“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TANITIMI layihəsində bu gün sizlərə Türkiyənin tanınmış uşaq yazarı Nur Dombayçı ilə müsahibə təqdim ediləcək. Müsahibə Uşaq kitab festivalında ərsəyə gəlib. Söhbətləşir: Cavid Qədir.

Azərbaycanda daha bir kitab bayramı – IX Beynəlxalq Kitab Sərgisi keçirildi. Sərgidə dünyanın müxtəlif ölkələrindən naşirlər, mədəniyyət xadimləri, yazıçılar və şairlər iştirak edirdilər. Bu yazıçılardan biri də “BookZone” şirkətlər qrupunun dəvəti ilə sərgidə iştirak edən uşaq yazıçısı Nur Dombaycı idi. Onunla kitab industriyasından, Azərbaycan və Türkiyə kitabçılığının oxşar və fərqli cəhətlərindən və əlbəttə, ədəbiyyatdan danışdıq.

– Nur xanım, Azərbaycanla bağlı təəssüratlarınız maraqlıdır...

– Hər türk kimi, lap uşaqlığımdan Azərbaycanla bağlı məlumatım var. Qardaş ölkə kimi tanıyır, qəbul edirik. Bayrağımız hər yerdə qoşa dalğalanır. Məktəbdə, dərs prosesində digər ölkələrdən daha fərqli, daha doğma münasibət göstərilir. Bu, mənim birinci növbədə vətəndaş mövqeyimdir. İkincisi, bir yazıçı kimi ölkənizlə tanışlığım “Saçaqlı qızın pasaqlı gündəliyi” kitabımın birinci hissəsi Azərbaycanda çap olunandan sonra başladı. Qardaş ölkədən çox gö zəl mesajlar, rəylər almağa başladım. Oxu cularım o qədər maraq göstərirdilər ki... Özü də mesajlar azərbaycanca yazılırdı. Çox fərqli duyğu idi. Üstəlik, yazılanların çoxunu başa düşmürdüm. Məsələn: “Necəsən?” – yazırdılar. Türkcə: “Nasılsın?” – demək imiş. Onlara cavab vermək üçün Azərbaycan dili, Azərbaycanla bağlı daha ciddi araşdırma apardım, müəyyən sözlərin qarşılığını öyrəndim. Daha sonra “Bookzone” nəşriyyatının rəhbəri Seymur Tağıyev məni ölkənizə dəvət edəndə çox həyəcanlandım. O gündən bəri həyat yoldaşımla birgə mütəmadi olaraq youtube-da Azərbaycanla bağlı videolar izləyir, nələriniz məşhurdur, hansı yeməklər yeyilir, hansı gözəl guşələriniz var kimi məsələlərlə maraqlanır, hər şeyi öyrənməyə çalışırdıq. Ölkənizdə də bizi çox gözəl qarşıladılar. Nəşriyyatın əməkdaşlarının münasibəti də çox mehribandır, istər qarşılama, istər qonaqlama... Oxucular da çox yüksək diqqət göstərirlər. Uşaqların əksəri məni tandığına görə, məxsusi mənim kitabıma görə gəlmişdi. Aralarında birinci kitabı oxuyan, ikincisini səbirsizliklə gözləyənlər də vardı. Hətta bəziləri dözə bilməyib ikinci kitabı türkcə alıb oxumuşdular. Həqiqətən, çox gözəl qarşılandım. Azərbaycanın nə qədər xoşuma gəldiyini deməyim üçün sözlər azlıq edir. Gərək bununla bağlı ayrıca kitab yazam (gülür).

– Bir qədər Azərbaycan və Türkiyə kitab industriyasının fərqli və oxşar cəhətləri barədə danışmağınızı istərdim.

-Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yeni tanış olmağa başlamışam. Dərin araşdırma aparmağa macalım olmayıb. Amma sərgiyə marağın böyük olduğunu görürəm. Naşirləriniz çox əhatəlidirlər, özlərini çox yaxşı inkişaf etdiriblər. Kitabların təbliği üçün can yandırırlar. Müəllifləriniz də eyni şəkildə. Az qala hamısı sərgiyə qatılıb. Bu işə ürək qoyduqları ortadadır. Türkiyədə də naşirliyə, kitabçılığa, eləcə də müəlliflərə çox diqqət göstərilir. Bu siyahıya illüstratorları da əlavə etmək olar. Öz aralarında təşkilatlanır, platformalar yaradırlar. Mənim Azərbaycana səfər edəcəyimi öyrənən rəssamlar buranın da kitab industriyası ilə maraqlanır, onlar üçün bazaar olub-olmadığını, illüstratorlara ehti yac duyulub-duyulmadığını öyrənmək istəyirdilər.

Türkiyə və Azərbaycan kitab bazarına müqayisə obyektindənsə, çox gözəl əməkdaşlıqlara imza atmağın mümkün olacağı iki ayrı nəşriyyat sahəsi kimi yanaşmağın daha doğru olacağı fikrindəyəm.

– Bəs əsas fərqlərin nə olduğunu düşünürsünüz?

– Klassiklər, dünyaca məşhur əsərlər sizdə də var. Amma uşaq yazıçılarına çox da rast gəlmədim. Əsas fərq bu ola bilər. Bizdə xeyli uşaq yazıçısı var. Xüsusən də son illərdə. Hətta uşaq kitabları yazmaq, uşaq yazıçılığı, rəssamlığı ilə bağlı təlimlər də keçirik. Bu təlimlər uşaq yazıçıları, illüstratorlarının sayına ciddi təsir edib.

Bir məsələ var ki, bu sayın azlığının, yaxud çoxluğunun yaxşı olmağına qərar verə bilmədim.

– Az olmağı, əlbəttə, yaxşı deyil. Amma bu sahənin inkişafına cəhd göstəririk. Az-

çox alınır da.

– Sizdə bu sahənin çox sürətlə inkişaf edəcəyinə əminəm. Naşirləriniz, həqiqətən, bunda istəklidirlər. Uşaq nəşriyyatları açır, uşaq kitabları nəşr edirlər. Hətta sərgidəki bəzi stendlərin məhz uşaqlar üçün dizayn edildiyini gördüm; balacaların diqqətini cəlb etsin, oxumağı sevsinlər...

– Ədəbiyyata, yazıçılığa marağınızı necə kəşf etdiniz? Necə oldu ki, “Mən yazmalıyam!” – dediniz?

-Qələmlə ilk tanışlığımdan danışa bilərəm (gülür). Hər uşaq kimi, qələmi birinci dəfə əlimə götürəndən etibarən yazmağı, şəkil çəkməyi çox sevdim. Daha doğrusu, şəkil çəkəndə daha rahat oluram. Rəssam kimi özümü daha yaxşı ifadə etdiyimi düşünürəm.

Qələm ilk oyuncaqlarımdan biri idi. Qonaq gedəndə, yaxud evdə başqa oyuncağa ehtiyacım olmazdı. Qələmimin olmağı kifayət idi. Məktəb dövründə dəqiq elmlərlə yanaşı, hu manitar fənlərə də xüsusi marağım vardı; özümü daha yaxşı ifadə edə bilirdim. Türk dili dərsini çox sevirdim.

Böyük bacı kimi bacılarımın dərslərinə kömək edir, onlarla oyun oynayır, hekayələr oxuyub-yazırdım. Bir gün müəllim-müəllim oynayırdıq. Oyun əsnasında bacılarım üçün xırda-xırda hekayələr yazmışdım. Jan de La fontendə olduğu kimi, heyvanların di lindən qələmə almışdım. Kağızları səliqə ilə qatlayıb hekayələri yazdım, altından da illüstrasiya cızma-qara etdim. Guya mən müəlliməm, bacılarım da şagirdlərim. Oyun qurtarandan sonra kağızları atdıq. Anam təsadüfən bu cızma-qaraları gördü. Məndən “Bunları öz beynindən yazmısan, yoxsa haradansa köçürmüsən?” – soruşdu. Mən də “Özüm yazmışam”, – deyəndə anam çox bəyəndiyini söylədi. Sonra da mənə bir dəftər aldı. “Sən hər gün bu dəftərə hekayələr yaz, şəkillər çək, naşirlərə göstərək”, – dedi.

Yeri gəlmişkən, onda cəmi səkkiz yaşım vardı. Anam “Naşirlər səkkiz yaşlı uşağın hekayə yazdığını, rəsm çəkdiyini görsələr, təsirlənərlər”, – düşüncəsində idi. Mənim yazmaq macəram belə başladı...

Bir məsələ də var ki, kitab sərgilərində, kitabxanalarda gördüyüm tərcümə uşaq kitablarının əksəriyyətinin müəllifi və rəssamı eyni adam idi. Mən də yazıçı olmaq üçün rəssamlıq öyrənməyin lazım gəldiyi düşüncəsinə qapılmışdım.

Beləcə, özümü rəssamlıq sahəsində sına mağa başladım. Liseydə kompüter mühən disliyi ixtisasında oxuyurdum. So nuncu kursda mütləq praktika keçməli idim.

Beləcə, on altı yaşında Türkiyənin ən bö yüş nəşriyyatılarından birində təc rü bə proqramına başladım. Kitabxanada kitabların arxasındakı ünvanlara baxdım; evimizə ən yaxın olanını seçdim (gülür). Beləcə, nəşriy yatagetdim və yazıçı, illüst rator olmaq, qrafik dizayn öyrənmək istədiyimi dedim.

