“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzet” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə tanınmış yazıçı, “Vicdan susanda” romanı ilə tarixə düşən Vidadi Babanlının şeirləri  təqdim edilir. 

 

Şeir nədir?

 

Şeir mənim ürəyimin qanıdır,

Qansız ürək yaşayarmı dünyada?!

Şeir məni el-obada tanıdır,

Necə verim bu şöhrəti mən bada!?

 

O, paklığın saf arzular dilidir,

Tanrı çalan rübab dinir o dildə.

Haqq səsinin o bəmidir, zilidir,

Neçə-neçə qəlb isinir o dildə.

 

Hər nəğməsi amalıdı ellərin,

Şah pərdəsi Koroğlunun cəngidir.

Sözlərinə ətri hopub güllərin,

Misraları əlvan çiçək rəngidir.

 

Ulu Tanrım, rəhmin gəlsin bəndənə,

İmdad elə, ilham pərim küsməsin.

Göstərməsin tərs üzünü o mənə,

Qoy təbimə xəzan yeli əsməsin.

 

Şeir mənim ürəyimin qanıdır,

Qansız ürək yaşayarmı dünyada?!

Şeir məni el-obada tanıdır,

Necə verim bu şöhrəti mən bada!?

 

Muğayat olun!

 

Uymayın, cavanlar, şər əməllərə,

Namusdan-qeyrətdən muğayat olun.

Ər oğlu ərlərin varisləriyik,

Şərəfdən-şöhrətdən muğayat olun!

 

Biz salam vermişik, salam almışıq,

Qayğı göstərmişik, qeydə qalmışıq.

Zülmət beyinlərə ziya salmışıq,

O ali sərvətdən muğayat olun!

 

Kişilər tanınıb təmiz ad ilə,

Əsil-nəcabətlə, yaxşı zat ilə.

Ağılla, idrakla, etiqad ilə

Keçmişə hörmətdən muğayat olun!

 

Mərdlik babalardan əziz mirasdı,

O bizə məxsusdu, o bizə xasdı.

Xalqım ibtidadan qədirşünasdı,

İnsafdan-mürvətdən muğayat olun!

 

Millətim mətindi, sözün doğrusu,

Bir əlində oddu, bir əlində su.

Ürək güvəsidi vicdan ağrısı,

Saflığa rəğbətdən muğayat olun!

 

Babanlıyam, dözüm məziyyətimdi,

Düzlük, əyilməzlik əziyyətimdi.

Eşidin, bu sizə vəsiyyətimdi,

Mehri-məhəbbətdən muğayat olun!

 

İndi qanmışam

 

Bu sərsəm dünyadan baş açmadım heç,

İlahi, necə də mən nadanmışam!

Əqidə uğrunda, məslək yolunda

Ocağa qalanıb, oda yanmışam.

 

Bir kövrək rübabın bəm səsiyəm mən,

Haqqı ölənədək sevəsiyəm mən.

Böyük Füzulinin nəvəsiyəm mən,

Sitəm nəhrəsində çalxalanmışam.

 

Atəşli qəlbimdə qaynayır qanım,

Yaman gözdən iraq, babatdı canım.

Nə söz söykəyim var, nə də həyanım,

Qələmə, ilhama arxalanmışam.

 

Dövran bəyənmədi iti dilimi,

Vaxt oldu çırpdılar hey mitilimi.

Ucuz  söhbətlərdən üzüb əlimi,

Mənliyi hər şeydən uca sanmışam.

 

Haldan-hala düşür ovqatım müdam,

Gah çiçəkli yazam, gah qarlı qışam.

Özüm də özümə heyran qalmışam,

Nə qədər dözümlü bir insanmışam?!

 

Babanlıyam, qüssə saldım ürəyə,

Durdum dərdlər ilə kürək-kürəyə.

Ömrün doxsanını verib küləyə,

Həyatın dadını indi qanmışam.

 

Ana qəbri

 

Qarşımda köhnəcə, misgin bir məzar,

Oxunmur tarixi, bilinmir yaşı.

Yanına nə gələn, nə də gedən var,

Əyilib, kiçilib çopur başdaşı.

 

Durmuşam önündə dili-ağzı lal,

Donub, buz bağlayıb gözümdə yaş da.

Cınqır çəkməyə də yox məndə bir hal,

Qalıb nə huş başda, nə ağıl başda.

 

Əzizdir bu qəbir mənə, çox əziz,

Burda uyqudadır nakam bir gəlin.

Sızlayan qəlbimi qınamayın siz,

O mənim doğmaca anamdır, bilin!

 

Onun gül üzünü örtəndə torpaq,

Hələ dil açmamış körpə olmuşam.

Vayım-şivənimlə bağır yararaq

Qohumlar qəlbində qəlpə olmuşam.

 

Adını qızıma qoydum ki, bəlkə

İsti nəfəsini evimdə duyum.

Uşaq xülyasına uydum ki, bəlkə

Analıq mehrini mən indi duyum.

 

Amma illər ötdü... Məzarı üstə

Seyrəldi günbəgün gəliş-gedişim.

Gah "vaxtım" çatmadı, gah düşdüm "xəstə",

Heç düz sarımayıb əzəldən işim...

 

Baxıram ətrafa, gözüm dağlanır,

Türbələr görürəm min cah-cəlallı.

Ürəyim içimdə od tutub yanır,

Bircə bu qəbirdir belə zavallı.

 

Müdam üz-üzədir qarla-yağışla,

Bəzən qamçılayır külək də onu.

Bağışla, mümkünsə, ana, bağışla,

Cibi boş, dərdi çox şair oğlunu.

 

Qocalmağa tələsməyin

 

Bu zalım qocalıq ah, nə yamanmış!

Ağarıb saç-saqqal, qırışıb üz də.

Dağ başına qonmuş qatı dumanmış,

Can düşüb taqətdən, tor görür göz də.

 

Hey göynəyir sinə, töyşüyür ürək,

Qılçalar ərinir addım atmağa.

Küt-küt ağrılardan qovuşur kürək,

Böyrək sancıları qoymur yatmağa.

 

Tapır azar səni, bilmirsən hardan,

Ödü, dalağı da salıb kəməndə.

Qulaqlar bezardı ofultulardan,

Yoxdur bir sağlam yer yazıq bədəndə.

 

Ömür güvəsidi əsib-coşmalar,

Qocaldıb insanı tez salır əldən.

Xəcalət gətirir həddi aşmalar,

Hanı xeyir görən zəhərli dildən?!

 

Eşidin, cavanlar, əzmli olun,

Qovun özünüzdən hirsi, acığı.

İradəli olun, dözümlü olun,

Dostu  düşmən edir qəzəb qıcığı.

 

Vaxtsız qocalmağa tələsməyin siz,

O, dop-dolu dərd-qəm dağarcığıdı.

Sizə ünvanlanmış bu ərzim, şəksiz

Açıq etirafın ən açığıdı.

 

Dünya neyləsin?

 

Asırıq, kəsirik bu dünyanı biz,

Min qara yaxırıq, dünya neyləsin?

Başımız çəkəni qaxınc eyləyib

Başına qaxırıq, dünya neyləsin?

 

Gah olur, dönürük qızmış bir nərə,

Qan örtmüş gözümüz görmür dağ-dərə.

