İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Bu günlərdə istəmədən bir neçə gəncin söhbətinə qulaq şahidi oldum. Söhbətin mövzusu mərdlik və qəhrəmanlıq idi. Çox ağıllı fikirlər söyləyirdilər. Söhbət əsnasında onlardan biri ayrılıb gedərkən  zarafatla dedi: “Atalar deyib ki, igidlik ondur – doqquzu qaçmaq, biri isə heç gözə görünməməkdir”. Nədənsə bu ifadə diqqətimi daha çox cəlb etdi.  Görəsən, xalq qəhrəmanımız bu sözləri hansı mənada deyib?

Kiçicik bir araşdırma apardım. Öz mülahizələrimə və tədqiqatçılarımızın fikirlərinə istinadən “İgidlik ondur-doqquzu qaçmaqdır, biri heç gözə görünməmək" ifadəsi barədə doğru hesab etdiklərimi sizlərin də nəzərinə çatdırmaq istərdim.

Əvvələn, bu ifadə, gəncin dediyi kimi, atalar sözü tək işlənsə də, saf atalar sözü deyil, ən azından konkret müəllifi vardır. Məlum dastanın baş qəhrəmanı olan Koroğlunun düşünülmüş şəkildə dediyi sözlərdir. Bəziləri qəhrəmanın  həmin ifadəni  zarafatla, istehza ilə dediyini söyləyirlər. Unutmayaq ki, sözün düzünü elə zarafatla deyərlər.

Eposun məzmunundan məlum olur ki, can qurtarmaq üçün meydandan  qaçmağı qəbul etmir Koroğlu. Belə düşünənlərə və hərəkət edənlərə istehza edir. Məsələn, dastanın “Qars səfəri” qolunda dəlilər minarənin qapısını açırlar, Koroğlu bayıra çıxır. Qars paşasını nə qədər axtarırsa tapa bilmir. Deyir ki, “Eybi yoxdu. Bu da bir cür igidlikdir. Bu cür adamların igidliyi ondur, doqquzu qaçmaqdı, biri heç gözə görünməmək”. Həmin epizoda istinadən tədqiqatçı İ.Sadiq “Azərbaycan “Koroğlu” eposu (I kitab)” əsərində göstərir ki, bu ifadədə əslində “paşaların qorxaqlığı, cəsarətsizliyi, ürəksizliyi öz ifadəsini tapmışdır, yəni bu atalar sözü ilkin variantda onların qorxaqlığını ifadə etmək üçün işlədilmiş, sonralar atalar sözünə çevrilmişdir. Axı Koroğlu paşanın qaçmağını da igidlik sayır”. Amma burdakı sözlər həqiqi mənada yox, ironiya ilə deyilib. Çünki  Koroğlunun öz qoşmasında dediyi kimi, “Mərd dayanar, namərd qaçar”. Bir də unutmayaq ki, belə paremiyalarda bədii niyyətin çevik qavrayışına xidmət edən məcazilik olur, onlar işlənmə məqamı və şəraitə uyğun olaraq fərqli məna kəsb edə bilirlər. Bu vahidlərə formal məntiq prinsipləri ilə yanaşmaq düzgün deyil. Ona görə ki, onların sırasında ironiya, hətta sarkazm…məzmunlu nümunələrə də rast gəlmək mümkündür.    

Öz qoşmasında “Bizim elin dəliləri, Girər meydana mərd olu, Ölüncə meydandan qaçmaz, Girəndə meydangərd olu”, - deyən Koroğlu kimi bir qəhrəmanın meydandan qaçmağı hünər sayması və hətta bunu təbliğ etməsi qətiyyən inandırıcı deyil. “Həmzənin Qıratı qaçırması” qolunda isə Koroğlu özü haqqında qətiyyətlə belə deyir: “Koroğluyam, qoç oğluyam, qoçam mən, Çətindi ki, mərd meydandan qaçam mən, Havada dövr edən tərlan quşam mən, Sarlar şikarımı ala qoymaram”. Saz havasında bunları oxuyan bir qəhrəman necə “İgidlik ondur-doqquzu qaçmaqdır, biri heç gözə görünməmək" ifadəsini həqiqi mənada söyləyər?!

Bizcə, bu ifadədə hərbi-siyasi çalar var, yəni hərbi taktikanın, döyüş fəndinin obrazlı ifadəsidir. Unutmaq lazım deyil ki, belə ifadələr hər şeydən əvvəl bədii düşüncə məhsuludur və məcazi obrazlar, rəmzi deyimlər hesabına formalaşır.

İfadədəki qaçmaq” bizim başa düşdüyümüz kimi, düşmən qarşısından qaçmaq yox, döyüşdə sürətli hərəkət etmək mənasındadır. “Gözəgörünməmək” isə görünməyən yerdə mövqe tutmaq və oradan hücum etmək mənasındadır. Dastanda işlənmiş “Çıxın qarınca tək dolun hər yandan” misrası da buna işarədir. Beləliklə, ifadədə Koroğlunun igidlik fəlsəfəsinin əsas müddəası öz əksini tapmış - modelləşdirilmişdir.

Tədqiqatçıların yekdil fikrincə, bu, bir fənd, feil, hiylə, siyasətdir, başqa sözlə, hərbi manevdir (aldadıcı hərəkətdir). Bu mənada Koroğlu müəyyən məqamda hərdən qaçmağı məqbul sayır. Bunu onun Dəmirçioğlunu Ərzuruma yola salarkən verdiyi məsləhət də sübut edir. Amma bu qaçmaq aradan çıxıb sadəcə can qurtarmaq kimi yox, düşmənlə vuruşmağın bir fəndi, yenidən geri dönməyə işarə kimi başa düşülməlidir. Koroğlu qoşmalarının birində işlənmiş “Mərd meydandan qaçmaz, qaçsa, aldadı” misrasındakı fikir də bunu sübut edir. “Qaçıb aldatmaq, düşməni çaşdırmaq” bir döyüş taktikasıdır. Həm hərbi güc, həm də düzgün fənd – hərbi strategiya və taktika (doqquzu fənd, biri zor”) Koroğlu qələbələrinin rəhnidir.   