Arzularıma, xəyallarıma qulaq verəndən sonra “Sabah gəl başla!” – dedilər. Ertəsi gün Qrafik dizayn şöbəsində praktikaya başladım. Düz üç il orada təcrübə keçdim. Bu müddət ərzində tanınmış yazıçılarla tanış ol dum. Tez-tez nəşriyyata gəlirdilər. Məsələn, dünyaca məşhur alim İlber Ortaylı ora gəlirdi. Mən də ona çay aparırdım. Arzum onun kimi məşhur müəllif olmaq idi. Ora gələn rəssamların texnikasına fikir verir, öy rənirdim; necə çəkirlər, hansı üsullardan is tifa də edirlər... Həmin nəşriyyat mənim üçün bir növ universitet rolunu oynadı. İşi nəzəri cəhətdən çox praktiki şəkildə öy rəndim. Sonra planşet alıb evdə yavaş-yavaş öz layihələrimi reallaşdırmağa start verdim. İlk gördüyüm iş bir taxta oyuncaq firması üçün bu oyuncaqların üstünə şəkillər çəkmək olmuşdu. Sonra da uşaqlar üçün interaktiv kitablar hazırlamağa başladım. İyirmi yaşım olanda isə “Damla” nəşriyyatında ilk –“İxtiraçı nəvəsi olmaq asan deyil” kitabım çapdan çıxdı.

– Səhv etmirəmsə, bu, beş kitablıq dəst olmalıdır.

– Elədir, beş kitabdan ibarət dəst idi.

– Sizin üçün yazıçı olmaq daha rahatdır, yoxsa rəssam?

– Bu sualı illərdir, mənə verirlər və həmişə dilemmaya düşürəm ki, görəsən, hansı cavabı verim? İki il əvvəl məni Qazaxıstana dəvət etmişdilər. Orada da kitablarımın xeyli oxu cusu varmış... Uşaqların əksəri rus və qazax idi. Üstəlik, dillərini qətiyyən bilmirdim. Onlar da ingiliscə başa düş mür dülər. Hətta “hello” sözünü belə anlamırdılar.

Təşkilatçılardan böyük bir yazı lövhəsi istədim və şəkil çəkməklə uşaqlara sözləri izah etməyə çalışdım. Məsələn, “tıs bağa” deyirəm, uşaq başa düşmür. Mən də “tısbağa” sözünü təsvirlə izah etməyə başladım. O hadisədən sonra bir məsələni anladım ki, rəssamlığın dili qlobaldır. Heç bir xarici dil biliyim olmasa da, dünyanın istənilən yerində şəkil çəkməklə ünsiyyət qurmağı bacararam.

– Elədir, Çarli Çaplinin də səssiz filmlərlə bağlı bənzər yanaşması var.

– Bəli, mən də rəsmlərimlə hamı ilə ünsiyyət qura bildiyimi düşünürəm. Kitab-larım bir çox dillərə tərcümə olunur. Amma rəssam kimi də neçə ölkənin nəşriyyatları ilə əməkdaşlıq edirəm. Dillərini bilməsəm də, rəsmlərimi görmələri ünsiyyət üçün kifayət edir.

Sualınızın cavabına gəlsək, rəssamlığı özümə daha yaxın hiss edirəm.

– Əslində, bu suala cavab verdiniz, amma daha ətraflı cavab istərdim: Müəllif olmaqdan əlavə rəssamlığın hansı avantajları var?

– Ən gözəl cavabımı deyim. Bunu normalda yazıçı dostlarım mənə deyirlər. Heyif deyil, kitabına rəssam axtarmırsan (gülürük). Bəli, rəssam axtarmıram. Hansısa hekayəni yazanda “Görəsən, bunu hansı rəssam daha yaxşı çəkər?” – düşünmürəm. Yazı prosesində obrazlar xəyalımda canlanır onsuz da. Bəzən birinci rəsm formasında ağlıma gəlir. Mən də “Bu rəsmi hekayəyə çevirim”, –düşünüb sonradan yazmağa başlayıram.

– Görmək istədiyiniz kimi çəkirsiniz...

– Elədir. Rəsmləri başqası çəkəndə bəzən bəyənmir, yaxud obrazın yazdığımızdan fərq liolduğunu görürük.

– Filmlər və kitablarda olduğu kimi. Rejissor baxışı müəllif baxışından həmişə fərqli olur.

– Elədir. Məsələn, mən “Haydi” kitabını çox sevərək oxumuşdum. Amma cizgi filminə baxanda məyus olmuşdum. Çünki qətiyyən beynimdə canlandırdığım kimi deyildi...

– Uşaqlar üçün yazmağın hansı çətinlikləri var?

– Uşaqlar üçün yazmağın heç bir çətinliyi yoxdur. Uşaq kitabı yazmağı eşq yaşamaq kimi görürəm. Əksinə, böyüklər üçün yazmaq daha çətindir. Böyüklər hər mətni bəyənmir, tənqid edirlər; məmnun etmək çətin məsələdir. Amma uşaqları xoşbəxt etmək, həqiqətən, asandır. Onların dili ilə danışıb, onların gözlərinin içinə baxmaq, həyəcanlarını hiss etmək... Yazıçı olduğumu eşidəndə ürəkləri çırpınır. Amma hansısa yetkin şəxsi “Mən yazıçıyam”, – deməklə həyəcanlandıra bilmərəm. Uşaqlar isə həyə canlanırlar, tanış olmaq, imza almaq istəyirlər.

Bir məsələ də var ki, uşaqların sevəcəyi üslubda yazmaq, onların dilini tutmaq çə tindir. Böyüyürük, uşaqlığımız arxada qalır. Amma böyüsək də, uşaqların dünyasından əl götürməmək lazımdır.

– Belə baxıram, bir xeyli çətinlik varmış (gülürük).

– Hazırkı cizgi filmlərindən xəbərdar olmaq, indiki nəslin dilində danışa bilmək lazımdır. Çox müxtəlif animasiya filmləri var. Qısası, uşaqla uşaq olmaq lazımdır. Məsələn, “Haker nənə” kitabım var, bu yaxınlarda siz də də çap olunacaq... Yaxud “Minecraft” (“Maynkraft”) oyunu ilə bağlı hekayə yazdım. Uşaqlar bu oyunu çox sevirlər. Hansısa oyunu uşaqlar üçün zərərli hesab edirsinizsə, “Bunu oynama”, – deməkdənsə, hekayənin içinə girib zərərlərini göstərmək daha doğru yanaşmadır. Uşaqlarla daha yaxşı ünsiyyət qura bil mək üçün mənim də oyun oynamağı sev- diyimi göstərməyin faydalı ola biləcəyini anladım. Üstəlik, onlara dərs keçirmiş kimi yox, onların müəllimi, böyükləri kimi deyil, öz yaşıdları kimi xitab etməyə çalışıram. Azərbaycan dilində çıxan “Saçaqlı qızın pasaqlı gündəliyi” kitabında olduğu kimi... Necə deyərlər, uşaq qalmağa, böyüməməyə çalışıram...

– Nur xanım, hansı mövzular sizə daha doğma gəlir?

– Elmi fantastika janrını çox sevirəm. Filmlər olsun, kitablar olsun... Hətta yuxu larım da elmi fantastika üzərində qurulur. Bəzən elə yuxu görürəm ki, öz-özümə deyirəm: “Bunu “Vorner-Broz.” görsə, çox gözəl film çəkər” (gülür). Bu janrı çox sevdiyimdən dolayı yazdıqlarımdan başqa – hətta yuxularıma qədər işləyib. Ən ra- hat olduğum, xəyal qura bildiyim, xəyal q randa, belə demək mümkünsə, cəfəng şeylərdən yaza biləcəyim şeylərdən yazmağı xoşlayıram. Əlbəttə, realistik mövzulara da toxunuram. Duyğu dolu mətnləri sevirəm.

“Hər şey mütləq xoşbəxt şəkildə cərəyan etməlidir”, – deyə bir şey yoxdur. Əzab, itki, müharibə kimi anlayışlar var. Obrazlarımı işləyəndə bunları da nəzərə alıram. Məsələn, “Saçaqlı qızın pasaqlı gündəliyi”nin ikinci kitabında qəhrəmanım qocalar evinə gedir, yaş lıları ziyarət edir. Bunlar hamısı həyatın gerçəkləridir. Mən də hekayələrimdə real hadisələrdən, yaşanmış iztirablardan söz açıram. Uşaqlara çox xoşbəxt, tamamilə utopik bir dünya təqdim etmirəm. Fantastika olsun, amma reallığı da qələmə almağı sevirəm. Yəni hər ikisi – realistik janr da, fantastika da mənim üçün doğmadır.

– Bayaq yuxulardan film çəkilməsi ilə bağlı zarafat etdiniz. Bizim yazıçılardan Şəmil Sadiq bu barədə “Yuxu maşını” adlı əsər yazıb. Romanın qəhrəmanı yuxuları filmə çevirə bilən bir maşın ixtira edən mühəndisdir.

– Həyat yoldaşıma tez-tez deyirəm ki, kaş yuxu maşını olaydı, yuxularımızı qeydə ala biləydi.

– Belə bir maşın Azərbaycanda olmasa da, ədəbiyyatında var.

– Çox gözəl (gülür).

– Nur xanım, yazanda özünüzə hansısa sərhədlər qoyursunuz?

– Əlbəttə. Ümumiyyətlə, insan yazanda da, yaşayanda da müəyyən konturlara əməl edir. Mənim də sərhədlərim var: əxlaqi, etik, uşaqların xarakterlərinə görə, inancıma görə sərhədlər... Bu mövzularda çox diqqətli davranmağa çalışıram. Xüsusilə onlayn mühitdə təzyiq və yönləndirmə var. Son zamanlarda mən də öz incə cizgimi çəkib içərisində dayanmağa, uşaqlara əxlaqi mə sələləri yaxşı formada təqdim etməyə çalışıram.

– Bəs ən ciddi sərhədiniz hansıdır?