Gah da çevrilirik müti nökərə,

Sutək lal axırıq, dünya neyləsin?

 

Yaman hala saldı bizi bu gərdiş,

Pis-pis əməllərə eylədik vərdiş.

Üzərdə canhacan, ilk sözü "dərdiş",

Əslində, paxılıq, dünya neyləsin?

 

Meylimiz al-verə qonandan bəri

Çəkidə çəkirik hər xeyir-şəri.

Şirin arzuları, xoş diləkləri

Daşlara çaxırıq, dünya neyləsin?

 

Babanlı düz deyər, haqqı itirməz,

Tanrı taqsırsıza xətər yetirməz.

His-pası silinməz, qalay götürməz,

Biz qəlbi paxırıq, dünya neyləsin?

 

Çağır, gəlim!

 

Umu-küsü üzdü bizi,

İpə-sapa düzdü bizi,

Qubarlatdı qəlbimizi,

İnsaf elə, a sevgilim,

Çağır məni, çağır, gəlim!

 

Aralığa pəl qatdılar,

Sənə-mənə şər atdılar,

Eşqimizi alçaltdılar,

Fitnə-fəsad mən nə bilim?

Çağır məni, çağır, gəlim!

 

Daha yoxdur canda dözüm,

Yollarında qalıb gözüm,

Öz evimi yıxdım özüm,

Dilim olsun dilim-dilim,

Çağır məni, çağır, gəlim!

 

Dağ döşünə qırov düşüb,

Könlüm qəmə girov düşüb,

Kəməndinə bir ov düşüb -

İtirmə sən ilim-ilim,

Çağır məni, çağır, gəlim!

 

Ayrılığın bitir ayı,

Küsüşmüşük biz havayı,

Yarım yox səndən savayı,

Darıxmışam, vallah, gülüm,

Çağır məni, çağır, gəlim!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)

Dr. Hüseyn Şərqidərəcək Soytürk - “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

 

Şərq aləminin böyük dahisi və düşünürü (mütəfəkkiri) böyük Şah İsmayıl Xətai qoca doğu dünyasının yetişdirdiyi nadir və hikmətli söz adamı və dövlət qurucusudur. Bu böyük varlıq həm də Azərbaycan türk insanıdır. 

 

Onun dühası, iradə və cəsarəti hərbi, siyasi və ədəbi bacarığı özündən yüz illər sonra da yeni-yen ruhların yetişməsində dərin iz və etgi (təsir) buraxmışdır.

Yurdumuzun belə böyük düşünür dühalarının yetişdirməsi dünya və insanlıq naminə böyük şərəf və qürur mənbəyidir. Bizim olan böyük şəxsiyyət dünya insanlarına mənəvi zənginliyi və yuksəlişi, həm də fəlsəfi-ideoloji açısından təsir etmişdir. Hətta, onların çıxış yollarına çevrilərək gələcəyə işıq tutmuşdur. Şərq və islam mədənəiyyətini dərindən mənimsəyən Şah İsmayıl həm də bir hökmdr kimi türk-islam aləsminin psixoloji yönlərini köklü şəkildə öyrənib bilmiş və dəyişdirmşdir.

Ümumiyyətlə, Şah İsmayıl dövrün türk təfəkkürünün ərsəyə gətirdiyi cahanşümul şəxsiyyətlərdəndir. Ona görə ki:

1. türk dilinin (azərbaycan türkcəsinin) ədəbi dil və sonra də dövlət dili səviyyəsində status qazanmasının səbəblarıdır;

2. ideoloji memardır, ona görə ki, islam dininin şiə formasını fəlsəfi və elmi şəkildə demək olar ki, ərəb islam mədəniyyətindən fərqli oalraq yerli milli islam – azərbaycan mədəniyyətinin banisidir. Bu yenilik bizlərə sadə görünə bilər. Ancaq tarixin o dövründə ərəbçilik fikir istilasından qurtuluş yolu kimi məhz tarixi-ideoloji yenilikdir. Şah İsmayıl isə bunun hamisi və banisidir. Eləcə də bu əsasda o qurduğu dövləti ərəb islam fikir sültəsi ilə yoz, azərbaycan-islam yöntəmi ilə idarə etmişdir. Buna qızılbaşlar deyilir;

3. o qurucu və cəsurdur, ona görə ki, dövlət və dövlət silsiləsinin qurucusu və banisidir. Böyük Səfəvilər dövlətinin yaracıcısıdır. Cəsur sərkərdə və şahdır. Həm də əcdadının illər boyu birikdirdiyi fikir dağarcığının sözün əsil mənasında qurduğu dövlət vasitəsilə həyata keçirməsidir. İdeolojini siyasətə, siyasəti dövlətçiliyə xidmət kimi istifadə etməyi bacarmışdır. Zira, ideolojisi olmayan dövlət zamanın sürə hökmünə məhkumdur. Ancaq ideolojisi olan dövlət və dövlətçilik tarixi məğlubiyyətə uğrasa da yenidən cücərib rüşt etməyi bacarır;

4. o, sufi xaqan, hakim olaraq həm də şairdir, yəni, söz insanıdır. Dilimizin təməlini sarsılmaz bünövrələrlə möhkəmləndirmiş və onun rüşt və nümuvvuna xidmət etmişdir. «Dəhnamə» və «Nəsihətnamə» kimi əsərləri ilə ədəbiyyatımızı zənginləşdirmişdir;

5. Şah İsmayıl bir insandır. Əlbəttə ki, onun səhvləri də olmuşdur. Ancaq onun bu səhvləri də yenə xarici amillərin təsiri ilə baş vermiş ola bilər. 