Dastanın V.Xuluflu nəşrində Koroğlu belə səciyyələndirilir: “Koroğlu igid, qoçaq... olmaqla bərabər, həm də çox ağıllı və fəndgir bir adam imiş”. Ona görə də   “həmişə qalib gələrmiş”. Təsadüfi deyil ki, yaxın dostu Aşıq Cünun da Koroğlunu Məhbub xanıma belə nişan verir: “Bilmək olmaz onun min-min felini”. Cəfər paşaya isə aşıq öz qəhrəman dostunu belə tanıdır: ”Mərd meydandan qaçmayıbdı yaşında…”.    

M.Kazımoğlu özünün “Xalq gülüşünün poetikası” əsərində yazır: “Koroğlu bu fikirdədir ki, mərdin meydandan qaçması məhz düşməni aldatmaq üçündür. Bunu nəzərə alan K.Vəliyev yazır: “İgidlik ondur, doqquzu qaçmaq, biri heç gözə görünməmək, – deyimini Koroğlunun məhz trikster funksiyası və dönərgəlik qabiliyyəti ilə bağlamaq daha düzgündür”. M.Qıpçaqla birgə “Türk savaş sənəti” adlı kitab yazıb çap etdirmiş Ə.Əsgər isə Koroğlunun meydandan qaçmağını türk savaş sənətinin hücum və geriyə çəkilmə taktikasının (aypara taktikası və ya Turan türk taktikasını yada salın-İ.V.) tərkib hissəsi adlandırır. Meydandan qaçmağın bir fənd-fel olduğunu igidliklə bağlı məşhur Koroğlu deyiminin başqa variantları da təsdiq edir. Paris nüsxəsində həmin deyim bu variantdadır: “İgidlik altıdı, beşi hiylədi, biri isə zor”. (Bir başqa mənbədə isə oxuyuruq: “İgidlik ondur: biri zordur, doqquzu fənd”-İ.V.) Deyimin Koroğlu dilindən, onun öz fikri kimi verilən bu variantı bir daha göstərir ki, meydandan qaçmaq Koroğludan ötrü hiylə (fənd) işlətməyin bir üsuludur”. Və düşünülmüş hərbi taktikadır. Yüksək sərkərdəlik qabiliyyətinin ifadəsidir. Qələbəni təmin edən üsullardan biridir.

Unutmayaq ki, bu cür ifadələrdə uluların bizə çatdırmaq istədikləri mənanı tapmaq o qədər də asan olmur. Bunun üçün “mənanı daha dərindən başa düşmək bacarığına sahib olmaq” əsas şərtdir. İfadələrin “məğzində, mayasında hifz edilən dərin mənanı, müdrik fikri tam anlamaq, dərk etmək üçün insana, doğrudan da, müəyyən bir düşüncə potensialı, mütaliə səriştəsi tələb olunur”. Araşdırmaçılar Honek və Templin fərziyyələrinə görə, belə ifadələrin qavranılması müxtəlif mərhələlərdə baş verir. İlk öncə, eşidilən ifadənin ilkin mənası, daha sonra isə onun ifadə etdiyi əsas məna başa düşülür. 

Gəlin, əvvəlcə tələsmədən belə ifadələrin ilkin yox, əsas mənalarını başa düşməyə çalışaq, sonra onların “defektli” olub-olmaması barədə fikir söyləyək. Yoxsa, ifadənin ilkin mənası fikrimizi çaşdırıb, bizi yanlış səmtə yönəldə bilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.01.2025)

Aida Eyvazlı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və İncəsənət” portalı ilə birgə “Türk dünyasının mədəniyyət xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq” layihəsi təqdim edilir.

Bu dəfə sizə Saxa Yakutiya Respublikasının xalq şairi, Saxa Yakutiya Respublikası Prezidentinin mədəniyyət məsələləri üzrə müşaviri, Türk dünyasının tanınmış qadın şairi, Azərbaycan ədəbiyyatının yaxın dostu Natalya Ivanovna Xarlampyevanın yaradıcılıq nümunəsi təqdim ediləcək.

Dünyanın müxtəlif ölkələrindən dövlət mükafatları ilə təltif olunan, çoxlu şeirin, publisistik və tarixi əsərlərin müəlli olan Natalya Xarlampyeva  xalqların ədəbiyyatlarının yaxınlaşması, insanlar arasında ruhi bağlılığın yaranması üçün böyük işlər görüb.

Şeiri yakut dilindən rus dilinə Vyaçeslav Kupiryanov çevirib, mənsə rus dilindən dilimizə çevirmişəm.

Analar anası Anam Asiya

                (Dua)

Mənim damarımda qaynayan qanda

səsi-nəfəsi var babalarımın.

Baxıram göylərin ənginliyinə,

Yanan ulduzların işartısında

Əzəli-sonu var ulularımın.

Şimal soyuğunda, sazaqlarında

Donmadı, ölmədi köçəri ruhum.

Könlümdə qanadlı atlar oyandı

Tutum yəhərindən, öpüm alnından,

Çöllərdə, dağlarda çapdıqca çapım.

Arzumu, sevgimi, kədərlərimi,

Tarix yazmış qara qədərlərimi

Götürüm çiynimə, alıb qoynuma,

Sənə demək üçün mübhəm sirrləri,

Çaparaq o atı yanına gəlim,

Analar anası anam Asiya.

Sənin çöllərindən, çəmənlərindən,

Sənin yollarından, dənizlərindən

Gör neçə tayfalar, xalqlar keçiblər,

Bəzən güclülər də gücün itirib,

Bəzən xoşbəxtləri də bədbəxt ediblər.

