“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində növbə nəsrindir. Sizə Maya İmranın “Qara xal” hekayəsi təqdim edilir.

Maya İMRAN 

“QARA XAL”

– Ay qızım, mən də bu pulla dolanıram. Elə sən belə desən, biri beş gün gecikdirsə, o birisi desə ki, maaşı gözlə, onda mən acından ölərəm ki. İndi gör qohumdan-əqrəbadan kimdən borc tapıb verirsən. Mənə ver, sonra borcunu qohumuna-əqrəbana qaytararsan.

Ev sahibi dilxor halda sözünü bitirib qapını bərk çırpdı. Arıq, çəlimsiz qız yerində donub qalmışdı. Üç-beş saniyə yerindən tərpənmədi. Sonra ağır addımlarla aşağı-otağına endi. Səhərin ala-toranında gün işığı otağı yaxşı işıqlandırmırdı. Otağın lampası da həftədən artıq idi ki, yanmırdı. Nə zaman düzələcəyi isə ev sahibinin insafına qalmışdı.

Otağın narahat atmosferini Bənövşənin rahat xorultusu pozurdu. Gecə gözünü yumandan başlayan xorultu eyni templə davam edirdi.

– Axı necə ola bilər? Bu pul buxarlanmadı ki? Hə, saydım, bəlkə də, beş dəfə saydım, ayırdım, qoydum pul qabının ən kiçik cibinə. Yox e, ağlım qaçmayıb ki, səhv sayım. Bəlkə, otağa kimsə girib? Giribsə də, nə bilib ki, pul qabım hardadı? Lap pul qabımı tapdı, ən kiçik cibdə olan pulu niyə götürdü ki?

Suallar beynində sürətlə axışır, birinə cavab tapmamış o biri əks-səda verirdi.

– Sabahın xeyir, – Bənövşə gərnəşərək aramla dedi.

– Sabahın xeyir, – Şəbnəm başını qaldırmadan cavab verdi.

– Nə olub? Yaxşısan?

– Yaxşı deyiləm. Kirayəyə verəcək pulumu itirmişəm. Bayaqdan ha fikirləşirəm, tapa bilmirəm. Axı bu pulu gecə sayıb qoydum pul qabıma.

– Aa, dünən burda sayırdın, o pul? Gecədən səhərə evə oğru girmədi ki!

– Hə də. Elə mən də ona məəttəl qalmışam. Mən heç vaxt pul itirən deyiləm.

– Vallah, sən belə dedikcə adam özündən şübhələnir. Biz səninlə bir otaqda yaşayırıq, gərək bir-birimizə inanaq. Mənə inanırsan da, yəqin. O pulu çantana yox, lap stolun üstünə də qoysan, mən ona əl uzadacaq adam deyiləm.

– Ay qız, dəli olma. Mən sənə demədim ki, sən götürmüsən.

– A dayan görüm e. Bəlkə, axşam yenə ev sahibəsi otağın istiliyini yoxlamağa gəlib? Ola bilərmi elə? Özü də dünən bərk-bərk tapşırdı ki, qapını içəridən bağlamayın. Guya istilik aparatından otağa su axa bilərmiş. 

– Onda sıxma ürəyini. Canına gələcək bəla malına gəlsin. Puldu da, işləyib yenə qazanacaqsan. Təki itən pul olsun.

– Hə, elədir, əlbəttə. Amma adam pis olur da. Ay boyu o maaşı beynində bölür insan, nəyi hara verəcəm, nə qədər pulu nə almaq üçün ayıracam...

– Onda gərək bir ehtimal olaraq pulun oğurlana biləcəyini də düşünəydin.

Cümləsini bitirən kimi qəhqəhə çəkib gülməyə başladı. Yerindən atılıb ayağa qalxdı, gülə-gülə Şəbnəmə yaxınlaşıb arxadan onu bərk qucaqladı.

– Əziz bacım, necə belə əminsən ki, gözlənilməz xərc çıxmayacaq sənin üçün? Həm də pula görə üzülməzlər. Əksinə sevin ki, hələ pul qazancaq şansın və gücün var. Hə, bir də ağlın, əlbəttə ki. Təsəvvür et, dünyada nə qədər insan var ki, heç zaman pul qazana bilməyəcək qədər bacarıqsız və şanssızdır!

Gülüşə bükülmüş bu hikmət dolu sözlər Şəbnəmi məsələnin qaranlıq aurasından çıxarıb məcburən gülümsəməyə və ümidlənməyə vadar edirdi.

– Doğrudur. Nəysə, mən yavaş-yavaş işə hazırlaşım. Yeməyə vaxtım çatmayacaq, amma sən yeyərsən. Dünən ilk maaşımdan səhər yemək üçün pendir, bir az da qaymaq almışam. Xoşlayırsan?

– Əlbəttə, xoşlayıram. Tələbəyə belə sual verərlər, bacı? Özü də ilk maaşla alınmış pendir, qaymaq bilirsən nə dadır? Bal!

Yenə gülüşə qərq oldu.

– Onda nuş olsun sənə.

– Qazancın bərəkətli olsun, əzizim. Həmişə işdə-gücdə, pullu-paralı, vəzifəli olasan. Dünən sənə deməyi unutmuşam. Anamla danışanda otaq yoldaşımın kim olduğunu soruşdu. Dedim, anacan, siz o qızı televizorda görürsünüz, amma mən hər gün canlı-canlı görürəm. Belə də dedim aa! Səninlə bir otağı bölüşdüyüm üçün niyə də lovğalanmayım ki?!

– Əşi, lap böyütdün sən də.

– Yox, elə olanı deyirəm!

Beləcə, Bənövşə Şəbnəmin “həyat eşqi”ni bərpa edib təbəssümlə sağollaşdı. Şəbnəm səhərdən bəri beynini qurd kimi yeyən pul məsələsini unutmuş, özünü daxilən xeyli sakitləşdirmişdi. İçinə qara bulud kimi dolan fikirlər yavaş-yavaş aydınlanırdı: “Ölüm olmayıb ki. Ən pisi odur ki, özümə gödəkcə ala bilmədim. Amma bu da dünyanın sonu demək deyil. İndi olmaz, gələn qış olar. Əsas odur ki, Bənövşə demiş, o pulu qazanacaq şansım və gücüm var. Lap ağlım da var. Pul itirmək niyə ağılsızlıq olsun ki? Ehtiyatsızlıqdır, sadəcə. Zamanla daha da ehtiyatlı olmağı öyrənərəm.”

