adların, həm də onların şeir və mahnılarının adlarının hamısı Azərbaycan dilindədir”. 

Professor A.Bayramov “Azərbaycan dilindən erməni dilinə keçmiş etnoqrafik və onomastik vahidlər” məqaləsində tamamilə haqlı olaraq yazır: “Dilimizin gözəlliyi, emosional-poetik xüsusiyyətləri, axıcılığı, söz sırasının poetik durumu bütün dövrlərdə erməniləri məftun etmiş, onlar hazır söz qəliblərindən və deyimlərdən yetərincə faydalanmışlar. Azərbaycan türkcəsinə aid olan sözlərin başqa dillərdə işlədilməsi yaxşıdır, amma sözləri və sözlərin ifadə etdiyi əşya və məfhumları özlərinə çıxmaları elmi saxtakarlıqdır”.

Aşıq yaradıcılığının mayası türkün ruhundadır. Erməni ruhunda isə yaradıcılıq yoxdur, “aşıqlıq qüdrətinə varmaq, onu yaşatmaq hünəri yoxdur! Heç “qafiyə cəhətdən yoxsul”, “həmahəng sözləri məhdud miqdarda” olan erməni dili özü də buna imkan vermir. Erməni heç vaxt saz-söz sənəti yaratmaq iqtidarında olmayıb, o, sadəcə, məharətli təqlidçidir, plagiatçıdır, oğrudur - vəssalam.   

         Türk mədəni dəyərlərinə sahib çıxmaq cəhdi isə erməni xislətinin bariz nümunəsidir. Erməni tarixçisi M. Xorenlinin (V-VI əsrlər) də dediyi kimi, “İndi olduğu sayaq, keçmişdə də elmə, şifahi ötürülən mahnılara həvəsləri olmayan, ona görə də kəmağıl, nadan və vəhşi qalan qədim hayların” tör-töküntülərinin birbaşa piratçılıq metodları ilə Azərbaycanın qeyri-maddi mədəni irsinə aid olan, türkün milli-mәnәvi vә dini-irfani dәyәrlәrlә süslәnmiş saz-söz sənətini yalandan erməni mədəni mülkiyyəti hesab etməkləri absurddur. Öz yazıçıları V.Papazyanın qeyd etdiyi kimi, “Cahil, savadsız, vəhşi və ilk öncə şüursuz və əsasən soyğunçuluq və quldurluqla məşqul olan, şimal vəhşiləri kimi ov hesabına yaşayan”, bədii təfəkkürü yerlə sürünən, bədii-estetik   zövqü biabırçı vəziyyətdə olan ermənilərin intellektual-idraki məzmun daşıyan aşıq ədəbiyyatına malik olmasını iddia etməsi doğrudan da gülməlidir. Bu bədbəxtlər başa düşmürlər ki, aşıqlıq “ruh və yaşam biçimidir”, bu “geyim” onların əyninə biçilməyib.   Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, professor M.Qasımlı  müsahibələrinin birində deyir ki, “Şəmkirdə erməni aşıq Yervant vardı, o Azərbaycan dilində çalıb-oxuyurdu. Hər dəfə mənə deyirdi ki, erməni dili aşığa uyğun deyil, saza yatmır. Sazın sırf Azərbaycan hadisəsi olduğunu öz dili ilə söyləyirdi”.

         Əsil həqiqəti isə  erməni tədqiqatçısı və ədəbiyyatşünası S.Palasanyan hələ 1886-cı ildə Sank Peterburqda nəşr etdirdiyi “Erməni nəğmələri” kitabında yazmışdı: “Biz hansı xalqın təsiri altında oluruqsa, onun mahnılarını da özümüzünki hesab edirik və özümüzünkü kimi təqdim edirik”. Bu, bir etiraf idi. Ermənilərin belə etirafları isə çoxdur, lap çox. Lakin unutmayaq ki, bu etiraflar səmimiyyətdən yox, onların həqiqət qarşısında aciz qalmaqlarından irəli gəlir.