Mən sənə küsmürəm, ancaq de görüm,

Bir  ögey ana tək

Sən bizi özündən ayırdın neyçün?

Bizi tikanlığa atdın, unutdun,

Bizə qarşı niyə daşürək oldun?!

Cənub səltənətdə, isti çöllərdə,

Bizə yurd vermədin, yuva vermədin.

Başımızı qara bulud alanda,

Bizi tufanlardan, zəlzələrdən,

Niyə gizləmədin, niyə sevmədin?!

Yenə incimədik, biz səndən Ana,

Yaxşı ki, bu qədər əzab içində,

Ürəyimiz qaldı, ruhumuz qaldı,

O daş yaddaşımız unudulmadı.

Soyuqlar yaşamaq öyrətdi bizə,

Bərkidik tufanda, şaxta, boranda.

Qarlı dağlar aşdıq, keçilməz yollar,

Qalın meşələrdən, düzlərdən keçdik...

Səni görmək üçün yola düzələndik.

Kimdisə bilmədik... ağır günlərdə,

Səsi, nəfəsiylə bizi qorudu...

O səsin, nəfəsin dalınca düşüb,

Bir çay sahilinə yetişib gəldik...

O çay da ölməyə qoymadı bizi,

Sonra da bu yurdun qışına düşdük,

Ölənimiz öldü, qalanımızsa,

Qışla qardaş oldu, soyuğu sevdi.

Çünki ruhumuzu qırammadı qış,

O isti çöllərin istiliyindən,

Soyuğa, borana, qışa da verdik.

Bu soyuq Şimalda, soyuq çöllərdə

Bizi könlümüzdə inam yaşatdı.

Biz belə yaşadıq, belə dirildik,

Analar anası, Anam Asiya!

Qapını döyməyə cürət etmişəm,

O sopsoyuq yurddan bura gəlmişəm,

Qovma öz balanı qapıdan daha,

Ay Anam gəl batma belə günaha.

Gəlmişəm dərdimi söyləyim sənə,

Yuxumda gördüyüm həqiqətləri,

Bir də bildiyimi söyləyim sənə...

Başımı dizinin üstünə qoysam,

Bir də gözlərimi yumub dincəlsəm,

Oyatma sən şirin yuxudan məni,

Qıyma ki, pozulsun qədim yaddaşım,

Mənə atalardan, həm babalardan,

Bir də  nənələrdən danış nə olar....

Məni keçmişimdən məhrum eləmə,

Mənim yaddaşımı qaytar özümə,

Qaytar ki, bir az da güvənim artsın,

Qaytar ki, kədərim-dərdim azalsın.

Mən sənin doğmaca qədim türklərdən

Törəyən qızıyam Yakutiyanın.

 Anam! Dur məni qucaqla, qollarını aç,

De ki, itirdiyim qızım gəlibdir.

Ən qədim türklərin yolunu tutan,

Yolunu qoruyan, quzum gəlibdir.

Mənə alqış eylə, xeyir-dua ver,

Qapından əliboş qaytarma ana

Analar anası, Anam Asiya!

Yenə bir süfrə aç, bir ocaq qala,

Yenə yığ başına övladlarını,

Bilirəm, qovağlı olub illərin

ötən əsirlərin, qərinələrin

İçindən nə qədər tufanlar keçib.

Cənub çöllərində oğullarının

Qanına bulaşıb əllərin sənin,

Sinənə övladlar dağı çəkilib,

At belindən düşən oğul dərdidir

Üzünü bəzəyən o qırışların...

Lakin Boz çöllərdə, isti çöllərdə,

Sənin torpağından, suyundan içən

Cəngavər-qeyrətli oğul-qızların

Tayfanın, boyların sayın artırıb,

Biri azalanda, biri çoxalıb...

Bizi də o azlar sırasına qat,

Bizdən ülfətini azaltma, Ana.

Bir süfrə başında, ocaq başında

Dili dilimizə yaxin olanın,

Yanında otuzdur, danışa bilək.

Ruhu ruhumuza yaxın olanın,

Əlindən bir bardaq su alıb içək.

Yenə bir süfrə aç, bir ocaq qala,

Yenə başına yığ övladlarını,

O süfrə başında, ocaq başında

Bacı-qardaşlarım bilsin ki varam,

Bilsin ki, Saxadan durub gəlmişəm.

Mənə mehrlə bax, məhəbbətlə bax,

Mehrindən damarda qanım oynasın,

Ürəyim titrəyib köksümdən çıxsın,

Ağlaya-ağlaya əlindən öpüb,

Deyim ki, saçımı tumarla ana.

Bizi ögey sayma, bizi doğma bil,

Bizi törəmizdən ayırma Ana!

Analar anası, Anam Asiya!

Baxma mənə elə donuq gözlərlə,

Mən sənin qanınam, canınam axı.

Mən sənin ovcunda bəslənmiş balan,

Mən sənin tarixin, yazınam axı.

Mən ürəyi açıq bir uranxayam,

Fikirli dolanıb qəmli gəzmişəm.

Köhlən at belindən yerə enməyən,

Yurdunu  axtaran köçəriyəm mən.

Qəzəbi, ağrını içində boğub,

Düşməni kinin içində boğub,

Mərhəmət umana əl uzatmışam.

Sən də əlini ver, öpüm əlindən,

Analar anası, Anam Asiya!

Yenə qoynuna al, qucaqla məni,

Yenə layla oxu, xeyir-dua ver!

Yenə də gülümsə gözümə Ana,

Gül ki, gözlərində Günəş parlasın,

Gül ki, Saxa yurdu unudulmasın.

Analar anası, Anam Asiya!

Diz çöküb qarşında dua edirəm,

Məni rədd eləmə, məni yad sayma

Sənə  öyrəşdiyim doğma dilimdə

Türkün ilk danışıq, layla dilində

Moğol anaların əzəmətiylə
Yakut nənələrin nəğməsi ilə

Yalvarıram, ana, sonsuza qədər...