Yol boyu arabir Bənövşənin göstərdiyi dəstək reaksiyasını da xatırlayır və yaşca ondan daha kiçik olsa da, hər vəziyyətdə müsbət düşünə bilmək bacarığına heyrət edirdi. Amma deyəsən, bunu özündən də gizlətmişdi.  Bənövşə hələ tibb texnikumunun 1-ci kursunda oxuyurdu. Şəbnəm isə universiteti bitirib iş həyatına yenicə başlamışdı. Amma Şəbnəm bütün doğru qərarlarında tərəddüdlü, ürkək, Bənövşə isə səhv etdiyi əməlində də haqlı görünəcək qədər özünə inamlı formalaşmışdı. İlk baxışda xoş qız idi – hər sözə güləcək qədər müsbət auralı, qarayanız, hündür, iri bədənli, gur və qısa saçlı, dar alınlı, girdə gözlü idi. İri dodaqları ilə burnu arasındakı tünd xal kənardan baxanda dodağına yapışmış böcək kimi görünürdü. Şəbnəmin diqqətini Bənövşənin görkəmində ilk olaraq bu xal çəkmişdi. Eyni otaqda yaşamağa başladıqları ilk gün dialoqları belə başlamışdı:

– Nə qəşəng xalın var.

– Qəşəng? İşləməyə başlayan kimi ilk maaşımla bu xalı əməliyyat etdirib götürəcəm.

– Məncə, bu səni özünəməxsus göstərir.

– İnanmaq istəyirəm ki, bu, kompliment deyil.

Bu əks xarakterli iki qız iki il eyni otağı bölüşmüşdü. Bənövşə xoş sözləri, həvəsləndirmə bacarığı ilə Şəbnəmin, Şəbnəm isə hər ay maaşı ilə aldığı şirniyyatlar, meyvəli yulaf, özü üçün mövsümdə bir dəfə aldığı bir-iki yeni geyimi ilə Bənövşənin sevimlisinə çevrilmişdi.

Başı işə-gücə qarışsa da, arabir əhvalını aşağı doğru çəkən oğurluq məsələsi beynində dolaşır, yenə çəkilib kənarda dayanırdı. Və beləliklə, əhvalı tez-tez dəyişir, dağınıq görkəm alırdı.

– Günorta efirinə oğurluq xəbərini də əlavə et. Mətninə göz at, düzəlişə ehtiyac varsa, et. Əhmədin çəkib gətirdiyini deyirəm.

Redaksiyada hər kəsin hörmət və ehtiyatla davrandığı Səlim müəllim gözünü kompüterin monitorundan çəkmədən tapşırıq verdi.

– Mən? – Şəbnəm ürkək halda cavab verdi.

– Bəli, sən. Redaktəyə elə bu mövzudan başla, nə də olsa, gündə ən azı bir oğurluq xəbəri olacaq xəbər blokunda. Bunu öyrəndinsə, o birilərini redaktə eləmək iki vur iki olacaq sənə görə.

– Səlim müəllim, bir az ağır mövzudu mənim üçün. Qanunvericilik, polis, məhkəmə, oğru, cinayətkar... – bu mövzuların adı gələndə məni həyəcan bürüyür, o ki qala o mövzuda xəbər hazırlamaq.

– Soyuqqanlı ol. Xəbər adamı elə olmalıdır. Bir də gördün göndərdik səni cinayət hadisəsini çəkməyə. Onda nə edəcəksən? Deyəcəksən, qorxuram?

– Ola bilər ki, elə deyim. Çünki, həqiqətən, qorxuram.

– Qorxa bilərsən, bu, normaldır. Amma onu hiss etdirməməlisən. Belə çıxır ki, sənin gözünün qabağında cibindən pul götürsələr, qorxundan səsini çıxarmazsan. Deyərsən ki, oğrudan qorxuram?

– Yəqin ki, elə edərəm.

– Böyü, Şəbnəm, böyü. Uşaqları oğrularla qorxudurlar. Amma böyüklər başa düşürlər ki, oğrular və cinayətkarlar ən qorxaq insanlardırlar, əslində. Onlardan qorxmaq lazım deyil, qətiyyən. Bu, ağılsız hərəkətdir. Həm də ki oğrular təkcə bizim pulumuzu, qızılımızı oğurlayan insanlar deyil ki. Böyüdükcə zamanımızı, sevgimizi, gülüşümüzü, illərimizi oğurlayanlar, ya da oğurlamaq istəyənlər olacaq. Onları heç kim ittiham etməyəcək, onlar həbs olunmayacaq. Elə əllərini, qollarını sallaya-sallaya gəzəcəklər aramızda. Məsələn, sən həyat yoldaşına xəyanət etdiyinə görə həbs olunan qadın, yaxud kişi görmüsənmi? Yox! Amma xəyanət edildiyinə görə qarşı tərəfə fiziki şiddət göstərən insan ittiham olunur mütləq. Cəzalandırılır. Az, ya çox, fərqi yoxdur. Mütləq cəzasını alır. Amma xəyanət edən etdiyi cinayətinə görə heç sorğulanmır. Ona heç kim demir ki, sən illərini, sevgisini, inamını aldığın bu insana qarşı mənəvi cinayət etmisən. Sən cinayətkarsan!

– Heç bunları düşünməmişdim... – Şəbnəm astaca dedi.