Şəkildə: Aşıq Sayat Novanın da erməniliyə heç bir dəxli yoxdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.01.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hər şey adi bir gün kimi başlamışdı. Günəş pəncərədən otağa dolmuş, külək pərdələri yavaşca yelləmişdi. Heç nə fərqli deyildi, amma bəlkə də mən fərqli bir şeyin olacağını hiss etməli idim.

İnsan sevdiyi ilə son görüşünün gəldiyini bilsə, daha uzun qucaqlayar, daha çox baxar, daha çox danışar, elə deyilmi? 

Amma mən bilmirdim…

O gün səni son dəfə gördüyümü bilmirdim. Bəlkə də ona görə sözlərim yarımçıq qaldı, bəlkə də ona görə baxışlarımı daha uzun saxlamadım. Gedişin adi bir ayrılıq kimi göründü – elə ayrılıqlar ki, ardınca qovuşmaq həmişə var. 

Amma bu dəfə yox idi.

Sən mənə baxıb gülümsədin. O gülüşündə həyat vardı, ümid vardı. Həmişəki kimi isti idi, amma indi düşünəndə o gülüşdə bir vida gizlənmişdi. O zaman bunu görə bilməmişdim. “Sonra danışarıq,” dedim. Sən də başını yüngülcə tərpətdin. Amma o “sonra” heç gəlmədi.

 Həyatın nə qədər qəddar ola biləcəyini o gün başa düşdüm. Hər şey bir andaca dəyişdi. Sənin yoxluğun qəfil külək kimi həyatımdakı hər şeyi alt-üst etdi. 

Hər gün özümə sual verirəm: “O gün səni son dəfə gördüyümü bilsəydim, nə edərdim?” Daha çox danışardım? Əllərini daha uzun tutardım? Baxışlarımı səndən ayırmazdım? Həyatın məndən oğurlamaq istədiyi hər saniyəni sənə həsr edərdim?

Amma o gün… O gün səni son dəfə gördüyümü bilmirdim. Sözlərimi yarımçıq qoydum, hisslərimi tam ifadə etmədim. İndi düşünürəm ki, bəlkə sən bunu gözləyirdin, bəlkə də mənim fərqində olmağımı istəyirdin. Amma bilmədim, anlayamadım.

İndi hər səhər o günü xatırlayıram. Sənin gülüşünü, baxışlarını, hətta ətrini. 

Səni o qədər aydın xatırlayıram ki, sanki hər an içimdə yaşayırsan. Amma hər dəfə də öz-özümə deyirəm: Kaş ki, o gün səni son dəfə gördüyümü bilsəydim…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.01.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Başa çata 2024-cü il Azərbaycan tarixinə COP29-a - BMT-nin iqlim dəyişkənliyi ilə bağlı sammitinə evsahibliyi etməsi ilə yadda qaldı. Azərbaycandan bütün dünyaya planeti gözləyən təhlükə barədə mesaj verildi. 

Gəlin 2024-cü ildə planetin hansı fəlakətlərlə üzləşdiyinə gəlin birlikdə göz yetirək: 

Yaponiyada Yeni il zəlzələsi

Bir sıra güclü təbii fəlakətlər sözün əsl mənasında 2024-cü ilin ilk günündə başladı. Yanvarın 1-də Yaponiya 1885-ci ildən bəri ən güclü zəlzələ ilə sarsıldı, 7,5 bal gücündə, Noto yarımadasının şimal hissələrinə təsir etdi. Yeni il zəlzələsi yanğınlar, torpaq sürüşmələri və sunamilər də daxil olmaqla bir sıra təbii fəlakətlərə səbəb oldu. 100-ə yaxın tikili zədələndi, 120 hektar ərazi su altında qaldı, 23 min insan təxliyə edilməli olundu, yarımadanın 280-ə yaxın sakini həlak oldu. Noto zəlzələsinin ziyanları Yaponiya hakimiyyətinə 6 milyard dollardan çox başa gəldiyi təxmin edilir.