– Ən ciddi sərhəd... (düşünür) Xeyir və şər. Çox qısa cavab oldu? İstəyirsiniz, bir az da geniş danışım (gülür).

– Yox, məncə, kifayət qədər konkret cavab oldu (gülürük). Yaxşı, bəs sizcə, ən uğurlu kitabınız hansıdır?

– “Saçaqlı qızın pasaqlı gündəliyi” on üç dilə tərcümə edilib. Oxucular tərəfindən çox sevilir. Mənim üçün xüsusi yeri var. Özüm də çox sevirəm. Amma “Qəmgin oğlan” kitabımın yeri bir ayrıdır. Çünki onu fantastik, elmi-fantastik janrda yazmışam: ən çox sevdiyim janrda. Uşaq vaxtı da qorxu filmlərinə baxmağı xoşlayırdım. Sərgilərdə uşaqlar tez-tez qorxu janrında nəsə yaz mağımı istəyirdilər. Qorxulu hekayələr uşaqlara maraqlı gəlir. Biz də balaca olanda bir-birimizə qorxunc şeylər danışardıq. Bunu bir hekayənin içərisində, onları çox qorxutmadan verməyə, dəyərlərimizi aşılamağı da yaddan çıxarmamağa çalışdım. Məsələn, bu kitabın qəhrəmanlarının başla rına vahi məli bir meşədə qorxulu hadisələr gəlir.

Amma hekayənin sonunda meşəni, ağacları xilas edirlər. Yaxşılıq toxumlarını əkməklə qor xulu hekayə yaza bildiyim üçün “Qəmgin oğlan” kitabımı çox sevirəm.

– Nur xanım, bəs sizin üçün dünya ədəbiyyatındakı ən yaxşı əsər hansıdır? Bö-yüklər üçün də ola bilər, uşaqlar üçün də.

– Həm işimlə bağlı, həm də sevdiyim üçün çox kitab oxuyuram. Evdə xeyli kitabım, hətta kitabxanam var. Amma lap uşaqlıqdan bəri dəfələrlə oxuyub, həqiqətən, sevdiyim – bəlkə də, ailələrin çoxu içərisində sehr, tilsim var deyə, narahat olduğu – Coan Ketlin Roulinqin “Harri Potter” seriyasıdır. Dostluq, sevgi kimi mövzular işləndiyi üçün də bir ayrı xoşlayıram. Kimisə özünə qəhrəman seçmədən də hər insanın öz qəhrəmanlıq yolçuluğuna çıxa biləcəyini göstərə bilən çox gözəl bir hekayəsi var. Con Ronald Ruel Tolkinin “Üzüklərin hökmdarı” seriyası isə ən sevdiyim, ən yuxarı pilləyə qoya biləcəyim klassiklərdəndir. Ümumiyyətlə, dünya klassiklərini də sevərək oxuyuram. Ceyms Barrinin “Piter Pen” əsərini də çox sevirəm. Bir çox klassik əsərləri sevirəm, amma əvvəl də dediyim kimi, birinci yerdə “Üzüklərin hökmdarı” gəlir.

– Yaxşı, bəs hekayə yazanda, oxuyanda, öz yolunuzu cızanda hansı yazıçılardan,

rəssamlardan təsirlənmisiniz?

– Dünyaca məşhur rəssamların əsərlərini həmişə araşdırır, gözdən keçirirəm. Çünki mən incəsənətlə bağlı təhsil almamışam, ixtisasca kompüter mühəndisiyəm, türk dili və ədəbiyyatı üzrə də oxumuşam. Söh bətimizin əvvəlində də vurğuladığım ki mi, işi praktikada öyrənmişəm. Bunun üçün də həddən artıq çalışmışam. Hansısa müəl limdən dərs almamışam, amma bütün sənətkarları müəllim kimi görmüşəm. “Onlar dan nə öyrənə bilərəm?” sualı həmişə ön planda olub.

Yaxşı, “Üzüklərin hökmdarı”nı mütaliə edirdim, amma ona oxucudan daha çox müəllim kimi yanaşır, necə yazdığını, texnikasını öyrənməyə çalışırdım.

Yeri gəlmişkən, hələ də “Üzüklərin hökmdarı” kimi bir əsər yazacağımın xəyalını qururam.

Rəssam kimi isə bir çox əcnəbi rəssamlardan onlayn şəkildə dərs alır, özüm də dərs keçirəm. Amma ad çəkməkdənsə, təbiətdən ilham aldığımı demək daha doğru olar. Təbiəti, buludları, ağacları seyr etməyi, meşədə gəzməyi sevirəm. Bunlar mənə daha çox ilham verir.

– Nur xanım, istəyirəm, bir az da yaradıcılıqla bağlı planlarınızdan danışaq.

– Böyüklər üçün heç nə yazmamışam. Bir dəfə də olsa, böyüklər üçün nəsə yazmağı sınamaq istəyirəm (gülür). “Görəsən: “Böyüklər üçün yazmaq daha çətindir” – stereotipimi qıra biləcəklərmi? Bəyəndirə biləcəyəmmi?” – düşünürəm.

– Məncə, uşaqlar üçün yazmaq daha çətindir. Mən bədii redaktoram, daha çox böyüklər üçün nəzərdə tutulan kitabları redaktə edirəm. Uşaq kitablarını redaktə edəndə bir qədər çətinlik çəkdiyimi düşünürəm. Çünki uşaq kimi baxmaq, uşaq kimi yazmaq, uşaq kimi düşünmək asan deyil.

– Bir məsələ var, uşaqlara nəyisə uzun-uzadı cümlələrlə danışanda sıxılırlar. Onları yormadan, daha axıcı cümlələrlə ünsiyyət qurmaq lazımdır. Böyüklər üçün yazanda: “İstədiyimə qədər – uzun-uzadı dərdimi danışa bilərəm”, – düşüncəsindəyəm (gülür). Den Braunun üslubunu da çox sevirəm, təxminən o cür üslubda nəsə yazmağı planlaşdırıram.

– Nur xanım, əslində, son sualımı artıq vermişdim. Amma bir sual da əlavə etmək istəyirəm. Kitablarınızı oxuduqca başqa yazı çıları görürsünüz, yoxsa mətniniz bü-tövlükdə Nur Dombaycıdır?

– Bir üslub yarada bildiyim fikrindəyəm. Oxucular da bu fikirdədir. Kitabı bitirəndən sonra “Gözəl alınıb”, – deyirəm. Amma içdəniçə “Bəlkə, alınmayıb?” düşüncəsi olur. Bu da, əslində, yaxşıdır. İnsanı inkişafa aparır. “Mən artıq peşəkaram”, “Çox yaxşı yazıram”, “Xarüqələr yaradıram”, – düşünən insan inki- şaf edə bilməz. Belə olanda nəsə problem, eqoizm var deməkdir. Həyat yoldaşıma həmişə şikayət edirəm ki, yaxşı alınmayıb, daha yaxşı yaza bilərdim və s. “Hamı oxuyur, neçə dilə tərcümə edilib”, – deyəndə “Olsun, amma burasını filan cür yazsaydım, daha yaxşı alınardı”, – deyirəm.

Başqa ədibin təsirinin hiss olunması barə də heç düşünməmişdim. Amma bəlkə, Tolkinin təsirini hiss edə bilərəm. Əlbəttə, kitablarda bu görünməyə bilər: onun üslubun da yazmıram. Daxilən isə kitablarımı san ki Tolkin yazmış kimi tənqidi baxışla oxuyuram. “Kitablarımı Nur Dombaycı yazıb”, – deyə bilərəm (gülür).

– Nur xanım, maraqlı söhbət üçün sizə təşəkkür edirəm! Ümid edirəm, daha uca pillələrə qalxarsınız.

– Mən təşəkkür edirəm! Tanışlıq çox xoş oldu. Uca pillələrlə bağlı dediyinizə cavab kimi demək istəyirəm ki, hazırda elə ən uca pillədəyəm: Azərbaycanda olmaq mənim üçün ən uca pillədə dayanmaqdır. Burada olduğum üçün çox xoşbəxtəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Mobil Əhmədov 10 sentyabr 1931-ci ildə Gəncədə doğulub. 1955-ci ildə Əzim Əzimzadə adına Bakı Rəssamlıq Məktəbinə daxil olub. Amma rəssamlığa sevgini musiqi sevgisi üstələyib. Sonradan bura aktyorluq da əlavə edilib.

Bir il sonra o, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına qəbul edilib və Bülbülün sinfində oxuyub. 1961-ci ildə təhsilini başa vuraraq bir neçə ay Dövlət Radiosunun xorunda işləməyə başlayıb. Sentyabr ayında isə MkT-yə solist dəvət olunub. Elə həmin vaxtdan da qırx ilə yaxın teatrın əksər tamaşalarında əsas partiyaları ifa edib. Teatrın yetmişdən çox tamaşasında oynamaqla zəngin yaradıcılıq irsi yaradıb, bir neçə rolunu müxtəlif quruluşlarda ifa edib.

Müxtəlif təhsil ocaqlarında pedaqoji fəaliyyət göstərib. Sənət dostlarının yüzlərlə şarjını çəkib. Radionun fondunda 600-dən çox lent yazısı, 40 valı var. Aktyor-müğənni Azərbaycanın əməkdar artisti və xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb.