Tumarla saçımı, qucaqla məni,

Analar anası, Anam Asiya!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.01.2025)

Varis, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün yəhudi şeirinin görkəmli nümayəndəsi, Rusiyada yaşayıb yaratdığı üçün adı Rusiya poeziyasına pərçimlənmiş Osip Mendelştamın doğum günüdür.

Rus poeziyasında xüsusi yeri və çəkisi olan iki şairi – Osip Mendelştamla İosif Brodskini bir çox şeylər birləşdirir, o cümlədən yəhudilik.

Ən əsası isə 60 ildən sonra birincinin nisbətən sadə həyat fəlsəfəsi ikinci tərəfindən nisbətən mürəkkəb şəkildə inkişaf etdirilib.

Soyuq, fənərlərin verdiyi azacıq işığin darıxdırıcı qaranlığı...

Yeni il küknarlarını bəzəyən oyuncaq canavarlar...

ölü kətanı xatırladan səma...

ətrafdakı yad və laqeyd insanlar toplusu...

həyatdan öldürücü dərəcədə yorulmaq...

və şirin həblər udmaq təsəllisi...

Osip Mendelştamın poetik dünyasının rəngləridir bunlar.

Tutqun payız və qış mənzərələrinin daimi növbələşməsi...

işığa, hərarətə olan həsrət...

çiçəyin üstünün tozu anlamında insanın çiyninin ağırlığı...

küləkdən, nəmişlikdən və donmuş dənizin əksindən ibarət natürmort...

 ərzaq növbəsinə dayanmış qəzəbli və ac insanlar...

axının əksinə getmək istəyən su damlası...

Bunlar isə İosif Brodskinin poetik gəlişmələrinin ünvanlarıdır.

Və hər ikisinin daxili üsyanı, harayı, sonra pıçıltıları və son anda susmaları da var.

Silentium!!!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.01.2025)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şəki-Zaqatala təmsilçisi

Xanım Anela... Bu imzanı ilk dəfə “Ustad” jurnalından tanımışam.  Yazdığı mətndən mənə bir işıq seli axmışdı sanki... Üzünü görmədən, səsini duymadan çox istəmişdim onu.  Həyatımda Xanım adlı xanımlar çoxdur:  Xanım Aydın - göyçək Xanım, Xanım Həsənova - bacı Xanım,  badımcanlı yumurta bişirməyi öyrəndiyim Xanım - ana Xanımdır. Anelaya da ad tapmışam özümçün - qəşəng Xanım. 

Böyüklər üçün yazdığı əsərlərdə dərinliklərə işıq salır, “Əbədi yolun yolçuları”nı xatırladır mənə. “Əbədi yolun yolçuları”nı məktəbliykən oxumuşdum, o vaxtdan da təsirini yaşayıram. Xanım Anela isə həmin dərinliklərdəki insan münasibətlərini göstərir bizə-həm qorxudur, həm düşündürür, həm də utandırır. 

Keçən il  qəşəng Xanımın uşaqlar üçün yazdığı nağıllar da işıq üzü gördü.  Arada şeir səsləndirir;  səsinə qoşulub  görünməzliklərə doğru yola çıxıram. Hərdən köhnə mahnıları yada salır; qayıdıb uşaq oluram, kəndin mərkəzində dayanacaq “arançı maşını”nı gözləyirəm, ya da saatla yanan işığa olan ümidimə sarılıb alaqaranlıqda “Çalıquşu” oxuyuram.  Bir gün də baxıram ki, qəşəng Xanım təzə şəkil paylaşıb.    Onun hər təzə şəklində yadıma bir epizod düşür: həyətimizdə ucadan “Azərbaycan tarixi” kitabını oxuyuram. Küçədən kimya müəllimimin səsi gəlir:

-Şəfa bala, işıq yandı?

-Yox, ay Məhərrəm müəllim! Hələ yarım saat var.

-Televizorunuzu akkumulyatora qoşmusunuz? ( o vaxtlar “Xəbərlər”ə baxmaq üçün televizorları maşın akkumulyatorlarına qoşurdular)

-Yox! Akkumulyator əmimgildədir.

-Bəs o diktor qızın səsi haradan gəlir?

-Mən dərs oxuyuram.

-Hə, oxu, bala, oxu! Oxu ki, biz də gələcəkdə heç olmasa deyək, “filan diktor  şagirdim olub”.

Müəllimimin arzusu yerinə yetmədi....  Ya da, bilmirəm. Hərdən düşünürəm: “Görəsən, Məhərrəm müəllim nə vaxtsa fəxrlə adımı çəkirmi ki, “o yazıçı mənim şagirdim olub?” Yoxsa unudulmuşam?”

Hə, qəşəng Xanımı bir də bu şəffaf xatirəm - qarışıq duyğularım üçün çox istəyirəm... Və bu yanvarın qarışıq-soyuq, amma günəşli əhvalında istədim ki, onunla kəlmə kəsim.

***

-“Ədəbiyyat və İncəsənət” portalının oxucularına özünüzü necə təqdim edərsiniz?

-Talış qızıyam! Özüm haqqında danışarkən hər zaman ilk vurğulamaq istədiyim məqam budur. Atam cənub bölgəsindən, Masallıdandır, anam isə əslən Füzulidəndir, lakin Beyləqanda doğulub. Bəlkə də düşünəcəksiniz: “Beyləqan hara, Masallı hara?” Belə ki, anamla atam qrup yoldaşı olublar. Uşaqlığım hər iki rayonda keçib, ən çox isə Masallıda. Daha sonra ailəmiz Rusiyanın Kalininqrad (Köniqsberq) şəhərinə köçdü və mən orada böyüyüb boya-başa çatdım. Hüquqşünasam və 41 yaşım var. İki övlad anasıyam. 2011-ci ildən etibarən Azərbaycanda yaşayıram.