– Sən birinin barmağının ucunu kəssən, bura polis gələr, səni tutub apararlar. Amma birinin qəlbini qırıq-qırıq eləsən, sənə heç kim heç nə deyə bilməz. Bu şəhər gizli cinayətkarlarla doludur. Nə də olsa, qırılan qəlbin hıçqırığını heç kim duymaz. Qəlbdən axan yaşlar səssizcə Xəzərə tökülər. Birini aldatsan, yalan danışsan, qarşındakının inamına xəyanət etmiş olarsan. Sanki onun etimadını oğurlamış olursan. Təəssüf ki, buna görə heç kim sənə oğru deməz. Amma birinin 5 manatını oğurlasan, sən oğru sayılırsan, hər kəs səndən gen gəzər. Eşidən, bilən səndən oğru kimi danışar orda-burda. Belə çıxır ki, inam 5 manatdan ucuzdur. Təəssüf ki, yaradılışımız mənəvi aləmlə vəhdətdə olsa da, insanlıq üçün vacib olan yalnız maddi dünyadır – gördüklərimiz və toxuna bildiklərimiz. Ağıllı və tədbirli olmaq lazımdır. Gərək ətrafında olan o gizli cinayətkarları tez tanıya biləsən, onlardan uzaq olmağı bacarasan.

– Bəs 100 manatı oğurlayan necə, oğru sayılır?

– Əlbəttə. 100 manatı da, 5 manatı da, sənin zamanını da, inamını da, sevincini də oğurlayan oğrudur. Problem ondadır ki, biz insanlar pulumuzu, malımızı oğurlayanı ittiham edirik, o birilərini, ümumiyyətlə, oğru hesab etmirik. Sənin 100 manatını oğurlayan hər kimsə, sənin pulunla yanaşı, sənin inamına, etibarına xəyanət edib, sənin bir neçə günlük sevincini oğurlayıb, gülüşünə qənim kəsilib, sənin saflığından öz pis niyyəti üçün istifadə edib. Bunlar 100 manatdan daha dəyərli deyilmi? 100 manat yerinə qayıda bilər, amma itirilən hisslər, zaman? Onlar qayıdacaqmı?

– Bəs dediklərinizi oğurlayan adam itirdiklərindən narahat deyilsə, biz onlara bunu izah edə bilərikmi? O özünü yalnız oğurladığı pulu qazanmış zənn edir. İtirdiyi hisslər onu qətiyyən narahat etmir, doğrudurmu? Halbuki, bir oğurluq prosesində ən çox itirən oğrunun özüdür. Düz anladım?

– Elədir. Oğurladığı hər qəpik pulda, qızılda, hər nədirsə, onda bir az da özündən itirir. Sonda görkəmindən başqa heç nəyi insana bənzəmir. Sonunu gözləməyə ehtiyac yoxdur. Gördün, tanıdın, dəqiqləşdirdinsə, mütləq uzaq durmalısan. Sonunu özü gətirib sənə göstərəcək. Hələ gəl sənə məsələnin fəlsəfi tərəfindən başqa bir az gülməli tərəfindən danışım e. Edvard Munku tanıyırsan, yəqin. Norveçli simvolist rəssam. Ekspessionizmin görkəmli sələfi olub. Onun ən məşhur əsəri var ha, əlləri ilə başını tutub qışqıran adam. Əsərin adı "Qışqırıq"dır və Qərbdə “Mona Liza”dan sonra ikinci ən məşhur sənət əsəri hesab edilir. O əsəri ötən əsrin sonunda bir axmaq oğurlamışdı. Bu xəbəri oxuyanda dəli gülmək tutmuşdu məni. Adama deyərlər ki, ay axmaq, acsan, get çörək oğurla, ye. Axı bu sənətin mənasını, dəyərini anlayan insan niyə onu oğurlamaq istəsin? Yaxud niyə, ümumiyyətlə, oğru olsun?

Dərk edə bilməmişdim. İndi də dərk etmirəm. Düşünürəm ki, o, sadəcə, barəsində danışılsın, xəbər yayılsın, istəyirmiş. “Mono Liza”nın oğurluq tarixi daha qədimə söykənir. O daha tragikomikdir. Pah dədə. Oğurluğu da estetik, mədəni formada etmək olurmuş e. Pulun yoxdu, get Luvrdan “Mono Liza”nı oğurla, sat. Ağıla bax sən. Oğrunun da bəsiti, zəkalısı olurmuş, görəsən? Məncə, bunu araşdırmaq lazımdı. “Bir oğrunun düşüncələri” adı altında, məsələn. Bir insan necə oğruya çevrilir? Səmimi, ağıllı bir oğru tapıb danışdırasan. Bu da sənin jurnalistika fəaliyyətində ən heyrətamiz araşdırman ola.

Şəbnəm diqqətlə qulaq asır, söhbətin zarafat, yaxud ciddi olduğunu anlamağa çalışırdı. Səlim müəllim arabir danışdığı fikirlərə qəhqəhə çəkir, anidən də ciddiləşirdi. Danışdıqca söhbətin dərinliyinə varır, az zamanda mövzuya müxtəlif aspektlərdən yanaşma tətbiq edirdi.

– Məndən sənə məsləhət, bu mövzunu araşdır. Oğru azlığıdır? Adicə bir parkda gəzişən 10 cütlükdən beşi oğrudur- qarşısındakının saf hisslərini qarət edir. O biri də zərərçəkən.

Bu yarızarafat, yarıciddi dialoqumuzdan 10 il keçmişdi. Daha oğrulardan qorxmurdum. Redaksiyada bir cümləmi də oğurlayan olsa, Səlim müəllim ilk gündəki kimi ata qayğıkeşliyi ilə mənə sətiraltı xəbərdarlıq edirdi: “Oğrunu tanı, uzaqlaş”. Hər sözümə də xüsusi himayə göstərirdim. Səlim müəllimin dediyini qulaqlarıma sırğa etmişdim:”Kim deyir ki, kitab oğurluğu oğurluq sayılmır? Söz oğrusu da oğrudur!”