Bütün müsbət yönlü işləri ilə yanaşı Çaldıran savaşı onun tarixi səhvi olaraq, həm də onun şəxsiyyətini, eləcə də qurduğu dövləti dərindən sarsıtmışdır. Nəhayətdə onun qurduğu milli dövlət bu sürəcdən sonra başqa bir xalqın dövlətinə çevrilərək azərbaycan dövlətçilik statusunu itirmiş oldu. bu səbəbdən savaş və müharibənin də yaranma dəlilləri açıq-aydın ortadadır. Şah İsmayılın savaş məsələsinə bir şah və hakim kimi girişi ilk növbədə onun türklüyə və türk birliyinə vurduğu zərbə kimi başa düşmək olar. Çünki o bir şah və ya sultan kimi bu savaşa girməyə bilərdi. Ancaq digər tərəfdən türkün (azərbaycan) qədim düşmənlərindən olan tacik, pars amili və bu amilin Səfəvi sarayında şahın dizinin dibində olması göstərir ki, ilk növbədə bu faktor savaşın yaranmasında önəmli səbəbdir. Ona görə ki, fars dövlətçiliyi ərəb və türklükdən aldığı yaralarını bu yaralarını bu əməlliri ilə bir az da olsa sakitləşdirməyə cəhd etmişdirlər. İkinci amil sünni islamdan imtina və şiə məzhəbinə keçmək, bu da pars və tacik ünsürünün ərəblərdən islam vasitəsilə aldığı böyük dağıdıcı zərbənin tərafisi kimi tələqqi edilə bilər. Pars faktoru həmişə ərəb, yaxud islamın onlara istila yolu ilə diktə edilməsini qeyd edir. ancaq, İran ərazisində türk ünsürünün mövcudiyyəti islamın yayılmasına yaşıl işıq olaraq zəmin yaradır. Səfəvi dövləti bu yöndə həm türk amili olaraq, həm də pars faktorunun işinə yarayan dəyişik islam formasını bir fürsət kimi qarşılamışdır. Zirə, ondan öncə də parsların türk dövlətlərində belə bir hərəkətin həyata keçirilməsinə çabaları olmuşdur. Ancaq türk hakimiyyətlərinin dinə və islama təməl əsaslarla bağlı olduqlarından bu mümkün olmamışdır. Üçüncü amil isə xarici amildir. Avropanın Osmanlı türk imperiyası ilə olan düşmənçilik səbəbi bunun əsasında dayanır. Türklərin qarşısında aciz qalan avropalılar çıxış yolunu müsəlman dünyasında digər etnik (ya da milli) mənsubiyyətli xalqları türklərdən qoparmaq siyasəti həyata keçirmişdir. Səfəvi və Osmanlı iki türk imperiyası olsa da ilk növbədə onların arasında coğrafi və siyasi sərhəd yarada bilməyən xristian aləmi ən incə yollarla məzhəb ayrışmasına yol açmışlar. Sonra isə sözdə islamı qəbul edib, ruhlarında isə ərəb islam qalibiyyətini həzm edə bilməyən fars amilinin  əli ilə Avropa amili ortaq düşmən deyə ortaq məxrəcə gələrək Osmanlı türklərinə arxadan zərbə endirərək onu zəiflədib, eləcə də məqsədlərinə nail olmaqdır. Bunu da Çaldıranda qardaş savaşı ilə bacarmış olan uzaq xarici amil, yəni avropa (xristian dünyası) və yaxın daxili (Səfəvi dövlətinin içində) olan fars amili ki, ərəb istilası və islamiyyətini sevməyən şovinist köhnəpərəst farsizm demək olar ki, tarixi başarıya imza atmış və o gündən sonra türklərin bir-birlərindən din və dil fərqlənməsi geqiş vüsət almışdır. Beləcə də Orta Asiya ilə torpaq birliyi bağlılığı qopmuş olan Anadolu türkü, Anadolu Orta Asiya ilə ərazi yapışıqlığını siyasi də olsa itiomiş olmuşdur. Çaldıran savaşından sonra Səfəvi dövləti Azərbaycan dövlətçiliyindən çıxaraq İsfana intiqal etmiş və fars dövlətçiliyinə qulluq edərək  və sadəcə türk ünsünlərini dildə və memarlıqda qoruyub saxlamaqla qənaətlənmişlər. Coğrafi bütövlüyü olaraq Orta Asiyadan gələn İran fəlatından yol edərək Avropaya uzanan türk varlığı İranın orta (mərkəzi ərazilərində) bütövlüyü qırılaraq məsafə açmağa başlamışdır. Min illərlə ərazi birliyini və bütövlüyünü təmin edən türk ünsürünün birdən-birə Çaldıran savaşında ata yurdu ilə ana yurdu arasında qopma və qırılma əmələ gəlmişdir və bu siyasət planını türkün əzəli və əbədi düşmənləri çox ustalıqla bacarmış və və həyata keçirmiş olurlur. Ondan  sonra Avropa amili Osmanlı türk imperiyasında müxtəlif xalqları təhrik edərək  onu parçalamış, hər yüz ildən bir bir qədər türklərin ərazi bütövlüyünü qırmağa müvəffəq olmuşdur. Birinci Dünya savaşından sonra da Azərbaycan türkləri ilə Anadolu türkləri arasında bəzi süni dövlətlərin yaradılması ilə (Gürcü və Erməni kimi) qondarma dövlətlərlə bölməyi bacarmışlar. Daha irəliyə baxsaq, görərik ki, Çaldıran savaşı siyasəti hələ də davam etməkdədir. Ona görə ki, Avropa amili əgər güney Azərbaycan xalqına öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu tanımırsa, lakin bir neçə min erməniyə işğal edilmiş Qarabağda öz məqəddəratını təyin etmək hüququnu tanıyırsa və bununla yanaşı kürdlərin bu qədər can atırsa, bu o deməkdir ki, onlar yeni, növbəti yüz ildə, Azərbaycan, xüsusilə də Türkiyə türkləri arasında kürd qondarma (eyni ilə gürcü və erməni kimi) bir dövlətin yaranmasına cəhd edirlər və etməkdədirlər. İrak- Suriya iç savaşı, eləcə də kürd terrlr bölücü qruplaşmaları bunun əyani sübutudur. Avropa amili onlar üçün Çaldırandan doğan Günəşin işığında buna nail ola bilsələr, o zaman Türkiyə türklərinin bağını tamamilə Azərbaycan və Orta Asiya ilə kəsmiş olacaqlar. Bu mərhələdən sonra isə onları Avropa birliyinə alaraq yox etmə və assimilyasiya siyasətinə başlayacaqlar. Gərçi bu sürəcdə farslar onlara türk konusunda lazım olmayacaqlar və Güney Azərbaycanda milli köklərə bağlı olmayan zəif dövlətin icad edilməsinə yaşıl işıq yandırmış olacaqlar. Unutmayaq ki, onlar ərəblərə xof gəlmək üçün farsları zəif saxlayaraq həmişə dəstəkləyəcəklər. Lakin bütöv Azərbaycan dövlətinin yaranmasına heç vaxt müsaidət etməyəcəklər. Çünki onların ana siyasi xətləri ilə güclü hər hansı bir türk ünsürlü bir dövlət ziddiyyət daşıyır. Hal-hazırda Çaldıran savaşının açdığı yolla irəliləyərək Kürdüstan dövlətinin yaranmasına nail olmağa çalışırlar və bunun da bölgə və qitəmiz üçün doğuracaq bir çox təhlükəli amillərindən qorunmaq gərəkir.

Şah babamızın bütün müsbət işləri ilə yanaşı bircə Çaldıran savaşı türklüyə ağır zərbə olaraq tarixdə öz yerini almışdır. Bu günkü tərklük bu yaraların sarılması üçün alternativ yollar və siyasi rıçaqlardan istifadə etməlidir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Tərtər çayının Bərdə şəhərindən keçən hissəsində olan Alban körpüsü X-XI əsrlərdə tikilib və 15 tağdan ibarət olub. 

 

Tərtər çayı üzərində yerləşən körpü Azərbaycanda nadir tarixi abidələrdəndir ki, qalıqları bu günümüzə qədər gəlib çatıb. Körpü, əsasən, çay daşlarından, üst hissəsi isə qırmızı kərpicdən hörülüb. Özülü çox aşırımlı dayaqlar üzərində qurulub.

 

Tarixi körpünün istiqamətindən də görünür ki, Tərtər çayı keçmişdə indiki yatağı ilə deyil, tamam fərqli məcrada axıb. 

Qalıqları bu günümüzə qədər gəlib çatan, Tərtər çayının sağ sahilində yerləşən körpü Azərbaycanda nadir tarixi abidələrdəndir. 

Əsasən, çay daşlarından, üst hissəsi isə qırmızı kərpicdən hörülmüş körpünün qədim zamanlarda uzunluğu 170 metr, eni isə 5 metr olmuşdur. 