BƏƏ-də daşqın

Demək olar ki, heç vaxt təbii fəlakətlərin qurbanı olmayan Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 2024-cü ilin aprelində əsl daşqını yaşadı. BƏƏ ilə yanaşı, uzun sürən leysan Oman, Bəhreyn, Səudiyyə Ərəbistanı və İran ərazilərini də su basıb. BƏƏ-də 24 saat davam edən aprel leysan yağışı son 75 ilin ən güclü yağışı olub: nəticədə iki illik yağış yağıb, Dubay hava limanını su basıb, bir çox magistral və magistral yollar su altında qalıb. İqlim dəyişikliyinin səbəb olduğu görünməmiş yağışın BƏƏ-yə 850 milyon dollardan çox ziyan vurduğu təxmin edilir.

Braziliyada fəlakət

2024-cü ildə növbəti ən böyük təbii fəlakət Braziliyada baş verib. Aprel-may aylarında ölkənin cənubundakı Rio Qrande-du-Sul ştatı güclü yağışlar səbəbindən su altında qalıb. 2,4 milyon insan fəlakətli daşqınların nəticələri ilə üzləşdi. Təxminən 600 min ştat sakini evlərini tərk etmək məcburiyyətində qaldı, 169 nəfər öldü. Faciə nəticəsində 200 minə yaxın ev dağılıb, müəssisələrin 90%-nə ziyan dəyib. Mütəxəssislərin fikrincə, Braziliya üçün görünməmiş daşqın ölkənin kənd təsərrüfatı sektorunun 3,5% azalmasına səbəb olub və itkilər 15 milyard dollardan çox olub.

Həcc zamanı faciə

2024-cü il tarixdə ən isti il olub. İsti dalğası dünyanın hər bir bölgəsinə təsir edib və rekord yüksək temperaturla bağlı 2024-cü ilin ən faciəli hadisəsi Səudiyyə Ərəbistanında baş verib. İyunun 14-19-da Məkkəyə illik həcc ziyarəti zamanı həddindən artıq istilər səbəbindən 1301 nəfər dünyasını dəyişib. 2024-cü ilin Həcc ziyarəti tarixdə ən ölümcül hadisələrdən biri olub və ilk dəfə istidən belə sayda insanlar ölüb. Həcc ziyarəti zamanı Məkkədə temperatur demək olar ki, 52 °C-ə çatıb.

Yagi qasırğası

2024-cü ilin ən güclü qasırğa Asiyada 2024-cü il avqustun sonu – sentyabrın əvvəlində baş verib. Yagi qasırğası Çin, Filippin, Laos, Tailand, Myanma və Vyetnam kimi ölkələrə təsir edib. Bir həftədən çox davam edən qasırğa infrastrukturun dağılmasına, içməli su çatışmazlığına və sanitariya şəraitinin xeyli pisləşməsinə səbəb olub. Vyetnamda 237 minə yaxın, Çində 50 mindən çox, Filippində 12 min və Taylandda 8 min ev dağıdılıb. Təxminən 850 nəfər ölüb, ən azı 320 min nəfər məcburi köçkün vəziyyətinə düşüb. Yagi qasırğasının vurduğu maddi ziyan 16 milyard dollar qiymətləndirilir.

Elena qasırğası

Hər il silsilə təbii fəlakətlərlə üzləşən ABŞ üçün 2024-cü il də istisna deyil. 2024-cü ilin sentyabrında Amerikanın cənub-şərqini vuran Elena qasırğası 2005-ci ilin avqustunda baş verən Katrina qasırğasından sonra ən faciəli qasırğa olub. Fırtına 230-dan çox insanın həyatına son qoyub, 73 minə yaxın evə ziyan vurub, 380 min insanı təxliyə etməyə məcbur edib, 160-dan çox su və kanalizasiya sistemini sıradan çıxarıb, əmlaka və biznesə 20 milyard dollardan çox ziyan vurub.