Nahara yaxın xəbər otağında yenə ağız deyəni qulaq eşitmirdi. Biri əlində vərəq redaktorun yanına qaçır, biri kompüterin ekranına zillənib diqqətlə mətni tamamlamağa çalışır, biri səsləndirmə otağına yüyürürdü. Həmişəki kimi ölkədə baş verən ən son xəbərləri operativ və dəqiq çatdırmaq üçün ondan çox insan var gücü ilə zehni əmək sərf edirdi. Dəqiqələr sonra gözəl bir xanım ekrandan hər kəsi salamlayacaq, bu qarışıqlıqdan, səs-küydən uzaq şəkildə, saatlardır hazırlanan xəbərləri aramla, dəqiqliklə insanlara çatdıracaqdı. Anidən Səlim müəllim məni səslədi:

– Şəbnəm, günorta xəbərini hazır etmisənsə, axşam xəbərinə çatdırılacaq çəkiliş var. Naharını tezləşdir, get çəkilişə. Mövzu budur ki, paytaxtda beş nəfərdən ibarət oğru dəstəsi saxlanılıb, bir neçə evdən oğurluq ediblər. Sonuncu oğurluqlarında polis onları iş başında yaxalayıb. De ki, sənə canlı-cüssəli operator versinlər, zirək olsun.

Şəbnəm üçün tələsik nahar etmək və vaxtında çəkiliş məkanına – hadisə yerinə çatmaq vərdişə çevrilmişdi. Həmişəki kimi qalın dəftərçəsi də yanında idi. Səlim müəllimin verdiyi qısa məlumat əsasında ünvanlayacağı sualları dəftərçəyə qeyd etmişdi. Ayın tarixini, saatı, ünvanı da vərəqin başlığına əlavə etdi. Bu, onun ilk iş günündən adəti idi – çəkilişin tarixini, saatını və ünvanını qeyd edirdi. Şəbnəmin bu adəti Səlim müəllimin də zarafatına çevrilmişdi: “Efir arxivi də silinsə, Şəbnəmin o qara üzlü dəftərçəsindən heç nə silinə bilməz”.

Çəkiliş qrupu polis idarəsinə çatanda oğrular gətirilməmişdi. Təxminən 10-12 dəqiqə dəhlizdə gözlədikdən sonra dəhlizə guppultu ilə ayaq səsləri doluşdu. Ard-arda beş oğrunun hər birini iki polis gətirirdi. İlk iki oğru qadın idi... Polislər hər birinin başını boynunun dibindən aşağı əymişdi, birinin sarı, o birinin şabalıdı saçları önə doğru sallanırdı. Şəbnəm bir əli ilə iki gözünü qapayıb o biri əli ilə qara dəftərçəsini sinəsinə sıxmışdı. Yəqin ki, təbiətinə uyğun olaraq, yenə hadisəyə çox həssaslıqla yanaşıb harda olduğunu və bura niyə gəldiyini unutmuşdu.

– Şəbnəm, indi dindirilmə olacaq. İçəri girək. Çəkilişin icazəsi alınıb.

Operatorun asta səslə dediyi sözlər Şəbnəmi səksəndirdi.

– Hə, hə. Girək içəri.

Şəbnəm dəftərçəsini vərəqləyib sualları gözdən keçirdi. Müsahibəyə nə ilə başlayacağını müəyyən etdi. Sonra bir-bir oğruların gözünün içinə baxmağa başladı. Üç kişi oğrunu aramla süzdükdən sonra qadınları nəzərdən keçirdi. Hər ikisi üzünü əlləri ilə örtmüşdü. Amma nimdaş ayaqqabıları, köhnə paltarları, səliqəsiz saçları, baxımsız dırnaqlarına baxıb onların vəziyyətinə yalnız üzülmək olardı. Kim bilir, daha necə pis vəziyyətlərə düşəcəkdilər. Kim bilir, onları hansı zillətlər gözləyir. Kaş ən başdan zəhməti sevərdilər. Zəhməti sevsəydilər, zillətə düşməzdilər.

– Əllərinizi aşağı salın, – Polis sərt şəkildə əmr etdi.

– Burda utanmaq lazım deyil, oğurluq edəndə utanmaq lazım idi.

Qadın oğrulardan biri əlini astaca aşağı endirdi. Saçları sarı olsa da, qaşları zil qara idi. Görünür, rəngi təkcə doğuluşdan qara deyildi, qara-qura həyat tərzi görkəmini daha boğunuq etmişdi. Sırada ilk dayanmış kişi oğrulardan biri danışmağa başladı:

– Məcbur qalmışıq oğurluq etməyə. Adətən, villalara oğurluğa girirdik. Əvvəldən izləyirdik, ya da qızları təmizlik adı ilə göndərirdik, onlar ev sahibəsinin inamını qazanıb evin girişini-çıxışını öyrənəndən sonra vaxt təyin edib “işləyirdik”.

– İşləyirdik? – Şəbnəm təəccüblə soruşdu.

– Bunlar öz arasında ona işləmək deyirlər, – polis dedi.

Oğru heç bir suala ehtiyac duymayan, əməllərini əvvəldən sona qədər, əzbərləyibmiş kimi birnəfəsə nağıl etdi. Deyəsən, nəyi necə və kimin danışacağını öncədən aralarında bölüb təyin etmişdilər. Çünki nitqini tamamlayan kimi yanındakı oğru davam etməyə başladı:

– Məcbur qalmışdıq. Evdə ailə, uşaq bizdən çörək gözləyirdi. Kim istəyər, oğru olsun?

“Kim istəyər oğru olsun?”– Şəbnəm cümləni astaca təkrar etdi. O, beynindəki suallara oğruların nitqində cavab axtarırdı. “Doğrudanmı heç kim oğru olmaq istəmir?”, “Oğurluq seçimdir, ya çıxış yolu?”, “Görəsən, oğurladıqları pul, yoxsa itirdikləri inam daha çox incidir onları?”.

Üçüncü kişi oğru davam etməyə başladı:

– Peşmanam əməlimdən.

– Bir insan necə oğruya çevrilir? – Şəbnəm dəftərçəsinə qeyd etdiyi ilk sualı ünvanladı.

Sırada 4-cü dayanan, iki qadın oğrudan birincisi başını anidən dikəltdi. Alnına iki dərin qırış düşmüşdü, gözləri girdə və enerjili idi. Əməlindən peşmanlıq duyacaq kimi görünmürdü. Burnu ilə dodağı arasındakı qara xalı hələ də yerində idi.