Klassik operettalarda və klassik milli dramaturgiya əsasında yazılmış musiqili komediyalarda oynadığı rollar:

- Sərvər və Rüstəm bəy, Əsgər ("Məşədi İbad" və "Arşın mal alan", Üzeyir bəy Hacıbəyov);

- Heydər bəy ("Hacı Qara", Mirzə Fətəli Axundzadənin eyniadlı əsəri əsasında libretto müəllifi Şəmsi Bədəlbəyli. Bəstəkarlar Ramiz Mustafayev və Vasif Adıgözəlov);

- Məhəmmədhəsən əmi ("Danabaş kəndinin əhvalatları", Cəlil Məmmədquluzadənin eyniadlı əsəri əsasında libretto müəllifi Cənnət Səlimova, bəstəkar Oqtay Kazımov).

Müasir mövzulu musiqili komediyalarda ifa etdiyi səhnə surətləri:

- Tuğay ("Bir dəqiqə", Məhərrəm Əlizadə və Hacı Xanməmmədov);

- Nadir ("Qızıl axtaranlar", Həsən Seyidbəyli və Tofiq Quliyev);

- Ayaz ("Qaynana", Məcid Şamxalov və Zakir Bağırov);

- Alay ("Gözün aydın", Məhərrəm Əlizadə və Fikrət Əmirov);

Tərcümə əsərlərində oxuduğu partiyalar:

- Zurab ("Tiflis nəğməsi", Levon Cubabiriya və Şota Milorava);

- Kote ("Keto və kote", Vladimir Dolidze);

- Elbrus ("Sevgilimin anası", Georgi Xuqayev və A. Ovanov).

Filmoqrafiya 

- Qara daşlar (film, 1956)

- Aktrisanın təbəssümü (film, 1974)

- Üzeyir ömrü (film, 1981)

- Məkanın melodiyası (film, 2004)

- Cümhuriyyətə doğru üç addım (film, 2008)

- Yeni il gecəsində (film, 1958)

Uzun sürən xəstəlikdən sonra 2006-cı il iyun ayının 3-də 75 yaşında Bakı şəhərində vəfat edib, Gəncə şəhərində dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.06.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu dəfə sizə yazıçı Nəriman Əbdülrəhmanlıdan söhbət açmaq istəyirəm, kimə maraqlıdırsa dinləyə bilər. Doğrudur, onun haqqında çox deyilib, çox yazılıb, amma düşünürəm ki, bu söhbət onun ad gününə hədiyyəm olacaq. Axı bu gün onun ad günüdür.

O, 1958-ci ildə qonşu Gürcüstanın Qaraçöp mahalının Düzəyrəm kəndində dünyaya gəlib. 1975-ci ildə Düzəyrəm kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra Bakıya üz tutub. Bakı Dövlət Universitetində ali təhsilə yiyələnib. Üç il sonra Moskvada Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunun nəzdində kinossenari kursunda təhsil alıb. İndiyədək "Daşkəsən", "Sovet Gürcüstanı" qəzetlərində, "Kino" qəzeti və "Yeni filmlər" jurnalı redaksiyasında, C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının "Yaddaş" sənədli filmlər studiyasında, Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində, Müdafıə Nazirliyinin kino-telestudiyasında, "Hərbi bilik" jurnalında, "Lider" televiziyasında, "Ulduz" jurnalında, AYB Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzində, "Qanun", "Adiloğlu" nəşriyyatlarında müxtəlif vəzifələrdə işləyib, BSU-nun yaradıcılıq fakültəsində nəsr kursunu aparıb. 2014-cü ildən ildən isə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Dövlət Tərcümə Mərkəzində çalışıb. Ta ki mərkəz bağlananacan.

“Mənə görə, ədəbiyyat nə tərbiyəçidi, nə də məsələ qaldırıb problem həll eləyən. Ədəbiyyat insanın yaşantılarını, duyğularını, görüşlərini SÖZlə ifadə eləmək sənətidi. Əsl ədəbiyyat, həqiqətdə, gözəl avantüradı, insanı həyəcanlandırmaq, sarsıtmaq, necə deyərlər, yerindən oynatmaq, havalandırmaq cəhdidi. Əlbəttə, ədəbi əsərlərin insanın zənginləşməsinə təsirini də inkar eləmək olmaz. Orxan Pamukun romanlarından biri təxminən belə başlayır: “Bir kitab oxudum və bütün həyatım dəyişdi”. Danmaq olmaz ki, insanın həyatını dəyişdirən əsərlər də var. Xüsusilə elektron rabitə vasitələri olmayan, kitabın daha çox oxunduğu vaxtlarda belə təsirlər hiss edilən idi...”- söyləyir.

İlk publisistik yazıları, hekayələri ötən əsrin 80-ci illərindən çap olunan Nəriman Əbdülrəhmanlı 90-cı illərdən povestləri, 2000-ci illərdən isə romanları ilə tanınır. O, həmçinin kinopublisistika və kino tarixi ilə ciddi məşğul olub, 4 cildlik "Azərbaycan kino sənəti tarixi" monoqrafiyasını yazmaqla yanaşı, qələmə aldığı ssenarilər üzrə bədii və sənədli kinofilmlər çəkilib...

Artıq söz-söhbətdən, yersiz dedi-qodulardan, məkr və paxıllıqdan uzaq adamdır. Onu mətbuatdan izləsəm də həyatda cəmi iki dəfə görmüşəm. Bir dəfə yazıçı Aslan Quliyevin evində, bir dəfə də mərhum ədəbiyyatşünas Sabir Bəşirovun kitabına həsr olunan tədbirdə. Maraqlı mülahizələri var.

Deyir ki,- “Düşünürəm, cəmiyyət çoxsəsli, çoxrəngli, çoxqatlı orqanizmdi, hər baxan qələm adamı da həmin orqanizmdə öz səsini, öz rəngini, öz qatını axtarır. Rənglərin, eləcə də səslərin arasındakı fərq yazıçının həmin məqamdakı ovqatı, ruhi vəziyyətilə bağlıdı. Yenə Orxan Pamuka müraciət eləyim. Onun yeganə bir hekayəsi var, “Pəncərədən baxmaq” adlanır. Radio, televiziya olmayanda adamlar həyata pəncərədən baxırdılar, onda həyat tamam başqa rəngdə görünürdü. İndi həyata daha çox monitordan baxırlar. Həyatısa insan gözündən başqa aradakı bütün vasitələr deformasiyaya uğradır...”

Xaraktercə sakit, mülayim adamdır. Necə deyərlər, dindirməsən danışmaz. Zahirən sakit görünsə də daxilən qaynar, dinamikdir. Güclü mütaliəsi var, bu onun davranışında, nitqində, eləcə də dünya görüşündə öz əksini tapıb. Haradan sual verirsən ver, dərhal cavablandıra bilir. Yaradıcı adam kimi şox tələbkardır, öz üzərində daim işləməyi xoşlayır...

“Sözün düzü, mən özünü modernist ya postmodernist adlandıran qələm sahiblərinə başqa cür baxıram. Məndən ötrü gözəl bədii mətn yazmaqdan başqa heç bir cərəyan- filan mövcud deyil. Normal cümlə qura bilməyən, hisslərini bədii səviyyədə ifadə eləməyi bacarmayan adamın özünü nəsə adlandırması ancaq təəssüf doğurur. O vaxt özünü postmodernist sayan, üstəlik, səs-küylü mükafat-filan da almış bir gənc yazarın son kitabı əlimə keçmişdi, bircə abzasını oxudum, ona da, hamilərinin köməyilə at oynatdığı ədəbiyyata da yazığım gəldi. Ona görə ədəbiyyatı sevmək də, bilməmək də, iddia ortaya qoymaq da olar, amma son məqamda hər şeyi ƏLAHƏZRƏT MƏTN göstərir.”- söyləyir.

Bəli, ədəbiyyatda bütün qaydalarla yanaşı mətn başlıca amildir. Elə bizim özümüz də, sonda kiminsə qələmində mətnə çevrilməyəcəyikmi?..

Nəriman müəllimin 67 yaşı tamam olur. Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.06.2025)

ABŞ-nin Cənubi Karolina ştatının Qrinvil şəhəri ilə bağlı xoş xəbər almışıq. Belə ki, şəhərin meri Knox Vayt və şəhər şurasının üzvləri 28 May - Azərbaycanın Müstəqillik Günü münasibətilə bəyannamə imzalayıblar.

Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsindən “Ədəbiyyat və incəsənət” portalına verilən məlumata görə, Bəyannamə ştatda fəaliyyət göstərən Azərbaycan Dostluq Təşkilatının rəhbəri Adika İqbala təqdim edilib. 

Cənubi Karolinanın Qrinvil şəhərində 28 May 2025-ci il tarixi “Azərbaycanın Müstəqillik Günü” elan edilib. Sənəddə Qrinvil şəhərinin uzun illərdir ki, müxtəlif mədəni irslərin və xalqların bir araya gəldiyi qonaqpərvər bir məkana çevrildiyi vurğulanıb. Ştatda yaşayan azərbaycanlıların incəsənət, musiqi, təhsil, elm, tibb və digər sahələrə verdiyi töhfələr qeyd olunub.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gözəl bahar günlərində Adilə Nəzərin 55 yaşı tamam oldu.

Çox maraqlı xanımdır Adilə Nəzər. Fikirləri, poeziyası, eləcə də həyat tərzi onun sonradan şair olduğundan deyil, əzəldən şair doğulduğundan xəbər verir. Yox, yox, onun poeziyasından danışmaq fikrində deyiləm. Bir kübar xanım kimi, ona xas olan müsbət xüsusiyyətləri sizinlə də bölüşmək istəyirəm. Daha doğrusu, yubileyinə söz ehtiyatımın ən gözəl rənglərindən istifdə edib portretini cızmağa səy göstərəcəyəm.