Körpünün üzərindəki hərəkət istiqamətindən də görünür ki, Tərtər çayı keçmişdə indiki yatağı ilə deyil, tamam fərqli məcrada axıb və həmçinin

 şəhərin qala qapıları Şərqə doğru açılıb. 

 

İndikindən fərqli olaraq keçmişdə Tərtər çayının suyu bol olmuşdur. Çayın yuxarı hissəsində Sərsəng Su Elektrik Stansiyası tikiləndən sonra çayın suyu bəndə yığıldığından və idarə edildiyindən suyun azalması baş verib. Çay əvvəllər çox kükrəyir, dağlardan gələn dəhşətli sel suları olurdu. Körpü əsrlər boyu bu müqavimətə tab gətirərək müasir dövrümüzədək gəlib çatmışdır.

 

Bərdə körpüsü tarixi abidə kimi qorunan maddi mədəniyyət nümunələri sırasındadır. 2015-ci ildə tarixi abidənin ərazisində abadlıq-quruculuq işləri aparılıb, park-bulvar sistemi yaradılıb.

Ümumi uzunluğu 126 metr, qabariti isə 11,5 metr olan dörd aşırımlı körpünün layihəsi 8 bal seysmikliyi nəzərə alınmaqla yerinə yetirilib. Vətəndaşların körpü ilə rahat və təhlükəsiz hərəkətini təmin etmək məqsədilə hər bir istiqamət üzrə 1,5 metr enində piyada səkilərinin də tikintisi həyata keçirilmişdir...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız. Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.                           

 

Əslində, uğur formulası ümumi olduğu qədər də spesifikdir, yəni bir xalq üçün lazım olan uğur qazanmaq keyfiyyətləri başqa bir xalq üçün aparıcı olmaya da bilər. Məsələn, Azərbaycanda (ümumən Şərqdə) uğur formulasında mental qayda-qanunlara, davranış tərzinə istinadı, möhkəm ailə faktorunun, nümunəvi tərbiyənin rolunun hegemonluğunu, milli kökə və dini mənsubiyyətə bağlılıq faktorunu spesifikliyə aid edə bilərik.

Mən öz şəxsi təcrübəm, eləcə də illərdir ki, davam edən müşahidələrim nəticəsində uğurun qazanılmasında aşağıdakı 15 parametrləri xüsusi olaraq qabardardım:

 

1) Nümunəvi tərbiyə almaq

Həyatda uğur qazanmaqçün nümunəvi ailədən çıxmaq, ziyalı, dünyagörüşlü, cəmiyyət üçün etiket sayıla biləcək valideynlərdən tərbiyə almaq əlavə, hətta deyərdim ki, çox böyük şərt və stimuldur. Sonrakı mərhələdə bağça və məktəb müəllimlərindən, kollektivdə ustad və qabaqcıllardan, cəmiyyətdə liderlərdən, örnək götürüləcək hər bir şəxsdən əxz edilən tərbiyə, xarakter formalaşdıracaq öyüd, nəsihət və vərdişlər fərdin tam kamilləşməsinə xidmət edir, bu da onun uğur yolunda daha qətiyyətli addımlar atmasına təsir göstərir.

Nümunəvi tərbiyə alan insan sonucda mütləq özü nümunəvi tərbiyəsi olan insana çevriləcək. Bu tip insan da öz növbəsində ətrafındakılara tərbiyəli olmaq mədəniyyətini aşılamağa başlayır, gələcək nəslin tərbiyə əxz edərək formalaşmasına təkan verir.

Primitiv bir misal çəkim. Tərbiyəli olmaq o demək deyil ki, hər hansı bir məclisdə yeməyi süfrəyə dağıtmayasan. Tərbiyəli olmaq odur ki, yanında əyləşən şəxs bunu edəndə onu pərt vəziyyətə salmamaq üçün özünü görməməzliyə vurasan.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)

 

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

 

 

 

 

1300 ildən çoxdur milli-mənəvi dəyərlər xəzinəmizin ən qiymətli incisi kimi mövcud olan“Kitabi-Dədə Qorqud” türkün ensiklopediyasıdır. O, məişətimz, yurdumuz, inam və tapınaqlarımız,  milli adət və mərasimlərimiz, əxlaqımız, dilimiz, düşüncə tərzimiz, xalqımızın qəhrəmanlığı və s. barədə aydın təsəvvür yaradan, hüquq və azadlığımıza, dövlətçiliyimizə, mənəvi bütövlüyümüzə aid əsas məqamları əks etdirən monolit abidədir.

 

 “Kitabi-Dədə Qorqud”a qədər formalaşmış türk tarixi də nəzərə alınarsa, dastanın ömrü xalqımızın yaranması, təşəkkül tapması dövləri ilə üzvi bağlıdır.

İnsanı hünərinə, el-oba qarşısında xidmətlərinə görə qiymətləndirir “Kitabi-Dədə Qorqud”.  Dastanda insanların hüquq və azadlıqlarının pozulmasına, onların şəxsiyyətlərinin alçaldılmasına qarşı bir etiraz hayqırtısı var. Cəmiyyət bu cür halları qəbul etmir. Lakin xalqın adını batıranları, xainləri öz axarından kənara atır. “Axar su mundarlıq götürməz”  misalına rəğmən “Gəlimli-gedimli dünya, bir ucu ölümlü dünya” anlamıyla Dədə-Qorqud xalqı, dünyanın işlərini saf-çürük etmək əzmindədir və bu, ali səviyyəli xarakter dəqiqliyidir, insanın dünyəviliyidir.

Səlcuqlar dövründə güney Azərbaycanda yaradılan bir dekorativ nimçədə yazılıb ki, “Türklə ucuz başla danışmaq olmaz”, yəni onunla ali insan xarakteri keyfiyyətləri ilə ünsiyyət saxlamaq mümkündür.” Yüzilliklərlə Dədə Qorqudun türkə yetəri mirası da elə budur. İnanc, güvənc yerimiz, mənəvi təmizlənmə və rahatlanma yolunda vasitəmiz, müşküllərini çözən, düşmənə qalib gəlmək üçün çarələr tapan, zəfər və qələbəyə inandırandır “Kitabi-Dədə Qorqud”.

“Kitabi-Dədə Qorqud” həm də bizim etika kitabımız, əxlaq kodeksimizdir. Böyüyə hörmət, ata-anaya məhəbbət, iman və etiqad, namus və qeyrət, ailəyə, torpağa, vətənə sədaqət – bütün insani keyfiyyətlər, mənəvi məziyyətlər Qorqud övladlarının qanına ana südü...ilə birlikdə daxil olur və son mənzilə qədər də onlarla birlikdə gedir”. 

Eposda ata və qardaşlarına, ər və nişanlılarına arxa duran, zərifliyi, mənəvi təmizliyi, intellekti ilə bu günün insanını heyrətə gətirən qadınlar göstərilən mənəvi mirasın əsil sahibləridir. Gənc nəslin tərbiyəsində qadının-ananın üzərinə düşən böyük məsuliyyət Dədə Qorqud cəmiyyətinin bütün incəliklərinə qədər dərk edildiyindən, dastanda qadına xüsusi münasibət yaranmışdır.