–  Bənövşə, bir insan necə oğruya çevrilir? – Şəbnəm sualın ünvanını tapmış şəkildə cümləni təkrar etdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi 

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində bu gün türklərin məişətində, eləcə də hərb sənətində həlledici rola malik atlar barədə danışacağıq.

Bir atalar sözündə deyilir: “Papaqdı, arvaddı, atdı; kişiyə urvatdı”. Deməli, türklərin namus atributlarından biri də atdır. Bizim söhbətimiz də at, daha doğrusu at və insan (türk) münasibətləri haqqında olacaq.

Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, dünyada ilk dəfə atı əhliləşdirənlər türklər olublar. Onlar ata minən ilk insanlar hesab olunurlar. Atlar qədim zamanlardan türklərin siyasi, dini, iqtisadi və ictimai həyatında mühüm rol oynamışdır. Türk-at ünsiyyəti ancaq maddi tələbatdan yaranan insan-heyvan münasibəti deyil, bu, həm də iki dostun, silahdaşın mənəvi bağlılığıdır. Təsadüfi deyildir ki, türklər “At igidin qardaşıdır”, - deyirlər. Qardaş isə insana ən yaxın varlıqdır. Atın qardaş hesab olunması onun insanla bərabər tutulmasını, atın türk igidi üçün son dərəcə qiymətli varlıq hesab olunmasını göstərir. Atlar öz sahiblərinə qarşı çox sədaqətli heyvanlardır. Onlar yaralanmış, yaxud ölmüş sahiblərini heç vaxt tərk etmirlər.

Folklor və yazılı ədəbiyyat nümunələrində türkün həyatında atın önəmi barədə saysız-hesabsız bədii nümunələr, atla bağlı inanclar vardır. Ata verilən önəm atalar sözləri, inanc və deyimlərdə də öz əksini tapmışdır. Məsələn, “At türkün qanadıdır”, “Türk çadırda doğar, at üstündə ölər”, “Atı quyruqlu olanın sözü buyruqlu olar”, “Sabah qalx atanı gör, atandan sonra atını gör”, “At ölümü, ər ölümü olmasın” və s. Qapıya nal vurmaq isə bəd qüvvələrin qapıdan daxil olmasının qarşısını alırmış. Onu da qeyd edək ki, at çox qədim zamanlarda kultlaşdırılan, rəmzləşdirilən hey­vanlardan biri olub. At kultunun varlığı da bunu göstərir. Atı müqəddəs hesab edən türklər hətta tuğlarının (bayraqlarının) ucuna da at quyruqları taxarlarmış.

Atın türklərin həyatındakı önəmini və yerini görkəmli yazıçımız İ.Şıxlının “Dəli Kür” romanının qəhrəmanı Cahandar ağanın öz atı Qəmərə müraciətlə söylədikləri möhtəşəm səviyyədə açıqlayır. O, düşmənləri tərəfindən yalı, quruğu qırxılmış ata – Qəmərə  üzünü tutub acı-acı deyir: "İndi mən nə edim, Qəmər? Axı sən mənim sirdaşım, dar günümdə harayçım idin. Sən məni çox dardan çıxarmısan. Sən mənim ürəyimdən keçənləri balaca bir işarədən başa düşürdün. Sən quşdan ayıq və ehtiyatlı bir atsan, Qəmər. Çox qaranlıq gecələrdə məndən qabaq, yolda təhlükə olduğunu sən başa düşübsən. Qulağını yapıxdırıb sakitcə dayanmısan və məni başa salmısan ki, irəli getmək olmaz. Məndən qabaq özün yolu dəyişmisən, Qəmər. Bir toyda, bir nişanda geri qalmamısan, hələ indiyəcən cıdırlarda səni keçən olmayıb. Məni utandırmamısan, həmişə başımı uca eləmisən. Neçə dəfə sənin yalına yatıb, gözlərinə qurban, Qəmər, əlac sənə qalıb demişəm. Sən quş kimi qanad açıb məni güllənin altından çıxartmısan. Mən səni özümə qardaş, sirdaş bilirdim, Qəmər, sən kişnəyəndə ürəyim dağa dönürdü. Şahə qalxıb fırlananda elə bilirdim yeri-göyü mənə bağışlayırlar, Qəmər. İndi mən neyləyim, sənin rüsvayçılığına necə dözüm?"  

Yazılı mənbələr, arxeoloji qazıntılar zamanı ortaya çıxan faktlar, daşlar və qayalar üzərindəki təsvirlər də türklərin həyatında atın özəl bir yerə sahib olduğunu göstərir. Türk alimi İ.Durmuş özünün “Türk kültür çevrəsində at” məqaləsində yazır ki, “türklər atlı mədəniyyətinin qurucusu və yayıcısı olduqları kimi, həm də  bu mədəniyyətin gəlişdiricisi olaraq tarixdə öz yerlərini almışlar. Onlar atlardan faydalanmaq üçün mükəmməl texnikalara sahib olublar. Xüsusi olaraq qeyd etmək istərdik ki, türk qadınları da atdan istifadə etməkdə kişilərdən geri qalmayıblar. Bu sahədə heç bir xalq türklərin səviyyəsinə yüksələ bilməmişdir. Boşuna deməmişlər ki, “atın üstündəki türk deyilsə, yükdür”. 

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi atlar ta qədim zamanlardan türklərin sosial, hərbi, iqtisadi və dini həyatında mühüm rol oynamışdır. 

         At sosial həyatda. Türklərdə at ən çox istifadə edilən heyvan olub. Əcnəbilərin “türklər at üstündə yeyərlər, içərlər, söhbət edərlər, yatarlar” və ya “türklər at üzərində doğulmuşlar, yerdə yürüməyi bilməzlər” ifadələri də bunu sübut edir.