-Nəsr əsərlərinizdə cəmiyyətin bəlalarının insan xislətindən qaynaqlandığını oxuculara bir daha xatırladırsınız. İnsanları bu qədər, bu dərinlikdə tanımaq sizdə xəyal qırıqlığı yaratmır ki?

-Yaralı mövzudur... İnsanları tanımaq bacarığım həm həyat təcrübəmdən, həm də insan psixologiyasına olan marağımdan qaynaqlanır. Çox vaxt ilk tanışlıqda bir insanın necə biri olduğunu bədən dilindən təxmin edə bilirəm. Doğrudur, bu, hər zaman müsbət nəticə vermir. İnsanları daha yaxından tanıdıqca, bəzən məyusluq hissi yaşayıram. Buna baxmayaraq, hələ də insanların dəyişə biləcəyinə inanır və sona qədər bu ümidimi qoruyuram. Təəssüf ki, bu inancım nadir hallarda reallaşır. İnsan xarakterinin bəzi xüsusiyyətləri zamanla, həyat tərzi dəyişdikcə, dəyişə bilər, lakin əsas, dərin xüsusiyyətlər, demək olar ki, dəyişməz qalır. Heç kim mükəmməl deyil – mən də daxil. Özümü çətin xarakterli biri hesab edə bilərəm, amma pis biri deyiləm. Əminliklə deyə bilərəm ki, indiyə qədər heç kimə bilərəkdən pislik etməmişəm. Lakin bəzən yaxşılıq etdiyim insanlardan gözlənilməz və mənfi davranışlar görmüşəm. İnsanları qınayırammı? Əsla! Çünki insanın böyüdüyü mühit, ailə və ətrafı onun formalaşmasında çox böyük rol oynayır. Və bir şeyi də vurğulamaq istəyirəm: İnsan, əgər həqiqətən istəyərsə, dəyişə bilər.

-"Ürək notu: vanil" nədən bəhs edir? Hələ oxumaq şansım olmayıb...

-Yazı dünyasına "Amarna günahkarları" romanı ilə başlasam da, "Ürək notu: vanil" indiyə qədər yazdıqlarım arasında ən önəmli yer tutan əsərdir. "Ürək notu: vanil" Günəş adlı bir qızın 11-ci doğum günündə yaşadığı faciəvi hadisələrlə başlayır. Anasının təcavüzə uğramasına şahid olan Günəş illər sonra istəmədiyi bir adamla evlənməyə məcbur edilir və anasının taleyini təkrarlayır. Lakin Günəş çox güclü xarakterə sahibdir. Həyatın ona gətirdiyi çətinliklərə baxmayaraq, o, anası kimi həyatına son qoymağı deyil, yaşamağı və mübarizə aparmağı seçir. Əsərdə qadınların təcavüz sonrası yaşadıqları travmaları və etdikləri seçimləri dərinliklərinədək təsvir etmişəm. Ən diqqətçəkən məqam isə qoxuların insan həyatına olan təsirləridir. Bu kitabı yazarkən Azərbaycanda birmənalı qarşılanmayacağını hiss edirdim, xüsusilə də, qadınlar tərəfindən. Buna baxmayaraq, kitab Türkiyədə də nəşr olundu və orada bu mövzunun aktual olması, belə mövzulara önəm verilməsi səbəbilə əsər diqqət çəkdi, oxucular tərəfindən maraqla qarşılandı.

-Yazar olmağın qadın və ya kişi tərəfi varmı? Bu sualı verməkdə məqsədim var. Mən o tərəflərin olmadığını düşünürəm. Əsas yazmaqdır... Və nəyi necə yazmaqdır...

-Mən də sizinlə eyni fikirdəyəm, lakin bəzi məqamları da vurğulamaq istəyirəm. Belə ki, bilirsiniz, mən həm də nəşriyyatda çalışıram və təsəvvür edin, ildə neçə kitab oxuyuram. Buna əsaslanaraq deyə bilərəm ki, bizdə kişi yazıçılar istədikləri mövzunu sərbəst və çəkinmədən yaza bilirlər. Qadın yazıçılarımızın isə 98%-i sanki qınaqdan qorxur. “Belə yazsam, cəmiyyət nə deyər?” düşüncəsi ilə yazdıqlarını məhdudlaşdırırlar. Təəssüf ki, bu, mətnlərin bir qədər süni alınmasına səbəb olur. Yazıçı azad ruhlu olmalıdır. O, özünü qəhrəmanının yerinə qoyaraq, bütün hissləri onunla birgə yaşamalı və bu hissləri mətnə çevirməkdən çəkinməməlidir.

-Yazıçı gözəlliyi axtarmalıdır, yoxsa yaratmalıdır?

-Yaratmalıdır! Çünki yazıçının beyni, onsuz da, adi insanlardan fərqli işləyir. Onun gözəllik axtarmağa ehtiyacı yoxdur - o, adi şeylərdə belə, gözəlliyi görə bilir (söhbət əsl yazıçıdan gedir). Yazıçı bu gözəllikləri və beynində qurduqlarını əsərə çevirərək yaratmaq məcburiyyətindədir. Axı ədəbiyyat yaradıcılığın bir qoludur!

-Uşaq ədəbiyyatından danışaq... Elə sizin qəhrəmanlardan...