Dünyaya qəribə yanaşması var, söyləyir ki: “Bu dünyanı düşünəndə görürsən ki, o, içində lazımlı əşyalar olan bir ev kimidir. Göy dam kimi ucaldılıb, Yer sərgi kimi yayılıb, ulduzlar çıraq kimi öz yerlərində yerləşdirilib, təbii sərvətlər xəzinə kimi gizlədilib, qalan hər şey insanın istifadəsi üçün hazır vəziyyətə gətirilib.”

Düşüncə və intellektual fəaliyyətlərdə çox aktivdir. Onun fəlsəfəsi sadəcə intellektual maraqla məhdudlaşmır, ətrafdakı dünyanı dərk etməyə və hər zaman yeni biliklər qazanmağa yönəlib. Onun üçün hər bir təcrübə, hər bir insan və hər bir fikir öyrəniləsi bir nümunədir. O, həyatın müxtəlif tərəflərini təhlil edərək, öz dünyagörüşünü formalaşdırmağa çalışır. Tez-tez həyatın mənası, insan münasibətləri və sosial ədalət kimi mövzularda düşünür. Bu mövzular ətrafında dərin mülahizələr yürüdür. Onun üçün həyat fəlsəfəsi hər zaman dəyişkən və inkişafda olan bir prosesdir. Çünki o, hər yeni təcrübədən ibrət götürməyə və öyrəndiklərini həyatında tətbiq etməyə çalışır...

Deyir ki:- “Mənə görə, elmi yaradıcılıqla bədii yaradıcılığın arasında fərqdən çox, əlaqə var. Hər iki sahənin sirri ayrı-ayrı alimlərin, dühaların maraq dünyasına girib onların sirrini açmaqdan, onları kəşf etməkdən başlayır. Bu araşdırmalar inkişaf faktoruna çevrilir və insanın öz fikirləri meydana gəlir. Yəni o sirli dünyanın içinə girdikcə dünya içində dünya yaranır. Mən bəzi şeirlərimi elmi araşdırmalarımla eyni dövrdə yazmışam. Bütün elmlərin açarı fəlsəfədir. Dünyanı dərk etmədə, kainatın, varlığın, həqiqətin ölçüsünü aramadaykən, bir də görürsən, hardasa tarazlıq pozulur. Nizam yox ha, tarazlıq. Bax, o tarazlıq pozulanda insanın hissləri qabarır, hisslər duyğulara çevrilir, sözə dönür və beləcə şeir yaranır. İlham deyilən o pəri heç də göydən, bacadan, havadan şeir gətirmir, şeir insanın daxilində, ruhunda bəzən saatlarca, bəzən günlərcə çəkilən sancıdan doğan ilahi bir ehtiyac, ağılın təcrübəsindən, həyatın müşahidələrindən yaranan, təhtəlşüurda gizlənən düşüncələrin duyğuya, duyğunun sözə olan sədaqətidir. Ərəb əsilli şair Cəbran Xəlilin fikrinin söylədiyi kimi, alimliklə şairlik arasında incə bir xətt var, alim bir addım o xətti şair tərəfə keçəndə dahi olur, şair bir addım alim tərəfə keçəndə müdrik. Mən bu xəttin hər tərəfinə düşməyə çalışır, nə qədər nail oluramsa, onu oxucular deyə bilərlər...”

O, 1970-ci il may ayının 26-da Naxçıvan MR-in Şərur rayonundakı Şəhriyar kəndində dünyaya gəlib. Azərbaycan dili və ədəbiyyatı ixtisası üzrə Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunda bakalavr, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində isə magistr dərəcələrinə yiyələnib. AMEA-nən Dilçilik İnstitutunda "Azərbaycan dilində fəlsəfi terminlərin leksik-semantik təhlili" mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adına layiq görülüb. Hal-hazırda Təhsil İnstitutunun elmi-pedaqoji kadr hazırlığı şöbəsidə aparıcı elmi işçi vəzifəsində çalışır. “Kitab Evi” İctimai Birliyinin sədridir. Şeirləri Türkiyə türkcəsinə, rus, fars, fransız və özbək dillərinə tərcümə olunub. On kitab, o cümlədən, yeddi şeirlər, bir Azərbaycan dilində fəlsəfə terminlərinin izahlı lüğəti, iki monoqrafiya, qırx elmi, iyirmi beş publisistik məqalənin müəllifidir...

Saf sevgidən doğulub. Saf sevgidən doğulan bütün insanlar kimi, Allah ondan da səxavətini əsirgəməyib. Çoxşaxəli və məzmunlu xanımdır. Hər hansı bir mövzuya maraq göstərdisə, bütün diqqətini ona verir. Bu da onun dərrakəsinin, eləcə də təfəkkürünün nə qədər dərin olduğunu göstərir...

“Fəlsəfədə iki cür bilik var: rasional bilik və irrasional bilik- oxuyub qazandıqların və oxumadan İlahidən verilənlər. Rasional biliyin olmayanda irrasional biliyi- İlahidən gələnləri sözə çevirib deyə bilmək çətin olur, bu hər adama qismət olmur. Bu alimliyin şairlikdə müsbət tərəfidir. Mənfi tərəfi isə budur ki, bəzən elə şeirlər yaranır ki, orada poetiklik ikinci plana keçir. Oxucu o şeiri tənqid də edə, “poeziya nümunəsi deyil” də deyə bilər. Hər şeir də poeziya nümunəsi olacaq deyə bir şey yoxdur. Məgər klassiklərimizin şüar etdiyimiz nəsihətamiz fikirləri bizə şeirlə gəlib çatmayıbmı?”- söyləyir...

Ünsiyyət qurmağı və məlumat mübadiləsi aparmağı xoşlayır. Söhbət etməyi və yeni insanlar tanımağı asanlıqla bacarır. Onun sosial çevrəsi çox genişdir və o, hər bir insandan öyrənəcək bir şey olduğunu düşünür. Onun üçün dialoq və müzakirə çox vacibdir, çünki bu onun düşüncə tərzini genişləndirir və dərinləşdirir...

Deyir ki:- “Romantizmin ifrat emosionallığını və xəyalpərəstliyini həyatın canlı, bəzəksiz təsvirləri ilə əvəzləyən realizm, ədəbi cərəyan kimi, Azərbaycan ədəbiyyatında da XIX əsrdən başlayaraq özünü göstərdi. Öz həyatiliyi ilə realizm əsasən bədii nəsri və dramaturgiyanı ağuşuna alsa da, onun forma və məzmun təzahürləri və inikas qanunları poeziyadan da yan keçmədi. Vaqif, Vidadi, Seyid Əzim Şirvani, Qasımbəy Zakir, Mirzə Ələkbər Sabir və başqaları XIX əsr və ondan əvvəlki dövr Azərbaycan poeziyasında bu janrın imkanlarından bəhrələnərək milli quruluşumuzun bir sıra mənfi xüsusiyyətlərini tənqid atəşinə tutdular.”

Zəka və düşüncə tərzi fərqlidir. Yüksək intellektual qabiliyyətə malikdir. Hadisələri məntiqli analiz edən və tez qərar verən insandır. Sürətli düşünmə qabiliyyəti ona həyatın müxtəlif sahələrində uğur qazanmağa şərait yaradır. O, öz problemlərini kreativ və gözlənilməz yollarla həll etməyi bacarır...

“Ortabab sağlamlığımızı daha da pozan, sonra dərmanını “axtaranlar” - “həkimlər” gündən-günə çoxalırlar. Ondan sonra biz vətəndaş yox, kimlərinsə “müştərisi” oluruq. Sağlamlığı pozulmuş, lakin mütləq dərhal ölməməli və heç vaxt sağalmamalı olan müştərilər. Axı, biz sağalsaq və ya ölsək dərmanları kim alacaq, faizlər necə gələcək?! Və sair və ilaxır...”- söyləyir.

Cəsarətli adamdır. Hər bir şəraitə uyğunlaşma qabiliyyəti çox yüksəkdir. O, sosial və ictimai dəyişiklikləri qəbul edə və yeni şəraitə tez öyrəşə bilir. Bu xüsusiyyəti ona həyatın sürətlə dəyişən tələbləri ilə ayaqlaşmağa və müxtəlif həyat şəraitlərində uğur qazanmağa imkan verir...

Bu qədər gözəl xüsusiyyətlərin arasında o qədər heyrətləndim ki, heç bilmirəm, söhbətim necə alındı. SÖZ politramı yığışdırıb qələm-fırçama sakitlik verirəm. Kənara yeriyib sizə qoşuluram. Görəsən, şair, alim Adilə Nəzərin portretini çəkə bildinmi?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Əslən Oğuz rayonundan olan Vüsalə İmran qızı Seyfəddinova Azərbaycan Yüksək Qızlar Liqasında çıxış edən “Neftçi” klubunda və Azərbaycanın qadınlardan ibarət milli komandasında yarımmüdafiəçi kimi oynayan azərbaycanlı peşəkar qadın futbolçudur.

O, 11 mart 2000-ci ildə Oğuz rayonunun Qumlaq kəndində anadan olmuşdur. Qumlaq kənd tam orta məktəbinin ümumi orta təhsil pilləsini başa vuran Vüsalə həyatını futbola bağlamışdır.

Klub karyerası.

Uşaqlıq və ilk gənclik illərində (2011-2017-ci illər) Şəkinin “Gənclik” klubunda çıxış etmişdir.

2017-2018-ci illərdə Bakıdakı “8-li İOEUGİM” (sonrakı adı “Təhsil” olub), 2018-2019-cu illərdə Sumqayıtın “Uğur”, 2019-2020-ci illərdə Rusiyanın Ryazan, 2020-2021-ci illərdə Türkiyənin ALG Spor, 2021-2022-ci illərdə Kazanın (Rusiya) “Rubin”, 2022-ci ildə yenə Türkiyənin “Çaykur Rizəspor” və Adana İdmanyurduspor, 2023-cü ildə Büyükşehir Belediyespor və Amedspor, 2024-cü ildə Yunanıstanın “Olimpiada İmittou” komandalarının tərkibində çıxış etmişdir.  2024-2025-ci mövsümdə "Neftçi" klubuna transfer olub.