Ər meydanında kişilərdən “yey”, hökmlü, sevgisində misli - bərabəri olmayan Burla xatun, nişanlısı Qanturalıdan geri qalmayan Selcan xatun,  sevgilisi Beyrəyi çətin imtahana çəkən, on dörd ilin həsrətinə mərdliklə dözən Banuçiçək və başqa qadın obrazları sanki böyük və möhtəşəm bir sarayın dayanıqlığını və estetik gözəlliyini tamamlayan silsilə sütunlar, atributlardır.

Dastanda oğuz igidləri qadınlara qarşı ədəb-ərkanı, zərif etik normaları bütün dəqiqliyi ilə gözləyirlər. Qadınlara “Xan qızı, qara gözlü yavuqlum, həlalım, qadınım, diləyim-döləyim”, - deyə müraciət edirlər. Oğuz xanımları isə onlara “Başımın baxtı, evim taxtı...”- deyə səslənirlər. Bu ifadələrin dilin estetikliyi cəhətdən qüdrətini heç bir zərifliklə izah etmək mümkün deyildir. Mən demirəm ki, müasirlərimiz bu ifadələri təkrar etsinlər. Ancaq fikrin nəciblik mahiyyəti, koloriti itirilməməlidir. (Birdə ki, həmin ifadələrdən indi də istifadə etməyin nə eybi var ki?! Gözəl səslənməzmi?!)

Oğuz xanımları “göz açıban gördüyü, könül verib sevdiyi” igidlərə ərə gedirlər, yeri gələndə nöqsanlarını açıqlayıb, ağıllı məsləhətlər verirlər, onları ruhlandırır, ürək dostlarına çevrilirlər. Türkün qadını yüzilliklərlə belə olub, ona görə ki, onlar ailə, cəmiyyət qarşısında öz məsuliyyətlərini yaxşı anlayıb, fədakarlıqları ilə seçilib. Bütün bunlarda müasir sayılmayacaq nə var!? Hələ ilk məktəb illərindən balalarımızın bu “əlifba” kitabı,  “xalqımızın ana abidəsi” (H.Əliyev) ilə böyümələrində qəbahət nədir ki ?!

Qazan xan döyüşdən əvvəl “Anamı vergil mana! Savaşmadan, vuruşmadan qaydayım” ifadələri ilə müraciət edir düşməninə. Uruz anasına deyir ki, “qoy məni çəngələ vursunlar, ətimdən qara qovurma etsinlər, qırx bəy qızının önünə gətirsinlər. Onlar bir yediyində, sən iki ye.” Onun dedikləri valideynə, ata hörmətinə, namusuna yüksək səviyyədən baxışın ifadəsidir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da ana haqqı tanrı haqqı hesab olunur, anaya bundan yüksək qiymət, bəlkə də, heç bir ədəbiyyatda verilməyib.

Əsərdə qaravaş kimi öz mənliyini alçaldan, ərini hörmətdən salan və ona xəyanət edən, ailə qayğısı çəkməyən, övladlarının tərbiyəsinə laqeyd yanaşan qadınlar kəskin tənqid olunurlar. Belələri “solduran soy, dolduran toy, bayağı qadın” adlandırılır. Mühitimizdə dilini, görkəmini, davranış qaydalarını saxlamağa çətinlik çəkən, yad ənənələrə tapınan, ənlik-kirşanı və geyimi-gecimi, plastik əməliyyatları, rəqsləri əndazəni aşan, hər şeydən əvvəl türk başlanğıcını itirən bəzi müasir “qadınlar, qızlar” Dədə Qorqud qadınları qarşısında nə qədər miskin görünürlər! Belə çıxır ki, biz zəngin bir təlim-tərbiyə xəzinəsinin yanından gözübağlı keçməkdəyik.  Bu isə ancaq təəssüf doğurur.

Bir insan kimi Dədə Qorqud öyrətmələrinin və bu öyrənclər zamansız yarandığına görə onların müasir dünyamızdan da qırmızı işıq kimi keçməsi həmişə mənim arzum olmuşdur. “Milli dəyərlərimizin Avropa dəyərləri ilə qovuşduğu, xaricə böyük insan axınının, dünyada siyasi, iqtisadi və mədəni proseslərin dəyişilməsinin və s. proseslərin baş verdiyi bir dövrdə milli dəyərlər sistemimizi işə salmalıyıq”. Müstəqil Azərbaycanımızın inkişaf edərək dünya birliyində öz layiqli yerini tutduğu bir vaxtda  Dədə Qorqud dünyasındakı milli dəyərlər, stereotiplər, rituallar sistemi əslində hər birimizin, hər bir azərbaycanlının varlığının ayrılmaz hissəsi olmalıdır.

Hər birimiz “Kitabi-Dədə Qorqud" eposuna fokuslanmaqla öz kimliyimizi onda qorunan milli-identifikativ kodlara uyğunlaşdırmalıyıq. Çunki Dədə Qorqud öyrətmələri müasirdir və xalqımızın bütün dünyada öz orjinalında olduğu kimi tanınması üçün misilsiz mənbədir.  “Azərbaycan xalqının...düşmən əli dəyməmiş və saxtalaşdırılmamış tarixidir”. Heç bir millətin mənəvi xəzinəsinə bənzəməyən, təkrarsız mənəvi xəzinəsidir.

Bu xəzinəni səhifə-səhifə öyrənmək, təbliğ etmək, onunla öyünmək, ondan qidalanmaq və qürurlanmaq lazımdır ki, bu tarixi, bu mənəviyyatı başqası deyil, mənim xalqım, bizim xalqımız yaratmışdır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)

 

 

 

Jalə İslam, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Şəhər, bir xəyalın təkrarıdır; hər küçə, zamanın arxasında itmiş bir melodiyanı xatırladır və hər bina, kədərli bir həqiqətin gizləndiyi, işıqsız bir göy üzüdür.

 

Qoynunda sülhün bütün motivlərini, eyni zamanda onun rəmzini daşıyan Sumqayıt şəhəri, zamanla sənaye mərkəzinə çevrilməsi ilə yalnız Azərbaycanın deyil, regionun da inkişafında mühüm rol oynamış bir şəhərdir. Onun qurulması, texnologiya və sənayenin inteqrasiyası ilə həyatın müxtəlif sahələrində yeni bir dövrün başlanğıcını qoymuşdur. 

Bu şəhər, insan zəhməti və elmin birgə harmoniyası ilə formalaşan bir dinamizm və dəyişikliklər simvoludur. Şəhər, sanki göyərçinin yavaş-yavaş açılan qanadlarıdır - əvvəlcə titrək, ehtiyatlı, lakin hər çırpıntıda daha cəsarətli, daha əzəmətli. Hər yeni bina, elə bil, o qanadlara əlavə edilən yeni bir lələkdir - bir-birinə calanaraq göyə daha da yaxınlaşır. Asfalt yollar göyərçinin uçuş trayektoriyası kimi şəhərin bağrını çaparaq uzaqlara doğru yol alır, hər küçə döngəsi isə qəfil dəyişən külək axınıdır. Şəhər də göyərçin kimi bəzən dayanır, nəfəsini tutur, amma sonra qəfil sürətlə irəli atılır - zirvələrə, ucalığa doğru. 