-Ən sevdiyim! Bilirsiniz, nağıl yazmaq mənim üçün həm əyləncəli bir işdir, həm də bir növ, terapiya kimidir. Düşünün ki, sehirli bir aləmdəsiniz və istədiyiniz hər şeyi uydurmaq imkanınız var. Bu, reallıqdan bir az da olsa qaçmaq və öz xəyal dünyanızda olmaq şansı verir. Nağıl yazmağa övladlarım hələ çox balaca ikən başlamışam. Onlar üçün nağıllar yazır, hər axşam birini oxuyurdum. 2024-cü ildə bu nağılları bir yerə toplayıb “Pıçıltı” adlı nağıllar kitabı yaratdıq. Qəhrəmanlarım arasında həm sehirli varlıqlar, həm özümün uydurduğum obrazlar, həm də real həyatda tanıdığım insanlar var. Ən son iki nağıl kitabım rus dilində çap olunub: “Фа, Фа и Гранатовое Королевство” (“Fə, Fə və Nar Krallığı”) və “Фа и Фа в поисках Деда Мороза” (“Fə və Fə Şaxta Babanın axtarışında”). Bu kitabların əsas qəhrəmanları bacı-qardaş olan Fərəh və Fəxri obrazlarıdır. Onlar dostlarımın övladlarıdır və mən onları çox sevirəm. Əslində, bütün qəhrəmanlarımı və ümumiyyətlə, uşaqları çox sevirəm. Təsəvvür edin, Fərəhlə Fəxri böyüyəcəklər, onların övladları bu nağılları oxuyacaq, dinləyəcək, onlardan sonrakı nəsillər də... Və məni heç vaxt unutmayacaqlar. (Ümid edirəm.)

-Nə vaxtsa bir uşaqdan nağıllarınız haqqında rəy almısınızmı?

-İlk dəfə Hüseyn və Ömürdən - öz övladlarımdan. Hər axşam təkrar-təkrar ən sevdikləri nağılı, “Acı bibər”i danışmağımı istəyirdilər. Bir də Fərəh... Yəqin ki, nağılın qəhrəmanı özü olduğu üçün bu qədər çox xoşuna gəlir.

-2025-ci il üçün yaradıcılıq planlarınız nədir?

-Belə bir söz var: “Allahı güldürmək istəyirsənsə, ona planlarını danış”. Buna görə də plan deməyim, niyyət deyim buna. Həm Azərbaycan, həm də rus dilində uşaq kitabları yazmaq istəyirəm. Hal-hazırda rus dilində bir roman üzərində işləyirəm və kitablarımı Rusiyada nəşr etdirmək və ya onlayn platformalara yerləşdirmək niyyətindəyəm.

Uğurlar arzulayıram, qəşəng Xanım! Hər uğurunuza sevinirəm!  Sizin, eləcə də, digər qələmdaşlarımızın qazandığı uğurlar Azərbaycan ədəbiyyatının bir qat daha aydınlığa çıxmasıdır! 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.01.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hələ əvvəlki mədəniyyət naziri Anar Kərimovun vaxtından Mədəniyyət Nazirliyində kitab sənayesi şöbəsinin müdiri işləyən Akif Maariflinin yolu nazirliklə ayrılıb. O, Özbəkistandakı Heydər Əliyev adına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru vəzifəsinə təyin edilib və bu postda Samir Abbasovu əvəz edib. Samir Abbasov isə bir müddətdir ki, yaxşı fəaliyyətinə görə irəli çəkilib və hazırda Ankaradakı analoji mərkəzə rəhbərlik edir. 

Akif Maariflinin fəaliyyəti ilə bağlı artıq ilk xəbərimiz də var. O, ötən gün “Özbəkistan-Azərbaycan” Dostluq Cəmiyyətinin icraçı direktoru, Nizami adına Daşkənd Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru Erkin Nuriddinovla görüş keçirib. 

Mərkəzin yaydığı məlumata görə, görüşdə Azərbaycan-Özbəkistan arasında mədəniyyət, elm və təhsil sahəsində əlaqələrin daha da genişləndirilməsi, birgə əməkdaşlığa dair məsələlərdən söhbət açılıb. Həmçinin Azərbaycan dilinin və ədəbiyyatının Özbəkistan universitetlərində geniş təbliği istiqamətində səylərin daha da artırılmasının vacibliyi, universitetlərimiz arasında əlaqələrin genişlədirilməsi və ikitərəfli əməkdaşlığın perspektivləri müzakirə edilib.

“Özbəkistan-Azərbaycan” Dostluq Cəmiyyəti ilə Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi arasında cari il üçün birgə əməkdaşlığa dair razılıq da əldə olunub.

Bu arada onu da nəzərinizə çatdırım ki, Mədəniyyət Nazirliyində kitab sənayesi şöbəsinin müdiri vəzifəsinə yeni təyinat olmayıb, nazirlik bu vəzifəni Dövlət İmtahan Mərkəzinin vakant vəzifələri elanları səhifəsində yerləşdiribdir. 1470 manat əməkhaqqı olan bu rəhbər vəzifənin sahibi imtahan yolu ilə müəyyənləşəcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.01.2025)

İstedadlı bəstəkar, Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının üzvü, musiqişünas alim, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Xədicə Zeynalovanın böyük simfonik orkestr üçün bəstələdiyi "Feuertempel – Atəşgah – Od məbədi" əsəri Almaniyada ifa edilib. Ölkənin 7 müxtəlif şəhərində teatr səhnələrində ilk dəfə səsləndirilən əsər tamaşaçıların böyük marağına səbəb olub, dərin rəğbətlə qarşılanıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsindən verilən məlumata görə, bəstəkar bu konsertlərdən üçünə qatılaraq tamaşaçılarla şəxsən görüşüb, əsər haqqında düşüncələrini bölüşüb.

Detmold Musiqi Akademiyası və Paderborn Universitetinin dosenti Xədicə Zeynalova Almaniyada ilk dəfə beynəlmiləl tərkibli "Bridge of Sound" orkestrinin və "Harmony of Sound" adlı Beynəlxalq Musiqi Festivalının yaradıcısı və bədii rəhbəridir. 2024-cü ildə Almaniyada "İlin ən yaxşı bəstəkarı" adına və “Artist in Residence" nominasiyasına layiq görülən ilk azərbaycanlı bəstəkardır. Əsərləri dünyanın bir çox ölkəsində konsertlərdə, festivallarda ifa edilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.01.2025)

Şlyapa Günü, Nazim Hikmət və İlza Kox

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu günə - yanvarın 15-nə təsadüf edən əsas tarixi hadisələri və bayramları diqqətinizə çatdırırıq. Bu günün əsas bayramı Vikipediya günüdür ki, haqqında ayrıca yazı vermişik. İndi isə digərlərinə diqqət ayıraq.