Milli karyerası.

2015-2016-cı illərdə Azərbaycan U-17, 2017-2018-ci illərdə isə Azərbaycan U-19 millisində çıxış edib. 2019-cu ildən Azərbaycanın qadınlardan ibarət A milli yığmasında uğurla çıxış edir.

Bu gün Vüsalə nəinki Azərbaycanın, o cümlədən dünyanın tanıdığı ən yaxşı qadın futbolcularından biridir. Ona idman karyerasında daha böyük uğurlar arzulayırıq.

P.S.Kişilər yarıtmır, barı, qadınlar yarıtsınlar!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

Qoşqar İsmayılzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Məcnun Leyliyə xitabən belə bir məktub yazıb və mənim elektron poçtuma yollayıb...

Əzizim Leyli,

Neçə gündür ki, səhralarda ac-susuz gəzir, dolaşıb səni axtarıram. O gün televizor adlanan qutuda səni gördüm. Doğrusu, ilk öncə tanımadım. Sonradan diqqətlə izlədikdən sonra fərqinə vardım ki, bu sənsən. Əlində olan bir əşya ilə mahnı oxuduğunu gördüm.

Çox dəyişmisən... Kirpiklərin, gözlərin, dodaqların və bütün...

Mən səni olduğun kimi sevirəm. Taxma kirpiklər səni səndən fərqli göstərir. Gözünə taxdığın linza gözlərini daha qəribə formaya salıb. Ənlik və kirşan olmadan, təmiz dərili halınla daha çox göz oxşayırdın. Günəşin şəfəqləri təravətli dərində daha gözəl bərq vururdu. Dodaqlarındakı silikon dolğu isə bizim fermadakı dəvələrin ətli-sallaq dodaqlarını xatırladır...

Əzizim, axı o nə olan şeydir ki, sən o dolğunu bədəninin bir çox yerinə doldurub, özünü armuda, armudu stəkana bənzətmisən, hə? Üstəlik müğənniliyə də başlamısan. Qəbilədə olan vaxt, sənin axı heç səsin də çıxmırdı. Mən daha sənin üçün necə mübarizə aparım, sevgimiz uğrunda özümü necə şəhid edim? Anam məni evləndirmək istəyir. İndi mən ona necə deyim ki, sevdiyim qız dəyişilibdir? Axı indi hamınız fiziki cəhətdən eynisiniz!!!

Əziz Leyli. Əgər Qoşqarın vasitəsilə bu mesajım sənə çatarsa, xahiş edirəm, mənə geri dönüş edərsən.

Hörmətlə, sənin Dəlin

P.S. Sabah cavab da olacaq

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində növbəti actual mövzunu qiyuruq: "Ortaq tarix dərsliyi" təşəbbüsləri və tədris problemləri.

Türk xalqları arasında mədəni, dil və tarix baxımından ortaq köklər olsa da, bu xalqlar müxtəlif siyasi sistemlər və tarixi proseslər çərçivəsində inkişaf etdiklərinə görə tarix tədrisi sahəsində bəzi fərqliliklər formalaşıb. Bu gün “ortaq tarix dərsliyi” ideyası, Türk dünyasında birlik və qarşılıqlı anlaşmanın təməlini qoymaq baxımından olduqca aktuallaşıb. Lakin bu təşəbbüs həm imkanlar, həm də problemlərlə üz-üzədir.

 Ortaq tarix dərsliyi təşəbbüslərinin əsas məqsədi, Türk xalqlarının ortaq keçmişini vahid və obyektiv şəkildə təqdim etməkdir. Bu dərsliyin hazırlanması sayəsində məktəblilər, yalnız öz milli tarixlərini deyil, digər Türk xalqlarının da keçmişi ilə tanış olar, beləliklə ümumi kimlik şüuru formalaşar. Bu təşəbbüs həmçinin tarixin siyasi alətdən çox, mədəni inteqrasiyanın vasitəsi kimi istifadəsinə yönəlib.

 Son illərdə Türk Akademiyası, TÜRKSOY və Türk Dövlətləri Təşkilatı kimi qurumların təşəbbüsü ilə ortaq tarix dərsliyi üzərində işlərə başlanılıb. 2022-ci ildə bu istiqamətdə konkret addımlar atılıb və ilk “Ortaq Türk Tarixi” dərsliyinin pilot versiyası hazırlanıb. Dərslikdə Orta Asiyadan Anadoluyadək uzanan mədəni və tarixi əlaqələrə, ortaq dastanlara, şəxsiyyətlərə və dövlətlərə yer verilir.

 Bununla belə, ortaq dərsliyin hazırlanması bir sıra çətinliklərlə müşayiət olunur:

1.    Milli tarixlə ortaq tarix arasında tarazlıq: Hər bir ölkə öz milli qəhrəmanlarını və tarixi hadisələrini ön plana çəkməyə çalışır. Bu isə obyektiv və ümumi yanaşma yaratmaqda çətinlik yaradır.

2.    Tarixi hadisələrin fərqli yozumu: Bəzi dövrlərdə Türk xalqları bir-birilə münaqişə də yaşayıb. Bu hadisələrin necə təqdim olunacağı, kimin "doğru" və ya "səhv" tərəf kimi göstəriləcəyi mübahisələrə səbəb ola bilər.

3.    Dərsliyin hansı yaş qrupu üçün nəzərdə tutulması: Tarix dərsliyinin ibtidai, orta və ya ali məktəb səviyyəsində olması yanaşmanı dəyişə bilər. Uşaqlara təqdim olunan mətnlər sadələşdirilmiş və təbliğat xarakterli olmamalıdır.

4.    Dil və terminoloji fərqlər: Hər ölkədə istifadə olunan tarix terminologiyası və yazı dili bir qədər fərqli ola bilər. Bu isə vahid dərsliyin hazırlanmasında dil norması məsələsini ortaya çıxarır.

• Tarixçilərarası əməkdaşlıq: Ortaq dərsliyin hazırlanması üçün müxtəlif ölkələrdən mütəxəssislərin birgə çalışması vacibdir. Bu prosesdə həm rəsmi qurumlar, həm də müstəqil alimlər iştirak etməlidirlər.
• Multidissiplinar yanaşma: Tarixə yalnız siyasi hadisələr yox, həm də mədəniyyət, iqtisadiyyat və ictimai həyat prizmasından baxmaq, dərsliyi daha balanslı və faydalı edər.
• Pilot proqramlar və rəy toplama: Hazırlanan dərslik əvvəlcə bir neçə məktəbdə sınaqdan keçirilə və müəllimlərin, şagirdlərin fikirləri əsasında təkmilləşdirilə bilər.
• Rəqəmsal formatda təqdimat: Ortaq tarix dərsliyi yalnız çap versiyası ilə məhdudlaşmamalı, rəqəmsal platformalarda interaktiv formada da təqdim edilməlidir.

 Ortaq tarix dərsliyi təşəbbüsü Türk xalqları arasında mədəni və tarixi bağlılıqları möhkəmləndirmək baxımından mühüm layihədir. Lakin bu təşəbbüs yalnız rəsmi qərarlarla deyil, eyni zamanda geniş elmi və ictimai müzakirələr, açıq əməkdaşlıq və tarixi obyektivlik prinsipləri əsasında həyata keçirilməlidir. Bu cür bir dərslik gələcək nəsillər üçün ortaq yaddaş, qarşılıqlı hörmət və həmrəylik ruhunu formalaşdıra bilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”
(02.06.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Unudulmaz sevgi şeirləri”ndə uzun fasilədən sonra növbəti görüşə gənc şairin şeiri ilə gəlirəm. Bu sevgi şeiri və şair özü hələ kifayət qədər tanınmayıblar əlbəttə, amma ilk dəfədir, rubrikamızda, bir növ, ədibə və şeirə avans verilir. Çünki bu şeirin də, elə Nailin də populyarlaşacaqlarına inamım güclüdür.

Beləliklə, Nail Zeyniyevdən "Bəlkə də qovuşarıq biz...”

Yağış da qayıtdı bu yay günündə,

Zamansız qayıdıb dönənlər kimi.

Yazıram sözümü dərd dəftərində,

Dərdini varaqla bölənlər kimi.

Pozuldu fəsillər əhdi-nizamı,

Sən səfa çəkərsən, mənsə cəfamı.

Yaşarkən vermişəm belə qərarı

Ağlaya-ağlaya gülənlər kimi.

Bir odun içində alışarıq biz,

Zamanla həm küsüb barışarıq biz.

Bilmirəm, bəlkə də qovuşarıq biz 

Uzaqdan-uzağa sevənlər kimi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

Prof. Ramazan Siracoğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Çox qədim tarixə, inkişaf mərhələlərinə malik olan dilimizə iqtisadi, siyasi, dini, mədəni, elmi münasibətlər və  coğrafi qonşuluq səbəbindən fərqli dillərdən xeyli söz, deyim  keçmişdir. Alınma sözlərin bir qismi dilimizin fonetik və qrammatik  təbiətinə uyğunlaşaraq bu gün də öz varlıqlarını qorumaqdadır. Azərbaycan Respublikasında yaşayanların böyük əksəriyyəti müsəlman olduğu üçün, ərəb mənşəli dini sözlər və deyimlər vətəndaşlarımız arasında çox yayğındır. Dilimizdə geniş şəkildə işlənən dini sözlərin və deyimlərin çox cüzi bir qismini bu yazıda  bir yerə toplayıb onların anlamlarını imkanımız daxılındə  açıqlamaq gərəyi duyduq.