Valensiyada daşqın

2024-cü ilin iqlim fəlakətləri təkcə çoxlu sayda qurbanlara deyil, həm də siyasi iğtişaşlara səbəb oldu. 2024-cü ilin oktyabr ayının sonu və noyabr ayının əvvəlində İspaniyanın Valensiya şəhərinə yağan güclü yağışlar ölkə tarixində görünməmiş daşqınlara səbəb oldu. Nəticədə 220-dən çox insan həlak oldu, minlərlə insan isə evlərini tərk etdi. Şəhərin infrastrukturuna, o cümlədən yollara, körpülərə, qatar stansiyalarına və relslərə ciddi ziyan dəyib. Təbii fəlakət kütləvi etirazlara səbəb olub. 130 min Valensiya sakini region rəhbərinin istefasını tələb edərək şəhərin küçələrinə çıxıb. İspaniya Bankının hesablamalarına görə, bu böyüklükdə təbii fəlakətin nəticələrinin aradan qaldırılması ölkəyə 20 milyard dollardan çox başa gələcək.

2025-ci il necə olacaq?

Yuxarıda sadalanan fəlakətlər 2024-cü ildə planeti silkələyən təbii fəlakətlərin tam siyahısı deyil. Bütün dünyada təbii fəlakətlərin statistikası üzücüdür. Meşə yanğınları, quraqlıqlar, daşqınlar və qasırğalar hər il daha dağıdıcı xarakter alır və onların nəticələrindən daha çox insan əziyyət çəkir. On milyonlarla insan aclıq astanasındadır, yüz minlərlə insan evlərini itirir, infrastruktur dağıdılır, flora və fauna tələf olur. 2024-cü ildə təbii fəlakətlərin ümumi zərəri 310 milyard dollardan çox qiymətləndirilir və yalnız 2025-ci ildə vəziyyətin yaxşılaşacağına ümid etmək olar. Təəssüf ki, ciddi iqlim dəyişikliyi yaşayan dünya onun fəsadlarına tam hazır görünmür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız. Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.                           

Əslində, uğur formulası ümumi olduğu qədər də spesifikdir, yəni bir xalq üçün lazım olan uğur qazanmaq keyfiyyətləri başqa bir xalq üçün aparıcı olmaya da bilər. Məsələn, Azərbaycanda (ümumən Şərqdə) uğur formulasında mental qayda-qanunlara, davranış tərzinə istinadı, möhkəm ailə faktorunun, nümunəvi tərbiyənin rolunun hegemonluğunu, milli kökə və dini mənsubiyyətə bağlılıq faktorunu spesifikliyə aid edə bilərik.

Mən öz şəxsi təcrübəm, eləcə də illərdir ki, davam edən müşahidələrim nəticəsində uğurun qazanılmasında aşağıdakı 15 parametrləri xüsusi olaraq qabardardım:

2) Möhkəm ailəyə malik olmaq.

Uğura doğru yönələn gəncin möhkəm, sağlam ailədən çıxması, bir-birini anlamaq, bir-birinə güzəştə gedə bilmək üstünlüklü, münasibətlərin inam və etibar üzərində bərqərar olduğu, dedi-qodusuz, qanqaraçılıqdan uzaq, problemsiz ailənin üzvü olması da şərtdir. Belə ailə bütün qüvvələrini həyat hədəfinə yönəltməkdə, bir növ, sənin səfərbəredicin ola bilir.

Burada kişi-qadın münasibətləri də vacib detaldır. Fikri və arzuları üst-üstə düşən ərlə arvadın həyatı qədər gözəl həyat ola bilməz. Möhkəm ailə faktorunun təməlində ailə başçısının ağıllı siyasət yürütməsi (ailəni kiçik dövlət adlandırırlar) başlıca rol oynayır. Gənclər ailə həyatı qurarkən mütləq doğru seçim zərurətini də lazımınca dərk etməlidir. Hər cəhətdən bir-birini təmin edən cütlüklər ailə həyatı qurmalıdırlar. Hətta, belə bir deyim də var: çalış özünlə bir boyda olan arvad alasan, özündən hündürünü alsan ayaqları altında qalıb taptalana bilərsən.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Prozası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazar Ərdəbildə yaşayan İlqar Müəzzinzadədir.