Günəş şüaları binaların şüşələrində parlayanda, elə bil, göyərçinin qanadlarındakı çiy damlaları şəfəqdə yanır. Hər yeni gün, o göyərçinin yenidən uçmağa qərar verdiyi bir başlanğıcdır daha uzağa, daha yuxarıya, bəzən də görünməz bir hədəfə doğru.

Şəhərin tarixinə nəzər salsaq, bir sıra əfsanələrə şahid olmağımız qaçınılmazdır. Bu əfsanələrdən birinə görə qədimlərdə belə bir hadisə baş verib:

Şəhərdən karvan keçirmiş. Bu karvanda bir-birini sevən iki gənc varmış. Sum adlı oğlan və Ceyran adlı qız. Karvandakı su ehtiyatı qurtardıqdan sonra susuzluqdan əziyyət çəkən Ceyranın əzablarına dözə bilməyən Sum bulaq axtarmağa getdi. Bədbəxtik baş verəcəyini hiss edən Ceyran “Sum qayıt, Sum qayıt” deyə qışqıraraq sevgilisini geri qaytarmağa çalışsa da buna nail ola bilmir.

 

Şəhərin təməli atılmamışdan əvvəl bu yerdə Sumqayıt adlı 4 obyekt olub: yaşayış məskəni, çay, dəniz fənəri və dəmir yolu stansiyası. 

Ədəbiyyatda bu toponimin aşağıdakı variantları mövcuddur: Sumqayıt, Suqayıt, Sumqay, Suqait.

Rus səyyahı İ.Berezin özünün yol qeydlərində yazır ki: “ Şəhərin yaxınlığından Sumqayıt və ya Suqayıt adlanan çay axır. İsti və quraqlıq vaxtlarda çay quruyur, yağış yağanda isə yenə canlanır. Çayın adı da hər halda bununla bağlıdır.”

Aparılan tədqiqatlara əsasən 7-ci əsrin əvvəlində Sumqayıtın ərazisində pers tayfaları yaşayırdı. Bu vaxtlar Sumqayıtçayın hər iki sahili boyunca karvan yolları keçirmiş və arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş körpü və karvansaray qalıqları bu fərziyyəni təsdiq edir. 

Sumqayıt haqqında ilk yazılı məlumat isə İngilis səyyahı H.Berou tərəfindən 1580-ci ildə verilmişdir. Fransız yazıçısı A.Düma 1858-ci ildə “Qafqaza səyahət” kitabında Sumqayıt adlı poçt stansiyasından söz etməkdədir.

Azərbaycan Respublikasında əhalisinin sayına və sənaye əhəmiyyətinə görə paytaxt Bakıdan  sonra ikinci olan respublika tabeli şəhərdir Sumqayıt. Paytaxtdan 31 km şimalda, Abşeron yarımadasında, Xəzər dənizinin qərb sahilində düzənlik ərazidə yerləşir. Tarixçilərin fikrincə müasir Sumqayıtın yerləşdiyi ərazidə qədim dövrlərdə midyalılar məskunlaşıb.

Böyük Britaniyada nəşr olunan "The York Herald" qəzetinin 23 may 1877-ci il tarixli sayında belə Sumqayıtın adı çəkilib. Yazıda qeyd olunub ki,

"Sumqayıtdan, yaxud Bakıdan Tiflisə yaxşı yol mövcuddur, Tiflisdən isə İrəvana."

 

Sovet İttifaqı rəhbərliyi Abşeron Yarımadasını ağır sənaye mərkəzinə çevirmək qərarına gəlir. Bu məqsədlə Abşeronda ikinci bir sənaye mərkəzi tikmək planlaşdırırlır. İlk tikinti işləri 1938-ci ildə başlanır, lakin İkinci Dünya Müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar olaraq şəhərin tikintisi dayandırılır. Tikinti işləri 1944-cü ildə yenidən bərpa olunur. Şəhərin tikintisi zamanı torpaq altında qazıntı işləri görülərkən qədim yaşayış məntəqəsinin və karvansarayın qalıqlarına rast gəlinirdi. 

Sənaye şəhəri Sumqayıtın baş planı 1948-ci ildə Moskvadakı layihə institutlarından birində hazırlanmışdı. Şəhərin yaşayış zonasının tikintisi planını layihələşdirmək isə Azərbaycan Dövlət Baş Layihə İnstitutu tərəfindən yerinə yetirilmişdir. 1947–1949-cu illərdə hazırlanmış həmin layihənin müəllifləri Saburov, İsayev və Brjesinkaya idi. Sumqayıtın tikintisində azərbaycanlılar ilə yanaşı müharibədə əsir düşmüş almanlar da işlədilirdi. 1949-cu ildə Sumqayıta şəhər statusu verilir.

Sumqayıtın əsası, zəhmət və əzmkarlıqla qoyulmuşdur. Şəhərin sənaye inkişafı, yalnız bir istehsal gücü yaratmaqla kifayətlənməmiş, həm də şəhər sakinlərinin həyat tərzini, mədəniyyətini və sosial strukturunu dərin şəkildə dəyişdirmişdir. Sənayenin yüksəlişi, bir tərəfdən şəhərə iqtisadi güc və rifah gətirsə də, digər tərəfdən də bir çox sosial və mədəni dəyişiklikləri ortaya çıxarmışdır. Bu dəyişikliklər, şəhərin həyatını təzələyərək, gələcəyə doğru daha dinamik addımlar atmasına səbəb olmuşdur. Sumqayıtın hər bir bölgəsində bu inkişafın izləri aydın şəkildə görünür — sənaye sahələrinin artması, yeni yaşayış məntəqələrinin qurulması və şəhərin sosial həyatı ilə bağlı müxtəlif yeniliklər və s. Bu gün Sumqayıt, keçmişin izlərini qoruyaraq, gələcəyə doğru sürətlə irəliləyir. Şəhər, əsrlər boyu yaşadığı dəyişikliklərin hər birini, özündə birləşdirərək daha da böyüyür və inkişaf edir. Bu inkişaf, yalnız iqtisadi və sənaye sahələrində deyil, eyni zamanda şəhərin sosial həyatında, mədəniyyətində və infrastrukturunda da özünü göstərir. Sumqayıt, artıq təkcə sənaye mərkəzi olmaqla kifayətlənməyib, həm də daha yaxşı bir gələcək üçün öz əhalisinə yeni imkanlar yaradır. Hər yeni inşa edilən bina, hər yeni açılan yol, bu şəhərin daha da böyüməsinə və inkişaf etməsinə səbəb olur.

Bu gün Prezident İlham Əliyevin müdrik rəhbərliyi altında Azərbaycan  öz tarixinin ən qüdrətli dövrünü yaşayır. Qarabağda əldə etdiyimiz tarixi Zəfər bizə imkan verir ki, bütün sahələrdə dinamik inkişafa nail olaq, iqtisadiyyatımızı daha da yüksəldək.