Türklərin fəaliyyətinin əsasını təşkil edən ov, heyvandarlıq və düşmənlə döyüş həmişə at üstündə keçib. Ova həm tək, həm də kollektiv şəkildə at üstündə gediblər. Sürülərin otarılması, otlaqdan otlağa, qışlaqdan yaylağa, yaylaqdan qışlağa aparılması atın sayəsində olub. Ümumiyyətlə, türklərin həyatı at üstündə keçdiyindən onlarda atla bağlı yüksək mədəniyyət, bacarıq və vərdişlər formalaşmışdı. Məsələn, öz fərdi xüsusiyyətlərini ata tanıtmaq, ona cəld minmək bacarığı, at yüyürürkən onun üstündə qılınc çalmaq və ox atmaq, atın boynundan və qarnının altından keçmək, qaçan atın üstündə ayaq ustə durub ox atmaq və s.

Türklərin atı minik heyvanı olaraq istifadə etmələri atçılıq idmanının da yaranmasına və inkişafına səbəb olmuşdu.  Bu idman növləri arasında at yarışları başda olmaqla cirit, covkan, kökböri və s. oyunlar daha məşhur olub. M.Kaşqarlı “Divanı”ndakı at yarışları haqqında məlumatlardan da görünür ki, türk dünyasında belə yarışlar geniş yayılıbmış. 

         At hərbi həyatda. Atın ilk dəfə savaş vasitəsi kimi istifadə edilməsi və oxçu süvari ordularının yaradılması da türklər tərəfindən reallaşdırılmışdır. Türklər ilk dəfə qoşqu, üzəngi, yəhər və cilovu kəşf etmiş, onların  sayəsində sürətli həm  nəqliyyat, həm də müharibə vasitəsi əldə ediblər. S.S.Surazakov Altay qəhrəmanlıq dastanları əsasında yazır ki, qəhrəman yalnız öz döyüş atını əldə edəndən sonra döyüşçüyə çevrilə bilir. At türklerin gözündə adətən özü ilə birliktə savaşan bir silah yoldaşı olub. Türk qəhrəmanlarının özləri kimi, onların atları da döyüşdə fəal iştirak edər, zəfərə ortaq olar, qəhrəmanlar kimi ad alar, öləndə isə xüsusi mərasimlə dəfn olunardılar. Məhəmməd Peyğəmbər demişdir ki, “Heç bir qara qüvvə damarlarında təmiz qan axan atın qaldığı komanın üstünə hücum etməyə cəsarət etməz, çünki hər gecə mələklər göydən yerə enər və atın alnından öpüb, sahibinə xeyir-dua verirlər”. Təsadüfi deyil ki, türklərin bir deyiminə görə, “At işləməsə, ər öyünməz”. 

Türklərin hərbi gücünü artıran və onların çoxlu dövlət qurmalarını təmin edən ən başlıca səbəblərdən bir də, şübhəsiz ki, at olmuşdur. Bunu yazılı mənbələr də sübut edir. Məsələn, Hun hökmdarı Mo-tun Çin imperatoruna göndərdiyi bir bəyanatda “tanrının inayəti, zabitlərin, süvarilərin və atların mükəmməliyi sayəsində iyurmi altı dövləti məğlub yendiklərini” bildirmişdi.  Asiya Hun ordusu Çin ordusunu Pe-teng qalasında mühasirəyə alanda da “şimalda qara atlılar, qərbdə ak atlılar, cənubda ağ atlılar, şərqdə isə dəmir-boz atlılar vardı.

Türk əsgərlərinin “qasırğalar kimi görünüb, quşlar kimi uzaqlaşmaları” məhz atın gücü və imkanları sayəsində mümkün olurdu.

At iqtisadi həyatda. Atların əti və yağı önəmli idi. Türklər at əti barədə “müşk kimi qoxar” deyərdilər. Onlar adi günlərdə, toplantılarda və özəl günlərdə də sürü halında böyütdükləri atların ətini yeyirdilər. Atın qarnından çıxan yağı çox sevirdilər. Qısır atın südü ekonomik dəyər daşıyırdı. Atların südündən yağ, qatıq və pendir hazırlanırdı. Atın südündən hazırlanan məhsullar arasında qımız ilk sırada dururdu. 

 Türklər hər il xarici ölkələrə minlərlə at, xüsusən də döyüş atları ixrac etməklə öz iqtisadiyyatlarını dəstəkləyirdilər. Atlar daha çox Cinə satılır, əvəzində onlardan ipək başda olmaqla, müxtəlif mallar alınırdı.

At dini həyatda. Qədim türklərdə belə bir inam varmış ki, ölən insanın o dünyada da bəzi şeylərə ehtiyacı olur. Ona görə də onun məzarına yemək, pal-paltar, digər əşyalarla yanaşı, atını da basdırırdılar.  Qazıntılar zamanı qəbirlərdən insan sümükləri ilə yanaşı at sümüklərinin çıxması da bunu sübut edir. 

Türklərdə at qurban etmə (kəsmək) kimi qədim bir ənənə də olub. Dini toplantılarda, and törənlərində (andiçmə mərasimlərində) atlar Tanrıya qurban edilirdi. Əsasən ayğır atlar qurban kəsilirdi.

Atları müqəddəs bilən türklərə görə, yuxuda at görmək arzuya qovuşmağa bir işarədir. Gəlin gələn qızın donuna at qılı tikərdilər ki, onun oğlu olsun. Gəlin gedən qızın gəlinlik donuna at tükü tikərdilər ki, onun ailə həyatı uğurlu olsun.

“Papaqdı, arvaddı, atdı; kişiyə urvatdı”, - deyən atalar, həm də  “At muraddır”, - demişlər. Allah hər kəsi öz muradına çatdırsın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

Bakıda inanılmaz bir moda hadisəsi yaşanacaq - Baku Fashion Week!

Bakı Konqres Mərkəzində bu gündən - 16 maydan etibarən 3 gün -  18 may tarixinədək seyrçilər dünya modasının çağdaş durumu atmosferində olacaqlar. 

Onlar 2025–2026 payız/qış kolleksiyalarını, tanınmış və yeni dizaynerlərin nümayişlərini, xüsusi quraşdırılmış showroom-ları, fəaliyyət zonalarını və moda sənayesinin unudulmaz atmosferini yaşayacaqlar.