İlqar Müəzzinzadə

Ərdəbil

QAR ADAMI

Yuxuda bir qar adamı görürəm. Mənim nə qar ilə problemim var idi, nə də qar adamı ilə! Söz burda idi, evə girmişdi, çıxmaq fikri də yox idi.

Otuz il subay qalmamışdım ki, sonunda bu buza oxşar qar ilə evlənəm. Pis-pis kobud və soyuq heykəli ilə qucaqlamaq da istəyirdi. Bir təhər qopmalı idim. Baş açmırdım, qadın bir qar adamından çox, erkək bir cinə bənzəyirdi. Sanki damlarda olanları da bu yönəldir kimi davranırdı. Bir an dama sarı qaçıb qar adamlarına baş çəkdim. Hərəkətsiz və düzənli bir sırada dayanmışdılar.

Yenə pəncərə qırağına getdim. Saat gecə biri sovuşmaqda idi. Evdə zalın bucağındakı balkonun qırağında, soyuq kafelin üstündə lüt ayağımla dayanmışdım, sazaq ayağımı sancırdı. Qar dənələri getdikcə yekəlirdilər. Qoz boyda, qırıq-qırıq, havada fırlayaraq, hər yerə yox, balkona çox yağırdı, beş metr otaylığa isə az. Dam ilə balkonda hər yerdən çox gəzişirdilər.

Balkonda özünü tərpədib, üst-başını silkələdi. İrəli gəldi. Qarnının ortasından bir təpik geydirdim. Yerə tökülüb dağılsa da, yenə qar adamı şəklinə qayıdırdı. Vurduğum təpik heç vecinə də deyildi. Peyk antenası boşqabının böyüründən sovuşub, qırmızı dəmir qapıya söykəndi. Evə girmək istəyirdi. Ayaqlarım donuxub, əllərim keyimişdi. Dəmir qapının soyuq qıfıl yerini çəkib açdım, içəri keçdi. Boyu bir metr olardı. Başını yuxarı qaldırıb üzümə zilləndi.

Qar qırmızı çırağın işığında işıldayırdı. Yumşaq və pambıq telefon telinə, xiyaban qırağında sıralanmış ağacların xollarına düşür, qırmızı işıq altında şəhərə sərilirdi. Xiyaban qırağındakı ağacların budağı arasında uçuşub üşüyən sərçələr isti yer axtarırdılar, amma nə isə, bu isti heç də qar adamının könlücə ola bilməzdi. Çıxıb dam yolundan kürəyi götürdüm, başını bədənindən ayırmaq istəyirdim. Damın üstündən yerimək səsi gəldi. Səsin olub-olmamasına şübhələndim. Səs getdikcə ucalırdı, pəncərə qırağından ayrılıb, dama sarı getdim. Bir neçə qar adamı damın üstündə oturmuşdu. Başqa qonşu damlar və balkonlarda da habelə.

Qara asfaltın çirkin sir-sifəti, yavaş-yavaş qar quşunun altında itirdi. Ötən ay, damda manqalda bişirdiyim kababın közləri də, qar dənələri altında itməkdə idi. Qar dənələri, hansısa bir şəhəri təsxir etmək istəyən komanda paraşütizmləri kimi kirpiklərimə qonduqca, ürəyimə soyuq bir şübhə sarılırdı. Sevirdim qarı, yağmasına varam, qarışam, qaynayam, zarafatlaşam. “Hooooy gözümə ala-bula dəyirsən ha!” bir-bir tutub öpəm. Dodağımda soyuq yaş oturmuşdu, dişlərim üşüyürdü, amma nə isə bu qar adamı çox nanəcib birisinə oxşayırdı, zərrə-zərrə göydən yağan gözəl qar dənələrindən düzəldilmiş qar adamı deyildi sanki.