Bu qəbildən olan sözlərin və ifadələrin etimoloji açıqlaması  geniş oxucu auditoriyası üçün də maraqlı olacağını düşünürük. Yazıya  daxil edilən sözlərin və deyimlərin bəziləri dilimizə, həm də fars dilindən keçdiyini xatırlatmaqda fayda vardır. Bu bir gerçəkdir ki, bizim şairlərimiz, ədiblərimiz öz əsərlərində bəzən nüktədanlıq edərək öz əsərlərində bədii söz sənətinin uğurlu nümunələrini yaratmışlar. O tərz beytləri açıqlamaq üçün Qurani- kərimi bilmək lazımdır. Məsələn:

Bu qəmlər kim, mənim vardır, bəirin başinə qoysan,

Çıxar kafər cəhənnəmdən, gülər əhli-əzab, oynar. ( Füzuli)

Bu beyti açıqlamaq üçün Əraf surəsinin 40-cı ayəsində buyurulmuş “Dəvə iynənin gözündən keçənədək Cənnətə girə bilməzlər— لَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتّٰى يَلِجَ الْجَمَلُ ف۪ي سَمِّ الْخِيَاطِۜ”  hökmünün hikmətini idrak etmək lazımdır. Füzuli  öz dərdlərinin çoxluğunu nəzərdə tutaraq “mənim dərdlərimi dəvəyə yükləsələr, dəvə  həmin qəm yükünün ağırlığından iynənin gözündən keçəcək dərəcədə zəifləyər, sonucda da Cəhənnəm əhli bağışlanar, əzabdan qurtulduğuna görə sevinər” şəklində mübaliğə etmiş, həm də təlmih sənəti yaratmışdır.

Yaxud:

Gücnən deyil, əzizim, bu şəhabi – eşqdir, eşq

Ki, o bərqi- nəxli- iymən hər odun yığana gəlməz. ( Nəbati )

Xançobanı təxəllüsü ilə tanınan Nəbatı  qeyd olunan beytdə Qəsas surəsinin 29-cu- 30-cu ayələri əsasında gözəl bir təlmih nümunəsi yaratmışdır. Ailəsi ilə yola çıxmış Musa Peyğəmbər Turi- Sina ( Sina dağı ) tərəfdən işıq gəldiyini görmüş, ailəsinə “siz burada gözləyin, mən alov gördüm; gedib oradan sizin isinməniz üçün köz gətirim” demişdi. Alov görünən yerə çatdığında həmin vadinin sağ tərəfindəki bir ağacdan ( xurma ağacından) səs gəlmişdi : “Ey Musa, mən aləmlərin Rəbbi ALLAHam—  يَا الْعَالَم۪ينَۙ مُوسٰٓى اِنّ۪ٓي اَنَا اللّٰهُ رَبُّ “. Nəbati də qeyd olunan beytdə “əzizim, o parıltı, sevgidir, ilahi eşqdir; mübarək vadinin sağ tərəfindəki xurmada təcəlli edən işıq hər odun yığanın qarşısına çıxmaz, hər köz axtarına zühur etməz” söyləmişdir.

Və ya:

چو رسی به کوه سینا ارنی مگو و بگذر

که  نیرزد این تمنا به جواب  لن ترانی (Sədi)

Sina dağına çatanda “Mənə görün” söyləmə, keç get;

Çünki, sənin bu istəyin “Məni görə bilməzsən” cavabına layiq deyil.

Sədi Şirazi qeyd olunan beytdə Əraf surəsinin 143-cü ayəsi əsasında çox hikmətli, olduqca mənalı bir fikir bildirmiş, Musa Peyğəmbərə irad tutmuşdur. Qurani- kərimin qeyd olunan ayəsində buyurulmuşdur ki, Musa Peyğəmbər Sina dağında ( Turi- Sinada )  ALLAHa “Rəbbim, mənə görün, sənə baxım— رَبِّ اَرِن۪ٓي اَنْظُرْ اِلَيْكَۜ “ söyləmişdi. ALLAHdan səda gəldi ki, “Sən məni görə bilməzsən-  لَنْ تَرٰين۪ي”. Sədi Şirazi  də Musa Peyğəmbərə, “sən hansı cəsarətlə on səkkiz min aləmin  əbədi tək sahibinə “mənə görün” deyə bilərsən, axı sən hər şeydən öncə, möhtac bir bəndəsən, Onun istəmədiyini sən necə israr edərsən?” buyurmuşdur. Başqa sözlə, hər kəs öz həddini bilməlidir. 

Əlavə açıqlanmağa ehtiyac duyulan başqa bir numunəyə nəzər yetirək:

Səyyafa bədəl hər kimi cəm eyləsə arif,

Səyyadi- əcəl gəlsə məcal eyləmək olmaz. ( S. Ə. Şirvani )

Müqtədir şairimiz S. Ə. Şirvani  nümunə gətirdiyimiz beytdə cahiliyyə dönəmi ərəbləri arasında yayğın olan  bir adəti xatırlatmışdır. Cahiliyyə dövründə bütpərəst ərəblər inanırdılar ki, müəyyən bir yolla Ölüm mələyini aldatmaq olar. Ona görə də xəstə adamın yatağının yanına bir neçə maket qoyurdular. Həmin maketə “bədəl” deyirdilər. Ölüm mələyini də müxtəlif adlarla çağırırdılar ki, adının çəkildiyini bilməsin. Həmin adlar arasında “səyyaf-  سیاف - və səyyad - صیاد -“ sözləri də vardı. “Səyyaf” sözünün hərfi mənası “əli qılınclı, qılınc tutan,  cəllad”, “səyyad” isə “ovçu” anlamı bildirir. S. Ə. Şirvani də yazıb ki, “çoxbilmiş adam Ölüm mələyini aldatmaq üçün xəstə adamın yanına  nə qədər oxşarlar, maketlər, bədəllər yığsa da faydası yoxdur. Ölüm ovçusu gələndə heç kimə bir saniyə də olsun qurtuluş üçün fürsət verməz. S. Ə. Şirvani bu beytdə Qurani- kərimin Cümə surəsinin 8-ci ayəsinə bir göndərmə etmişdir: اِنَّ الْمَوْتَ الَّذ۪ي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَاِنَّهُ مُلَاق۪يكُمْ – Qaçdığınız ölüm mütləq sizinlə qarşılaşacaqdır.”

Tədricı-lətafətlə sən İsayi-zəmansan,

İsayə, nigarım, qəmi - Məryəm nə üçündür? (S. Ə. Şirvani  )

Qeyd olunan beytdə işlənmiş “qəmi- Məryəm” ifadəsi oxucular üçün maraqlı ola biləcəyi ehtimalına dayanaraq onu  bir qədər genış şəkildə açıqlamaq istəyirik.

Kitablarda böyük  sayğı ilə  haqqında bəhs olunan Həzrət Məryəm binti İmran ( مریم بنت عمران  ) dünya dillərində bir qədər fərqli fonetik şəkillərdə məşhurdur. Dini məlumatlara görə, Həzrət Məryəm İsrailin şimalında,  Nazaret ( ərəb mənbələrində bu yaşayış məntəqəsi Ən- Nasirə— النَّاصِرَة adlanır ) adlı şəhərdə anadan olmuşdur.  Məryəm— مریم – sözü Tövratda “Miryam— מִרְיָם", İncildə "Mariya" variantında təqdim olunur.  Qurani- kərimin 19-cu surəsi Məryəm adlanır. Maraq üçün xatırlatmabq lazımdır ki, Qurani- kərimdə qadınlara aid xüsusi isimlər arasında yalnız Həzrət Məryəmin adı qeyd olunmuşdur. Qurani- kərimdə  Məryəm adı 34 dəfə çəkilmişdir. Məsələn, Bəqərə surəsinin 253-cü, Ali-İmran surəsinin 45-ci, Nisa surəsinin 171-ci, Maidə surəsinin 17-ci, Zuxruf surəsinin 57-ci, Hədid surəsinin 27-ci,  Muminun surəsinin 50-ci, Tövbə surəsinin 31-ci ayəsi  buna nümunə ola bilər. Dini ədəbiyyatda Həzrət Məryəm, həm də Məryəm ana və Bakirə Məryəm – Məryəmü Əzra – مریم عذراء -  kimi təqdim olunur. İnanca görə, Məryəm bakirə ikən Həzrət İsaya hamilə qalmışdır.