Tədbir bölgənin ən müasir və simvolik məkanlarından biri olan Bakı Konqres Mərkəzində keçirilməsi də rəmzidir. 
Bakıda moda tarixinin yeni dövrünün bir hissəsi olmaq fürsətini seyrçilərə məhz bu məkan yaratmağa qadirdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tədbirin öroqramını fəqdim edir: 

16 MAY
EMRE ERDEMOGLU (Türkiyə)
CONFIDANCE (Azərbaycan)
UVENTA (Azərbaycan)

17 MAY
SAINT ASLAN (Azərbaycan)
DADA’S (Azərbaycan)
CIHAN NACAR (Türkiyə)
TUVA (Azərbaycan)

18 MAY
ZHIWJ (Tacikistan)
FİDAN SADİQ (Azərbaycan)
CHOVGHUN (Azərbaycan)

Başlanğıc: saat:18:00–22:00

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Tələbə yaradıcılığı rubrikasında bu gün sizlərlə görüşən Naxçıvan Dövlət Universitetinin Tarix-filologiya fakültəsinin Filologiya ixtisası üzrə II kurs tələbəsi, Gənc yazarlar və ədəbiyyatşünaslar klubunun üzvü Firuzə Quliyevadır.

Bu dəfə mövzu ədəbi tənqiddir.

Rahil Tahirlinin şeirləri insanı öz aynasından baxmağa sövq edir. Qəlb dünyasına səyahətə çıxarır. “ Aynadakı adam” şeirlər kitabı sadəcə kitab deyil. Könlümüzdən keçən arzular, xəyallar və həyatımızdır.

Rahil Tahirlinin “Xoşbəxtlik əlimdə sabun kimiymiş” şeirinin təhlilinə nəzər saldıqda lirik qəhrəman ümidsiz olduğunu görürük. ”Yüz bir” ifadəsi onu göstərir ki, sanki artıq heç nə dəyişməyəcək, heç bir gözlənti qalmayıb. “Sən saydığını say, gör fələk nə sayır” ifadəsini işlətsək düzgün olar. Bəxtin ilan kimi çalması obrazı həyatdakı ağrılı təcrübələri, gözlənilməz və zərərverici hadisələr yaşadığını göstərir.

Lirik qəhrəman bəxtin həm “ağ”, həm də “qara” tərəfinə lənət oxuyur, çünki hər iki halda son nəticə dəyişmir — acı, ağrıdan başqa heçnə qalmır. Dünyanın ədalətsizliyindən şikayət var. Dünya heç bir dəfə güzəştə getməyib, yəni heç bir mərhəmət göstərməyib. Öz günahlarını gizlədib, lakin buna baxmayaraq, daim cəzalanıb. “Şillə” yediyini deyir. Hər zaman etdiyi yaxşılıqlara görə günahkar seçilib. ”Öyrəşdim” və “gözlədim” sözləri isə bu ağrının artıq norma halına gəldiyini göstərir. Bu da  həyat qarşısında çarəsiz olmağın göstəricisidir. “Qismət” – yəni bir fürsət gəlsə də, bu da qalıcı olmur. “Ayaqüstü görüş” ifadəsi bu fürsətin ötəri, dəyərsiz və tələsik olduğunu bildirir. O da sevdiklərimiz kimi uçub gedir əlimizdən. Heçnə daim bizimlə qalmır. Sonda insanın nə qədər çalışsa da, sevdiyi heç nəyi saxlaya bilmədiyi, onun əlindən çıxıb getdiyi göstərilib. Sadəcə lirik qəhrəman yox, bəzən bizlər də həyatla, yaşadıqlarımızla barışmalı oluruq. Bu ifadələr həyata təslimiyyətdir. Sabun kimi sürüşkən, nəzarətsizdir. Bərk sıxmaq belə çarə etmir. Ovcunda kəpənək tutduğunu düşün. Çox sıxsan ölər, boş tutsan uçub gedər. Hər şey yerində və qədərində olmalıdır. Rahil Tahirli sadə, lakin təsirli obrazlarla insanın həyatla mübarizəsini ifadə edib. Şeirdəki hər bir bənd lirik qəhrəmanın həyatın ağırlığı altında necə əzildiyini göstərir və ən böyük mesaj budur: Bəzən ən çox istədiyin qorumağa çalışdığın anda da əlindən çıxıb gedə bilər. İnsan həyatının mənası çox zaman hər şeyin  axtarışında gizlənir. Hər kəs bu duyğunu fərqli şəkildə hiss edir və müxtəlif yollarla ona çatmağa çalışır. Bəziləri üçün hər şey bir anlıq gülümsəmə, digərləri üçün isə uzun illərin rahatlığıdır. Bəzi duyğular vardır ki, nə qədər istəsək də, onları zorla saxlamaq mümkün olmur. İnsan bəxtə, taleyə nə qədər inanırsa inansın, həyat həmişə gözlənildiyi kimi getmir. Ümidlər, arzular, planlar bəzən bir anda çökə bilir. Həyatın bu qarışıqlığında özünü təslim edirsən bəzən. Lirik qəhrəmanın  şeirləri özünə, özü isə şeirlərə təslim oldugu  kimi...

“ Yaşayıram...

Ruhum bir edam havasına yaşayan kimi.”  Pisi və yaxşısı ilə bu həyat davam edir.  Amma ” Biz şairlərə isə sadəcə şeirdə hissləri yaşamaq qalır.”  Belə deyir Firuzə Quliyeva.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində sizlərə qədim türklərin təbiət hadisələrinə münasibətləri barədə danışacağıq.

Qədim türk yazılı abidələri, türk mədəniyyətinin dərin təfəkkürünü, dünyagörüşünü və təbiətlə əlaqəsini əks etdirən zəngin mətnlərdir. Bu abidələr, təbiət hadisələrinin insanların gündəlik həyatında necə dərk edildiyini, təbiət güclərinin insan həyatına təsirini və bu hadisələrin mədəni və dini məna daşımasını ortaya qoyur. Təbiət hadisələri qədim türk yazılı abidələrində çox vaxt semantik baxımdan çoxşaxəli şəkildə təsvir olunur. Bu yazıda, qədim türk yazılı abidələrində təbiət hadisələrinin semantik strukturu və onların mədəniyyətşünaslıq baxımından əhəmiyyəti araşdırılacaqdır.