Dam yolunun soyuq qara mərmərli daşlarının üstündən, ayaq yalın sovuşub evə düşdüm. Qar adamı openin üstündə sırtıqca oturmuşdu. “Mənə qızıl almırsan, mənə lap son moda olmuş paltarlar hədiyyə etmirsən, xarici səfərlərə aparmırsan” deyən qadınlara bənzəyirdi. Nə papağı var idi, nə burnunda yerkökü, hər nəyi qardan düzələn yalnız ağappaq bir heykəl idi. Onun kristallarının arasında narın sarı-narıncı işıltılar parlayırdı. Yuxu gözümü çıxardırdı, davalarımı atmışdım, amma dama papaqsız çıxdığım üçün, sinüzitim yenə incitməyə başlamışdı. Bilmirəm elə doğurdan ağrıyırdı, yoxsa yuxu idi! Başıma ağrı sıçrayırdı. 

Gecə saat 01:30 olardı. Mən isə hələ də qar dənələrinin ovsununda idim, sehirli yağmasına dalmışdım. Pəncərənin arxasından bir an belə qopa bilmirdim. Nəfəsimdən şüşə buğlanmışdı. Qar adamı məni qucaqlayıb öpmək istəyirdi. Çox zorlu olsaydı da müsibətlə ayrılıb kürəyi əlimə götürmüşdüm. “Mənim səninlə heç bir sabahım yox, açıl get burdan” deyə bağırmışdım. Kürək ilə başını bədənindən ayırmaq istəyirdim. Üstünə yürümüşdüm. Çırpışmışdıq. Çilçırağın qırılıb yerə düşməsini də vecinə almamışdı, qucaqlamaq istəyirdi. Soyuqluğunu mənə təqdim etmək üçün. Pəncərənin şüşəsini silib ara-sıra eşiyə baxırdım. Qar dənələri balkon üstünə toplanmaqda idi. üst-üstə qalandqdan sonra, təzədən dönüb qar adamına dönüşürdülər.

Pəncərədən ayrılmışdım, qar adamı zalın bucağına getmişdi. Əlində bir kubik var idi. sarı-narıncı rəngində. Qarın böyümüş kristalları kimi idi. O, kristalın işıqla sayrışan əşyasını, xırıltı, xırpıltı, cırınq-cırınq səslər içində, qabağına qoyub başını üzərinə əymişdi. Yuvasını oğurluq qır-qızıldan doldurmuş qarğa kimi idi. Ara-sıra balkona çıxıb, bir qucaq qar gətirirdi və uşaqlarımızdır deyirdi, sonra da qabağına töküb qovurğa kimi hərdən birini ağzına atırdı.