Sumqayıtın inkişafına xüsusi həssaslıqla yanaşan cənab Prezident şəhərdə fəaliyyət göstərən sənaye müəssisələrinin fəaliyyətilə daim yaxından maraqlanır, Sumqayıtda sənayenin inkişafı ilə bağlı qərarlar verir. Sumqayıtda fəaliyyət göstərən kimya və neft-kimya, qara və əlvan metallurgiya, maşınqayırma, elektroenergetika, yeyinti və yüngül sənaye, tikinti materialları istehsalı müəssisələri hazırda var gücləri ilə fəaliyyət göstərirlər. “Azgüntex” zavodu, “Sağlam qida” Aqrar-Sənaye Kompleksi, “Azərsun Holdinq”in kağız və karton emalı kombinatı və yağ istehsalı fabriki, “Gilan” Tekstil Parkı, Mis Emalı zavodu, “Alyans Tekstil” MMC-nin uniformalar istehsalı fabriki, “Azkontakt” MMC-nin beton boru və beton döşəmə daşı istehsalı müəssisəsi, “Texnoil” MMC mühərrik yağları istehsalı müəssisələri, Kimya Sənaye Parkındakı İnşaat Kimyəviləri Zavodu, “Tabaterra” QSC-nin tütün məmulatları istehsalı fabriki, Əlvan Metallar və Ferroərintilər zavodu, pestisid və aqro-kimyəvi məhsulları, sürtkü yağları, polipropilen qurğusu, elektron təhsil avadanlığı, şüşə və saxsı məmulatları istehsalı müəssisələri, Sumqayıt Texnologiyalar Parkında müxtəlif istehsal sahələri üzrə ixtisaslaşmış zavodlar, “Azərtexnolayn” MMC-nin polad və polietilen borular, mexaniki və hidrotexniki avadanlıqlar istehsalı zavodları  Azərbaycan iqtisadiyyatında böyük paya sahibdirlər. Sumqayıtdakı “SOCAR Karbamid” və “SOCAR Polymer” zavodları respublikamızın ixrac potensialını artırır.

Prezident İlham Əliyevin 2011-ci il 21 dekabr tarixli fərmanı ilə Cənubi Qafqazda ən böyük sənaye parkı olan Sumqayıt Kimya Sənaye Parkı yaradılıb. 583,5 hektar ərazidə yerləşən parkda 38 sahibkarlıq subyektinə rezidentlik statusu verilib. İndiyədək sənaye parkına rezidentlər tərəfindən 3,4 milyard ABŞ dollarından çox investisiya yatırılıb. Sumqayıt Kimya Sənaye Parkının rezidentləri tərəfindən ümumilikdə 9,5 milyard manatlıq məhsul satışı həyata keçirilib ki, onun da 3,3 milyard manatdan çox hissəsi – təqribən 35 faizi ixrac olunub. 9 min nəfərə yaxın vətəndaşın daimi işlə təmin olunduğu parkda istehsal olunan məhsullar 60-a yaxın ölkəyə ixrac olunur.

2024-cü ilin ilk doqquz ayında Sumqayıt şəhərində iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində nəzərəçarpacaq inkişaf müşahidə olunub. Bu dövr ərzində ümumi məhsul və xidmətlərin həcmi 3 milyard 547 milyon 371,8 min manata çatıb ki, bu da 2023-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 6,8 faiz artım deməkdir. İqtisadiyyatda istehsal sektorunun ümumi məhsul buraxılışında xüsusi çəkisi 84,8 faiz, xidmət sektorunun payı isə 15,2 faiz təşkil edib.

Sənaye sahəsindəki göstəricilərdə də artım müşahidə olunur. Faktiki qiymətlərlə sənaye məhsulu və xidmətlərin ümumi dəyəri 2 milyard 849 milyon 209 min manat olub və sabit qiymətlərlə 106,8 faiz səviyyəsində artım qeydə alınıb. Bu nəticələr Sumqayıtın sənaye potensialının gücləndiyini və iqtisadiyyatında yeni dəyərlərin yarandığını göstərir.

Qeyd etməkdə fayda vardır ki, Sumqayıt şəhəri təhsil sahəsində də böyük bir inkişaf dövrü yaşamışdır. SDU-da universitet-sənaye əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində uğurlu addımlar atılır və qarşılıqlı əməkdaşlığın qurulmasında bu əlaqələrin yaradılması olduqca əhəmiyyətlidir. Bu istiqamətdə görüşlərin təşkili də vacib amillərdəndir. Heç şübhə yoxdur ki, rektor, dosent Rüfət Əzizovun başçılığı altında universitetimiz çiçəklənməyə və qlobal səviyyədə inkişaf etməyə davam edəcək. Son illərdə atılan xüsusi addımlar və görülən işlər bunun xüsusi sübutudur.

Təhsilin İnkişafı Fondunun İdarə Heyətinin sədri Elnur Nəsibov çıxış edərək dəvətə görə universitet rəhbərliyinə təşəkkürünü ifadə etdi. Bildirdi ki, ali təhsil müəssisələrində innovasiya və elmi-tədqiqat zəruridir. Bu səbəbdən də universitetlər öz iş mexanizmlərini uyğun qurmalı, zamanın tələbinə uyğun planlamalıdır. Ali təhsil müəssisələrində tədrisdə məzmunun yenilənməsində birgə fəaliyyət istiqamətləri, elmi-tədqiqat layihələrində birgə əməkdaşlıq aparılmalıdır.

 Sumqayıtın sakinləri, burada yaşayan hər bir insan, şəhərin inkişafında müstəsna rol oynayaraq, bu şəhəri dinamik, gələcəyə ümidlə baxan bir yerə çevirirlər. Hər bir insanın zəhməti və özünəməxsus töhvəsi ilə şəhər daha gözəl və hər kəs üçün daha yaxşı bir gələcək vəd edir. Bu gün Sumqayıt, yalnız sənaye ilə deyil, həm də mədəniyyət, təhsil və sosial inkişafla bağlı yeni hədəflərə doğru gedir. Şəhərin bu inkişaf yolunda hər bir addım, gələcəkdə daha da böyük uğurların başlanğıcı olacaq.

 

Bu şəhər, göy üzündəki buludların oyununda bir nağıl kimi doğur, hər yeni gün isə başqa bir aləmdən gələn bir işıq kimi yol alır – görünən və görünməyən sərhədləri bir-birinə qarışdıraraq.

Sumqayıt, sanki zamanın və məkanın qovuşduğu bir üfüqdə itən bir sirrdir. Hər addımda keçmişlə gələcək arasında nazlı bir rəqs başlayır, şəhər öz sirli nağılını səssizcə fısıldayır. Hər bir bina, hər bir küçə, təkcə gözlə görülən deyil, eyni zamanda ruhda iz qoyan, illüziya kimi solub gedən bir xatirəyə çevrilir, şəhərin havasında yox olan, amma hər an duyulan bir melodiyanın notları qulaqlara çırpılır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində Füzuli günləri davam edir.

 

 

 

Milletimizin, tarihte yetiştirdiği büyük adamlarla, bu arada dilimize, edebiyatımıza şaheserler kazandırmış büyük şairlerle iftiharı eski bir Türk faziletiydi. Eski Türkler böyle büyüklerini, üstelik bilerek, anlayarak, okuyarak severlerdi.

Kader bu fazileti bizden alıp başka milletlere vermiştir. Son asrın herşeyden çok başkalarına hayran yetiştirilen kozmopolit münevverleri (!) arasında bu asil duygu ve bilginin hergün biraz daha söndüğü görülüyor.

Bugün, bilmem, Türkiyede Fuzuliyi önce hiç tanımayanlar, sonra tanıyıp da okuyamayanlar, nihayet, okuyup da anlamayanlar yanında bir de Türk şairi saymayanlar bulunduğunu bilir misiniz?