Ali- İmran surəsinin 36-cı ayəsinə görə, Həzrət Məryəmin atasının adı İmran ( عمران ) olub.  Tövratda İmran adı “Amram” ( עמרם ) şəklində verilmişdir.  Məryəmin  adını anası  qoymuşdur. Bu barədə Ali- İmran surəsinin 36-cı ayəsində məlumat vardır: “Onu Məryəm adlandırdım—   سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ.“  Həzrət Məryəmin bakirə ikən dünyaya uşaq gətirməsi onun tayfasında   hiddətlə qarşılanmışdır.  Məryəm özünün günahsız olduğunu söyləmiş, şahid kimi də öz körpəsini göstərmişdir. Adamlar da “o çağa bizə nə söyləyəcək ki?”- dediklərində körpə İsa danışaraq insanları heyrətə düşürmüşdür. Bu barədə Məryəm surəsinin 30-cu — 33-cü ayələrində bəhs olunmuşdur. Məryəm sözünün qədim yəhudicədə “istəkli, sevimli” mənaları ifadə etməsi barədə ehtimallar söylənilir. Bəzi dinşünaslar isə Məryəm sözünün qədim yəhudi dilində “acı, üzüntü, kədər” mənaları bildirən “mərər— מרר “ feilindən yarandığını  və “gün” anlamı bildirən “yom— “יום “ sözü ilə birləşərək “acı günlü,  kədərli taleli, qaragün” mənasında işlənmiş olduğunu iddia edirlər. Ali-İmran surəsinin 42-ci ayəsində Məryəmin dünyadakı bütün qadınlardan üstün olduğu barədə bilgi  verilmişdir: “Mələklər “Ey Məryəm, ALLAH səni seçdi, səni pak etdi, səni dünya qadınlarından üstün  eylədi” söylədilər— وَإِذْ قَالَتِ الْمَلاَئِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاء الْعَالَمِينَ.” Maidə surəsinin 75-ci ayəsində Həzrət Məryəm “siddiqə- صِدّ۪يقَةٌۜ - çox dürüst, doğru, düzgün” şəklində təqdim olunmuşdur.  Dini kitablarda Həzrət Məryəmin toplumun təzyiqi qarşısında dayanmaqda çətinlik çəkməsi, atasız doğulan körpəsinə görə iztirablara məruz qalması, özünə ölüm arzulaması barədə bəhs olunmuşdur. Məryəm surəsini 23-cü ayəsində Həzrət Məryəmin “Kaş ki,  bundan daha öncə ölsəydim, bütün unudulanlar kimi unudulsaydım—  يَا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هَذَا وَكُنتُ نَسْيًا مَّنسِيًّا” – söyləməsi məhz bu ictimai qınağın bariz nəticələrindəndir.   S. Ə. Şirvani qeyd olunan qəzəlində Həzrət Məryəmin iztirablarını xatırladaraq  belə buyurmuşdur:

Batdın genə bəxtim kimi bilməm nə qərayə,

Qurban sənə, bu şiveyi-matəm nə üçündür?

Xristianların əqidəsinə görə, Həzrət Məryəm, oğlu İsa Məsihin çarmıxa çəkilməsindən sonra onun təlimlərini özü təbliğ etmiş, insanları tək ilahi varlığa inanmağa  çağırmışdır. Rəvayətə görə, Həzrət Məryəm  Kipri və Efesi ziyarət etmiş, geri qayıtdıqdan sonra Qüdsün ətrafındakı Sion dağında (ərəb  mənbələrində “Səhyun dağı— جبل صهيون) vəfat etmiş, məqbərəsi Gesimaniyadadır ( ərəb məxəzlərində “Cissimania—جثسيماني ). Xristianlar  aprel, iyun və iyul aylarından başqa, hər ay Həzrət Məryəmlə  bağlı müəyyən bayramı qeyd edib onun şərəfinə dualar oxuyurlar.

Sənə bürhan deyil təriqi-pədər,

Gör nə yol getdi zadeyi-Azər?!  (S. Ə. Şirvani )

S.Ə. Şirvani “zadeyi-Azər – Azər oğlu” ifadəsində İbrahim Peyğəmbəri nəzərdə tutmuşdur. İbrahim peyğəmbərin atasının adı Azər idi. Qurani- kərimin “Ənam” surəsinin 74-cü ayəsində bu barədə məlumat var: قَالَ اِبْرٰه۪يمُ لِاَب۪يهِ اٰزَرَ اَتَتَّخِذُ اَصْنَامًا اٰلِهَةًۚ- İbrahim atası Azərə “Bütləri özünə tanrılar olaraqmı götürürsən?” – söylədi. )

S.Ə. Şirvani öz oğluna bildirir ki, “atanın yolu övlad üçün nümunə və ya dəlil deyil; görürsənmi, Azərin oğlu, yəni Həzrəti- İbrahim, necə yol getdi? Burada, İbrahim peyğəmbərin öz bütpərəst dədə-babalarının ibadət etdikləri  bütləri qırdığı xatırladılır.

Rübailəri ilə ədəbiyyatımızda məşhur olan Məhsəti Gəncəviyə aid olan bir rubaidə Qurani- kərimdən edilmiş iqtibas çox maraqlıdır:

دوشینه شبم بود شبیه یلدا      

آن مونس غم ‌گسار نآمد عمدا

شب تا به سحر ز دیده دُر می‌ سفتم

می ‌گفتم  رب لا تذرنی فردا

Dünənki gecəm oldu bir Yəlda,

Gəlmədi munisim, göz qaldı yolda.

Gecə sübhə qədər göz yaşı  tökdüm,

Dedim  “Ya Rəbbi, la təzərni fərda!”

Rübainin sonuncu misrasındakı “Rəbbi, la təzərni fərda-  رَبِّ  لا تَذَرْنی‏ فَرْداً -” ifadəsi Ənbiya surəsinin 89-cu ayəsindən alınmışdır.  Qocalmış Zəkəriya peyğəmbər övlad sahibi olmaq arzusu ilə ALLAHa yalvarır ki, “Ey Rəbbim, məni yalqız qoyma.” Məhsəti Gəncəvi də Qurani- kərimdəki həmin ifadəni eyni ilə rubaisində işlətmişdir. Qeyd olunan rübainin birinci misrasındakı “Yəlda” sözü ilin ən uzun gecəsi üçün işlənən sözdür. Zərdüştlikdə payız fəslinin sonuncu  ayı olan  azər ayının 30-cu gecəsini qış fəslinin ilki sayılan  dey ayının 1-ci gününə bağlayan vaxt, yəni, miladi təqvimə görə, dekabr ayının 21-ci gecəsi qış fəslinin başlanğıcı  hesab olunur. Həmin gecəyə “şəbi- Yəlda— شب یلدا -Yəlda gecəsi” deyilir. Yəlda sözü “yaranış, milad, doğuş” mənasındadır. Çağdaş deyimlə, “şəbi- Yəlda” “doğum gecəsi” anlamı daşıyır. O gecə ilin ən uzun və ən qaranlıq gecəsidir. O gündən başlayaraq  Şimal yarımkürrəsində yerləşən  ərazilərdə gecələr qısalmağa və gündüzlər uzanmağa başlayır. Zərdüştilərin inancına görə, şəbi- Yəlda, Günəşin doğuşudur, o gecədən etibarən Əhrimən yavaş- yavaş geriyə çəkilir və Hörmüz ( Ahura Məzda ) ön plana çıxır. Atəşpərəstlər həmin gecədə nar və qarpız yeməyə çalışarlarmış, çünki həm nar, həm də qarpız Günəşin rəmzi hesab olunurdu.

Digər tərəfdən, çox dənələri olan nar və çoxlu tumu olan qarpız bolluq və bərəkətin də simvolu sayılırdı. Şəbi- Yəlda həm də Böyük çilənin başlaması anlamına gəlirdi. Çilə sözü fars dilində   40 anlamı bildirən “çehel-  چهل“ sözünün qısaldılmış şəklidir. Qış fəsli əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olan qədim insanlara müxtəlif çətinliklər yaratdığı üçün  onlar da həmin fəsli qısa  görünsün deyə  Böyük çilə, Kiçik çilə, Alaçalpov, Boz ay kimi zaman fasilələrinə  bölmüşlər. Çilə məcazi mənada “əzab, əziyyət, məşəqqət” sözlərinin sinoniminə çevrilmişdir. Atəşpərəstlər şəbi- Yəldanı böyük  coşğu ilə bayram edərlərmiş.

Azərbaycan ədəbiyyatında satirik şeirləri və “Hophopnamə”si ilə tanıdığımız Mirzə Ələkbər Sabirin   bir şeirində Yəlda sözünün işləndiyini görürük:

Baxdı çün Əkbərinin nizədə  Leyla üzünə,

Gördü zülfü tökülüb, çün şəbi-Yəlda üzünə.

Beytdə adı keçən Leyla binti Əbi Mürrə ( لَیلیٰ بنت اَبی‌مُرَّة ) 25 yaşında Kərbəlada  faciəvi şəkildə qətl edilən şəhid Əliəkbərin (  - علی ‌اکبرtam adı: Əli bin Hüseyn bin Əli bin Əbi Talib - علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب) anasıdır, başqa sözlə, İmam Hüseynin xanımıdır. 10 oktyabr 680-ci ildə Kərbəlada Mürrə bin Munkiz  nizə ilə Əliəkbər bin Hüseyni  kürəyindən vurub şəhid etmiş, sonra da  onun başını kəsərək nizəyə keçirmişdi. M. Ə. Sabir bildirir ki, anası Leyla, oğlu Əliəkbərin kəsilib nizəyə  keçirilmiş  başına baxdı  və Yəlda gecəsi kimi qapqara saçlarının onun məsum sifətinə  dağıldığın  gördü. Ümumiyyətlə, Şərq ədəbiyyatında şairlər   uzun, zil qara saçları  şəbi- Yəldaya  bənzədirlər.

Bu nümunələrin sayını istənilən qədər artırmaq olar. Mübaliğəsiz  qeyd etmək olar ki, Şərq ədəbiyyatını, mədəniyyətini, fəlsəfəsini, tarixini, əxlaq və düşüncə tərzini doğru şəkildə qavramaq  üçün, ayrı-ayrı dönəmlərdə müxtəlif məqsədlərlə yazılmış,  xalq arasında birtərəfli qaydada məqsədyönlü olaraq təbliğ olunmuş xurafatlardan qurtulmaq naminə  Qurani- kərimin özünü bilmək lazımdır.  Əks təqdirdə, Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi qəhrəmanı Usta Zeynal kimi, Ömər Xəyyamın rübaisini Quran ayəsi sanacaq, “Min bir gecə” nağıllarında söylənənləri ehkam biləcək çox “savadlı”lar ortaya çıxacaq, qaynağı bəlli olmayan mənbələrdən eşitdiklərini efir boşluqlarına üfürəcək çox carçılar meydan sulayacaqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)