Şlyapa, yaxud baş geyimi günü

Dərhal yadımıza Azərbaycan kinematoqrafiyasının incilərindən biri olan “Papaq” filmi, rəhmətlik Kamil Məhərrəmovun canlandırdığı obraz düşdü.

17-ci əsrdə otuzillik müharibə zamanı bütün Avropada qəribə bir baş örtüyü geyinmək dəbi yarandı, yüngül parçadan tikilmiş enli, quş lələyi ilə bəzənən şlyapa adını alacaq həmin nəsnədən Azərbaycanda yalnız 19-cu əsrdə - milli burjuaziya formalaşanda istifadə olunmağa başlanıldı. Amma ümumilikdə baş geyimindən söhbət gedirsə, bizdə papağın məna yükü daha dərindir, papaq – kişilik rəmzi hesab olunur. Qoyun dərisindən, qaragüldən hazırlanan papaq ta ki 20-ci əsrə qədər kişi başının dəyişməz atributu olub, motal papaqlar, şiş papaqlar, qoçu papaqları, şələ papaq, buxara papaq kimi müxtəlif papaq növləri kişiləri bir növ qruplaşdırıb, kimin hansı təbəqədən olmasını ələ verib.

Hazırda yalnız çox az yerlərdə, Xınalıq, Kiş, Qırız, Lahic, Talıstan kimi el adətlərinin qorunub saxlandığı qədim yurd yerlərində kişilərin papaq geymə məcburiyyəti qorunub saxlanılmaqdadır.

Azərbaycanda məşhur bir qarğış var, deyirlər, papağın boş qalsın. Gəlin bu papaq günündə bütün kişilərin papaqlarının boş qalmamasını arzulayaq.

Amerikada bayram bayrama qarışıb

Hindistanda Callikattu günüdür. Motodorla öküzün savaşını görmüsünüz? Təqribən o cür bir tamaşa günüdür. Buynuzuna bayraq keçirilmiş öküz insanların arasına buraxılır, bir neçə nəfər də belindəki donqarlardan yapışmaqla onun qaçmasına, buynuzunu azad etməsinə imkan vermir.

Zambaqlar ölkəsi hansıdır? Əlbəttə ki, Niderland. Bu gün Niderlandda ən əziz bayramlardan biridir, Zanbaq günüdür. İndoneziyada okean, Misirdə ağacəkmə, Kubada elm, Koreyada əlifba, Meksikada bəstəkarlar, Nigeriyada silahlı qüvvələr günüdür.

Amerikada isə Milli çay göbələyi içkisi günüdür. Tək elə bu? Əlbəttə ki yox. Milli çiyələkli dondurma günüdür həm də. Vəssalam? Yenə də yox. Milli yeni çəkilmiş meyvə şirəsi günüdür üstəlik.

Pentaqonun və “Le Figaro”nun ad günü

1994-cü ilin 15 yanvarında “demokratiya carçısı” sayılan Türkmənistanda keçirilən “şəffaf“ referendum nəticəsində Türkmənbaşı Saparmurad Niyazovun prezidentlik müddəti 5 ildən 10 ilə artırılıb. 1993-cü ilin 15 yanvarında kişilərin qulağı dincəlib, yazıqlar rahat nəfəs ala biliblər. NBC telekanalı ilə yayımlanan “Santa Barbara” serialının sonuncu – 2137-ci seriyası efirə gedib.

1970-ci ildə Liviyada kral İdrisi devirərək 28 yaşlı polkovnik Muammar Qəddafi hakimiyyətə gəlib. 1943-cü ilin bu günündə Vircinya ştatında Pentaqonun – ABŞ Müdafiə Nazirliyinin binası tikilib istifadəyə verilib. 1920-ci ildə Rusiyada admiral Kolçak həbs edilib. 1892-ci ildə doktor Ceyms Neysmit ABŞ mətbuatında basketbolun qaydalarını açıqlayaraq yeni idman oyununun yaranışını rəsmiləşdirib. 1826-cı ilin bu günündə Fransanın məşhur “Le Figaro” qəzetinin ilk sayı işıq üzü görüb. 1776-cı ildə Lvovda “Gazette de Leopol” adlı Ukrayna ərazisində ilk qəzet işıq üzü görüb. 1759-cu ildə Britaniya muzeyi qapılarını tamaşaçıların üzünə açıb. 1700-cü ildə 1-ci Pyotr dvoryanlara uzun və rahatsız xələtlərini Avropasayağı kostyumlarla əvəzləməyə icazə verib.

Nazim Hikmət, Qriboyedov, Dunayevski...

1981-ci ilin 15 yanvarında Pitbull ləqəbli populyar ispan müğənnisi Armando Peres doğulub. 1963-cü ildə ən məşhur Amerika kriptoqrafı Brüs Şneyder, 1952-ci ildə hazırda Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Nəsr seksiyasına rəhbərlik edən Səyyad Aran, 1945-ci ildə populyar rus bəstəkarı Maksim Dunayevski, 1940-cı ildə Azərbaycanın tanınmış kinoşünası Aydın Kazımzadə, 1929-cu ildə qaradərilərin məşhur hüquq müdafiəçisi Martin Lüter Kinq, 1902-ci ildə görkəmli türk şairi Nazim Hikmət, 1891-ci ildə ən sevdiyim rus şairlərindən biri, yəhudi əsilli Osip Mendelştam (o birisi də, yenə də yəhudi əsilli İosif Brodskidir), 1794-cü ildə məşhur rus yazıçısı, “Ağıldan bəla” əsərini yazmış Sergey Qriboyedov dünyaya gəliblər.