Yenə də dam yolunu soyuq mərmərindən keçib, evə qayıtdım. Soyuq, cırıq corabımdan dabanıma süzüb sancırdı. Qar adamı yox idi. Balkona sarı getdim. Otağı, şkafı, vannanı, tualeti, hər yeri alt-üst elədim; kaş yenə də dədəsi evinə cəhənnəm olmuş qadınlar kimi olaydı. Kəbini icraya qoymayıb, çıxıb gedənlər kimi. Evdə bir yaş da görmədim. Demək su olub yerə də getməmişdi. Zala qayıtdım. Mebelin bazası qırağında səkkiz bucaqlı kristalı işıldayırdı. Əlimə götürdüm. Göz qırpımında əriyib yox oldu. Əlim üşümürdü. Sanki əlimə isti su dağıldı. Aşpazxanaya gedib əlimi soyuq suya tutdum. Üzümə su vurdum. Yuxu içində yuxu görürdüm, qorxu canıma çökürdü. Openin altındakı üst-üstə qalanmış şey-şüylərə gözlərim sataşdı, soyuducunun içində hər nə var idisə, eşiyə tökülmüşdü, meyvə, tomat pastası, mürəbbə, limonada kimi. Soyuducunun öz-özünə açılması ilə diskindim. Ansızın ağ bir əl yaxamdan yapışdı. Uzun barmaqlarını boğazıma sardı. Gözlərim kəlləmə çıxdı. Nəfəsim kəsildi. Bir an danışmağa belə fürsət vermədi. Sonra  da öz şikarını çəngəlləri arasında boğub göylərə aparan qartal kimi, yuxarı qovzayıb aşağı çırpdı, yerdə sürüyüb soyuducunun içinə təpdi. Qapını bağlayıb bağrına basdı, dayanmadan öpməyə başladı. Başım gicəllənir, nəfəsim kəsilməkdə idi. Lap boğulurdum, həm soyuqdan, həm havasızlıqdan. Soyuducunun içi qap-qaranlıq idi. Və həmişə uşaqlığımdan soyuducu qapısının açılıb-bağlanmasında, çırağının necə yanıb-sönməsi mənim üçün sual idi. İndi soyuducunun içində bu fikirləri bir anlıq belə beynimdə dolandırsam da, yalnız buraxılıb eşiyə qaçıb canımı qurtarmağa çalışırdım. Demək qapı bağlananda çırağın necə sönüb-sönməmək tapmacasını kəşf etməyə heç də yaxşı fürsət deyil idi. Kvant fizikində kvark zərrələri kimi bir şey idi, baxsan var, baxmasan yox! Qar adamına baxmamağa çalışırdım. Bu həçəldən necə olursa olsun qurtarmalı idim. Bağrına basıb dodağımı yeməyə çalışsa da, başa sala bilmirdim ki, mənim sənin ilə heç sabahım ola bilməz. Qışqırdım. Səsim çıxmadı. Bir neçə dəqiqə soyuducunun içində qucağında dartındım. Qaranlıq və soyuq hər tərəfimi keyitmişdi. Soyuducu yerə aşdı, çətinliklə eşiyə çıxıb ayağa durdum. Başını bədənindən qoparmaq istəyirdim, hər nə qədər zor verdim tərpənmədi. Çox yoğun, qoca və köklü bir ağac kimi idi. Tez başını mənə sarı tutub qucağına götürdü. Qıçlarımdan yapışıb yuxarı qaldırdı, sonra son gücü ilə kitabxanaya tərəf tulladı, sifəti kitablara öz günüsü kimi yanaşan qadınlar kimi olmuşdu. Soyuducunun qulpu belimə keçdi, bağırtım göyə ucaldı. Özümə gələnə kimi yenə yox oldu. Soyuducunun içindən çıxıb zalın bucağına qayıtdım. Soyuducuya sarı addımlayıb qapısına yaxılan qar dənələrinə əlimi sürtdüm. İşıldayıb sarı işıqla yox oldular. Yerdə bir zərrə belə su qalmamışdı.

Soyuducunun qapısını örtüb zala qayıtdım. Əlini sinəsinə salıb bir başqa səkkiz bucaqlı kristal çıxartdı. Onun kristalları alma boyda olardı. Qarın sarı-narıncı dənələri balaca lampalar kimi yanıb-sönürdü. Elə bil şəhərdə bir iş görüləcəkdi. Yoxsa bu qədər qar ordusunu mənə görəmi tökmüşdü dam üstə? İşıq dalğaları səkkiz bucaqlı kristalın ortasına süzüb Savalan dağının rəsmini yaradırdı. Sonra da şəhərin damlarını göstərirdi. Sanki damlarda olanlara siqnal verirdi.

Ayağa qalxıb soyuducuya sarı getdi. Qapısını açıb içinə keçdi. Daha təcrübəli idim, bayaqkı oyun başıma gəlməsin deyə, bu dəfə soyuducuya yaxın düşməyəcəkdim. Bir daha çıxıb zalın bucağındakı qara mebelə qayıtdı. Saat beş, səhər açılıb dan sökülüncə, hər yarım saatdan bir, soyuducuya girib zalın bucağına qayıdırdı.