İleri sürülen sebep, bu en büyük şairimizin, eserlerini Türk diliyle değil de Arabi ve Farisi ile yazdığı iftirasıdır.

Halbuki Fuzuli sadece büyük bir şair birçok ilim dallarında ihtisas yapmış kudretli bir alim ve o ölçüde büyük bir mütefekkir değildir; aynı zamanda samimi bir Türkçeci bir Türk dili milliyetçisidir. İIzah edeyim:

Biz, iki asırdan beri, sözüm ona, Batı medeniyetine mensubuz. Buna rağmen, herhangi bir Batı dilini o dilin edebiyatına şaheserler kazandıracak kadar iyi bilen tek bir Türke ben raslamadım. Eskiler ise mensubu oldukları İslam Medeniyeti dillerini o dillerin en üstün seviyesinde eserler verecek kadar iyi bilirlerdi. Çünkü o devirlerde bir medeniyete Türk üslubuyle girmek demek en kısa bir zamanda, o medeniyetin hakim milleti olmak demekti.

 

***

 

Fuzulinin de Arapça Divanı, Farsça Divanı ve bu dillerle daha başka eserleri, elbette, vardır. Fakat bu şair en çok sayıda en güzel ve en üstün eserlerini mensup olduğu milletin diliyle vermiş; bunda tam bir milli hassasiyet göstermiş ve bir milli haysiyet gözetmişti.

O kadar ki Fuzuli, başka dillerin Türkçeden üstün oluşuna tahammül edemeyen bir milli duygu içindeydi:

 

Ol sebepden farisi lafz ile çokdur nazm kim

Nazmı nazük Türk lafzıyle igen düşvar olur.

Mende tevfik olsa bu düşvarı asan eylerem,

Nevbahar olgaç dikenden bergi gül izhar olur.

 

“Farisi ile çok sayıda şiir söylenmesinin sebebi Türk diliyle ince şiir söylemenin güç olmasındandır. Fakat, Allah yardım ederse, ben bu güçlüğü yeneceğim! İlkbahar geldiği zaman kuru dikenlerden nasıl gül yaprakları çıkmaya başlarsa, ben de diken gibi sert sanılan Türkçe ile gül yaprağı gibi ince şiirler söyleyeceğim!” demesi ve bu dediğini harikulade üstün bir sanatla yerine getirmesi bundandır.

Unutmamak lazımdır ki, Fuzuli hemen bütün Şark edebiyatının gerçek şiir vadisindeki en üstün şairidir. Yine aslaa unutmamalıdır ki, Fuzuli bu sözleri Türkçenin henüz yeter derecede işlenmediği bir çevrede ve XVI asırda söylemiştir. Bağdat ve çevresi gibi sokaklarında Arapça konuşulan; (devrin ilim dili Arapça olduğu için) medreselerinde Arap diliyle ders okutulan ve bunun yanında şiir denilen şey bir mantıkut-tayr yani bir kuş dili ahengindeki Farisi ile söylenebilir inancının atmosferi kapladığı bir yerde, tam bir Türk haysiyeti ve gururu içinde söylemiştir.

 

***

 

Fakat Fuzulinin bundan daha imanlı ve daha heyecanlı bir Türkçeciliği onun Kerbela şehidleri için yazdığı “Hadikatüs-Suada” adlı eserinin önsözündedir.

Fuzuli bu yazısında bilhassa İrak müslümanları için mukaddes bir mevzu olan Kerbela vakalarını ve Kerbela şehitlerinin macerasını şairlerin hep Arapça veya Farsça ile yazdıklarını düşünür. Bu eserlerden yalnız Arap ve Acem büyüklerinin faydalanmasını Türk haysiyetine aykırı bulur. İnsan cinsinin en üstünü olduğunu söylediği ve alemi terkip eden insanlığın en büyük cüzü olduğunu belirttiği Türklerin bundan mahrum bırakılmasından ciddi bir eza duyar; hatıralarını derin tazimle andığı Kerbela şehitleri için bu sefer Türk dili ile bir şehitler abidesi inşasını tasarlar. Bu arada yegane endişesini şöyle düşüncelerle söyler: “Gerçi Türk diliyle bu vakaların beyanı kolay değildir. Zira (Türkçenin henüz) birçok sözleri zayıf ve ibareleri işlenmiş değildir. Ancak ben erenlerin himmeti ile öyle umuyorum ki, bu Türkçe kitabı bitireceğim” der ve arkasından Türk Dili Tarihinin en güzel duasmı söylemek için o aziz ellerini Allahına kaldırır:

 

Ey feyz-resan-ı Arab u Türk ü Acem,

Kıldın Arabı efsah-ı ehl-i alem,

Etdin fusahayı Acemi İsi-dem,

Men Türk-zebandan iltifat eyleme kem.

 

(“Ey Arap, Acem ve Türk milletlerine feyiz veren Tanrım! Sen Arap kavmini dünyanın en fasih konuşan milleti yaptın! Acem fasihlerinin ise sözlerini, İsa nefesi gibi, cana can katan bir güzelliğe ulaştırdın! Ben Türküm ve Türkçe söylemek istiyorum! Tanrım, benden iltifatını esirgeme!”)

Dua budur. Bu mısraları okuyanlar ilk anda Fuzulinin sadece Türkçe yazmak istediğini ve bunun için Allahtan yardım ve teveccüh dilediğini zannederler. Halbuki rubainin bütün inceliği iltifat kelimesindendir. Çünkü söz sanatında iltifat sözü en güzel en sanatlı ve en üstün bir üslupla kullanabilmek demektir. Böyle olunca Fuzulinin Tanrısından dilediği büyük yardım Türkçeyi hatta Arapçadan da, Farisiden de güzel ve üstün kullanma yardımıdır.

 

***

 

Fuzuli bu asil arzusunda Allahtan yardım görmüşcesine muvaffak olmuştur...

Bütün bu yazdıklarımız büyük Fuzulinin Türk kültürüne hizmetinin binde biri değildir. Bu hizmetler ise bugün artık bilinmiyor. Esasen büyük Türk şairlerini Türk çocuklarına tanıtmamız daha Tanzimattan beri yanlış bir tutum içindedir.

...Eski Türk edebiyatını lekelemek hatası Tanzimat devrinde başlamıştır. Her türlü ciddi tedkik, bilgi ve tenkid değerlerinden mahrum bu Tanzimat yıkıcılığı bugün daha başka maksatlarla devam edip gitmektedir.

İçinde bulunduğumuz derin ve milli kültür buhranının kökü bu eski hatalardadır.

*****

 

“Köhnə şeirdə bir Füzuli türkcəsi var: Füzuli də eynən Nəvai kimi tikanlı bağçalarda gül dərməyin zövqü və şövqü içindədir: Məcnunun Leylanı sevdiyi qədər üstün bir Türk dili sevgisiylə “Mən tikantək sərt bilinən Türkcəylə gül yarpağı kimi şeirlər söyləyəcəyəm” demiş və əziz dilimizi gerçəkdən gül yarpağı kimi incə rəngli söyləyişlərə qovuşdurmuşdur.

Onlar Türkcənin böyük aşiqləriydilər. Onun üçün əbədi oldular” (N.S.BANARLI).

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)