“Buhenvald ifritəsi”nin taleyi

2010-cu ilin 15 yanvarında ABŞ biokimyaçısı, genetiki, genetik kodu deşifrə etdiyinə görə Nobel mükafatı qazanmış Nirenberq vəfat edib.

2007-ci ildə Azərbaycan ədəbiyyatı xalq şairi Nəbi Xəzrini itirib. 83 il ömür sürmüş şair 1-ci Fəxri Xiyabanda uyuyur, Allah rəhmət eləsin!

1919-cu ilin 15 yanvarında isə almanların marksizm ideoloqları Roza Lükdemburq və Karl Libknext öldürülüblər.

15 yanvardan danışırıqsa mütləq bir ibrətamiz hadisəyə də toxunmalıyıq. 1951-ci ilin bu günündə faşistlərin məşhur Buhenvald konslagerinin komendantının həyat yoldaşı, “Buhenvald ifritəsi” ləqəbi ilə tanınan, məhbuslara qarşı görünməmiş vəhşiliklər edən, yüzlərlə insanı şəxsən öldürən İlza Kox (belə zərif məxluqmu olar, Tanrım?) məhkəmənin hökmü ilə ömürlük həbs cəzasına məhkum olundu. Sonra həbsxanada bu insan elədiyi günahlara görə vicdan əzabı çəkəcəkdi, rahatlıq tapa bilməyəcəkdi və 16 il keçəndən sonra yataq mələfəsi ilə özünü asıb öldürəcəkdi.

Çoxlarına qan udduran hakimi-mütləq mütləq sonda öz cəzasını almalıdır. Allah zülmkarları cəzasız buraxmır heç zaman.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.01.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün həyatımıza möhkəm daxil olmuş Vikipediyanın yaranışının ildönümüdür. Şəxsən biz jurnalistlər üçün Vikipediya Google ilə birgə ən vacib informasiya mənbəyidir. Amma tək bizimçünmü? Təbii ki yox. İstənilən peşə sahibi hansısa mövzu barədə ətraflı məlumat axtarınca məhz bu ünvana üz tutur.

Internet hələ yaranmamışdan ensiklopediya deyilən bir kitab var idi, orada hər şeydən və hər kəsdən yazırdılar, o vaxtlar bu bahalı qırmızıcildli kitablara hələm-hələm adamın əli çatmazdı, ona görə də hər kəs və hər yer barədə hər adam xəbərdar ola bilmirdi. Amma indi internet Vikipediya deyilən virtual ensiklopediya yaradıb, 2001-ci ilin 15 yanvarından fəaliyyətdə olan viki-ensiklopediya saytı indi hər kəsə istədiyi məlumatı girib asanca tapmağa imkan yaradır. O cümlədən Azərbaycanda da Vikipediya – çağdaş dövrümüzün ən yeni trendi aktualdır, yüzlərlə fədakar həmyerlimiz yorulmadan tariximiz, görkəmli şəxsiyyətlərimiz barədə məqalələr yazlb onları Vikipediyada yerləşdirir.

Gəlin Azərbaycanımızın bütün Vikipediya könüllülərini bayramları münasibəti ilə təbrik edək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.01.2025)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qasımov Ənvər Yusif oğlu 1914-cü il yanvarın 15-də Yevlax rayonunda poçt işçisinin ailəsində anadan olmuşdur.

Əslən Ordubadlı olan yazıçı İbtidai təhsil aldıqdan sonra Tiflisdə pedaqoji texnikumda təhsil almışdır.

1929-cu ildə texnikumu bitirmiş, 1930-cu ildə əmək fəaliyyətinə Gürcüstan KP MK-nın orqanı “Yeni kənd” qəzeti redaksiyasında ədəbi işçilikdən başlamışdır.

“Bir matrosun xatirələri” adlı ilk hekayəsi 1930-cu ildə  “Ədəbiyyat cəbhəsində” jurnalında çap olunmuşdur.

O, Tiflisdə yaşayıb işlədiyi dövrdə yazılarını Ənvər Ülvi təxəllüsü ilə dərc etdirmişdir. 

1932-ci ildə Gürcüstan Proletar Yazıçılar İttifaqına üzv olmuşdur. Bakıya köçdükdən sonra “Kommunist” qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi, Azərbaycan təsviri incəsənət muzeyində kiçik elmi işçi vəzifələrində çalışmışdır.

1937-ci il repressiyası dövründə yazıçı həbs edilmiş, 6 ay Hüseyn Cavidlə bir kamerada qalmışdır. O, 9 aydan sonra buraxılmış, daha sonra yenidən tutularaq 10 il müddətinə Sibirə sürgün edilmişdir. 

Sürgündən qayıtdıqdan sonra 1950-1956-cı illərdə Balakən rayonunda taxta emalı zavodunda mühəndis-normaçı olmuşdur.

Sonralar Bakıya köçüb 1957-1965-ci illərdə  burada “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzeti redaksiyasında, 1965-1976-cı illərdə  “Azərbaycan” jurnalı redaksiyasında ədəbi işçi vəzifəsində çalışmışdır.

1976-cı ildə təqaüdə  çıxıb fərdi yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. 

O, 1957-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, 1964-cü ildən Rəssamlar Birliyinin üzvü seçilmiş, 1976-cı ildə əmək veteranı olmuşdur.

 Ənvər Yusifoğlu 1989-cu il martın 4-də Bakıda vəfat etmişdir.

O, "Gənclik illərinə  səyahət" (“Hamballar") povestinin, "Düşmənimin düşməni" və "Cərrahlar" romanlarının, "Göyərçin qanadları" hekayələr kitabının, 

"Maral Rəhmanzadə" monoqrafiyasının,

"Vətəndaş", "Veysəl və dostları", "Məzəli adam", "Gecə qardaşları" kimi yaddaqalan hekayələrin, və başqa hekayə kitablarının müəllifidir.  

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.01.2025)