Dama çıxdım. Qar adamları başqa damlarda olanlar ilə yer dəyişirdilər. Binada ərləri ilə yatmayıb, başqa evlərdəki kişilərin yatağına gedən qadınlar kimi idilər. Sərçələr qrupunun uçuşunu xatırladan qar dənələri, dama qonduqda, yenə də qar adamı formasına qayıdırdılar.

Pillələrdən qaça-qaça evin içinə qayıtdım. Zaldakı qar adamını damlarda olanların başqanı olduğunu sanırdım. Dama çıxanda zal ilə otağın sobası sönmüşmüş, çıraqlar da habelə. Evdə soyuq hökm sürməkdə idi. nəfəsim qaranlıq evin soyuğunda buğlanırdı. Xalçanın qıraqlarında zalın divarına yapışıq sərilmiş yorğanı qucağıma aldım. Mebelin üstündə dizlərimi qarnıma yığarkən, yorğana bürünüb, qar adamının işlərinə baxırdım. Mən ilə rahatlıq hiss etməsini düşünürdüm. O isə məni təsxir etmiş sanırdı, bəlkə də təhlükəsizliyimə özünü inandırıb vücudunu toxunulmaz düşünürdü. Bəlkə də elə ilk evə girdiyində mənim  çevrilmə sürəcimi başlamışdı; məni də özü kimi bir qara çevirib, ömürlük sevgi yaşatmaq istəyirdi.

Yorğan içində tərləmişdim. Bəlkə də əriməkdə idim. Varlığımın nə olduğuna yavaş-yavaş şübhələnirdim, barmaqlarım keyiyib, dırnaqlarım ağarmaqda idi. gözlərim qaranlıq çalırdı.

Yorğandan ayrılıb otaqdakı güzgüyə sarı getdim, qırov bağlamışdı. Qar adamının səkkiz budaqlı kristalında Savalan ətəklərini görə bilirdim. Savalan sığınacağında hərbi təlim görən əsgərlərin düzülüşünə bənzəyən bir formada minlər qar adamı düzülmüşdü, dağın başında dörd qatlı bina ucaldıqda yüzlər katapult kimi sistemlər, qartal daşının çevrəsinə yerləşirdi. “Ağa pox yedim” deyə ucadan bağırsaydım da, səsim çıxmırdı. Qucaqlayıb mən səninəm desəydim də eşitməz, görməz kimi öz işini görürdü. İş belə qabağa gedirdi ki, biraz sonra bütün şəhər qar altına getsin.

Qara buludlar Qartal daşının üstündə toplaşıb vur hay qar yağdırmaqda, maşınlar boyda qar topuları yetişdirməkdə idilər. Qar topular oluşduqdan sonra şəhərə sarı tuş tuturdular. Şəhər qar ilə basdırılacaqdı. Qartal daşı getdikcə qar talalarının altında itməkdə, bir qarlı dağa çevrilməkdə idi...

*

Bilmirəm haçan yuxudan durmuşdum. Səhər çağı idi, acıxmışdım. Belimin ağrısından tərpənə bilmirdim. Barmaqlarımın da ikisi çıxmışdı. Çətinliklə paltarımı geyinib evdən çıxdım. Saat səhər 10:00 zad olardı. Çörəkçi Hüseynəlidən sümü almağa getdim. Ordan da sınıqçı Əlinin yanına gedib çıxığı saldıracaqdım. Hüseynəli ağappaq rəsim dəftəri kimi olmuşdu. Daha çörək bişirmişdi, yarım metrlik buz qaliblərini kürənin qabağına uzatmışdı. Kürədən şaxta eşiyə püflənirdi. İki dənə yarım metrlik buz alıb evə döndüm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.01.2025)