   1. Təbiət hadisələrinin semantik təsviri

Qədim türk yazılı abidələrində təbiət hadisələri, çox vaxt insanın daxili dünyası, sosial münasibətləri və tanrılarla əlaqələri ilə əlaqələndirilir. Təbiət hadisələri və onların semantik strukturu bir neçə əsas məfhumda toplanır:

  1.1. Təbii güclər və Tanrıların rolu. Türk xalqlarının qədim inanc sistemində təbiət hadisələri yalnız fiziki fenomenlər deyil, həm də ilahi güclərin təzahürləri kimi qəbul edilirdi. Tengri inancında, göy Tanrısı (Tengri) və yerin digər gücləri təbiət hadisələrinə nəzarət edirdi. Bu hadisələr, təbiətin gücünü, nizamını və insanlarla əlaqəsini simvolizə edirdi.

• Yağış: Yağış, bəzən Tanrının insanların xeyrinə bir əlamət olaraq görülürdü. Yağışın yağması, xüsusilə kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan türk toplumlarında bolluq və həyatın davam etməsinin təzahürü idi.
• Qasırğa və tufanlar: Təbiət hadisələrindəki tufanlar və qasırğalar, Tanrıların qəzəbinin təzahürləri olaraq şərh edilirdi. Bu cür hadisələr, cəmiyyətin pis əməlləri nəticəsində baş verən qəzalar kimi görülür və insanlara xəbərdarlıq edirdi.

  1.2. Təbiət və insan münasibətləri. Qədim türk yazılı abidələrində təbiət hadisələri, insanın daxili dünyası ilə də əlaqələndirilir. Təbiət hadisələri, insanların daxili təcrübələrinin əks olunması, ruh halının və emosiyaların təzahürü kimi təqdim edilir.

• Günəşin doğuşu və batışı: Günəşin doğuşu və batışı çox vaxt həyatın dövriliyini və insanın həyat yolunun təmsilini simvolizə edirdi. Günəşin yüksəlməsi və batması, həyatın başlanğıcı və sonu kimi qəbul edilirdi.
• Ay: Ay, qadınlıq və təbiətin sirrini təmsil edirdi. Qədim türk yazılı abidələrində, ayın dövrü, qadınların dövrü ilə əlaqələndirilir və təbiətin dövriyyəsi ilə birgə həm təbiət, həm də sosial həyatın yenilənməsi simvolu olaraq qəbul edilir.

  1.3. Təbiət hadisələrinin sosial və mədəni yönləri.Təbiət hadisələri, yalnız təbiətlə əlaqəli bir hadisə deyil, həm də insanların sosial və mədəni həyatı ilə bağlı əhəmiyyətli mənalar daşır. Qədim türk xalqının təbiət hadisələrinə verdiyi semantik mənalar, onların mədəni dəyərlərini və həyat fəlsəfələrini əks etdirir.

• Göl və çaylar: Göl və çaylar, həm təbiətin gözəlliyini simvolizə edir, həm də səyahət, ticarət və əlaqə vasitəsi kimi sosial funksiyalar daşıyır. Bu su hövzələrinin mədəniyyətin bir hissəsi olaraq qəbul edilməsi, qədim türk xalqlarının suya olan xüsusi münasibətini göstərir.
• Dağlar: Qədim türk mifologiyasında dağlar müqəddəs və ilahi güclərin məkanı olaraq qəbul edilir. Dağlar, həm də insanların mübarizəsini və qələbəsini simvollaşdırır, həmçinin Tanrı ilə əlaqənin qurulmasında mühüm rol oynayır.

2. Təbiət hadisələrinin semantik strukturunun təsvirində əfsanə və mifologiyanın rolu

 Qədim türk yazılı abidələrində təbiət hadisələrinin semantik strukturu çox vaxt əfsanələr və mifologiyalarla əlaqələndirilir. Bu hadisələr, həm də bir çox zaman təsvir edilən obrazlar və simvollar vasitəsilə xalqın inancları və təbiətə baxışını göstərir.

  2.1. Dağlar və təbiət rəngləri. Türk mifologiyasında dağlar, Tanrının və müqəddəs varlıqların yeri olaraq təqdim edilir. Bu dağlar həm də əfsanələrin əsas məkanıdır. Dağlarda baş verən hadisələr, təbiətin gücünün və insanın qələbə qazandığı mübarizənin təzahürü kimi qəbul edilir.

• Dağlar və Tanrıların əlaqəsi: Dağlar, Tanrıların və müqəddəs varlıqların məskəni kimi qəbul edilir. Həmçinin, bu dağlar, insanın Tanrı ilə əlaqə qurduğu yerlər olaraq görülür və bu simvolik mənalarla əlaqələndirilir.

  2.2. Tufan və yağışın semantik anlamı. Türk mifologiyasına görə, tufanlar və ya böyük fəlakətlər, Tanrıların qəzəbi və insanların etdiyi pis əməllər nəticəsində baş verən hadisələrdir. Bu cür təbiət hadisələri, həm də insanların həyatını yeniləyən, təmizləyən bir simvol kimi qəbul edilir.

• Tufan: Tufan, həm qorxu və tələblərin simvolu, həm də yeniləşmə və təmizlənmə mərhələsi olaraq təfsir edilirdi. Bu hadisə, bir tərəfdən Tanrıların cəzalandırıcı rolunu simvollaşdırır, digər tərəfdən isə insanlara qarşılıqlı əlaqələrdəki ədalətsizlikləri aşkar etməyə xidmət edirdi.

   Nəticə.Qədim türk yazılı abidələrində təbiət hadisələrinin semantik strukturu, yalnız fiziki fenomenləri təsvir etməklə kifayətlənmir. Bu hadisələr, həm də insanların həyat tərzini, inanclarını və kosmosla əlaqələrini əks etdirir. Təbiət hadisələri, türk mədəniyyətində ilahi güclərlə əlaqəli, insanın daxili dünyasının təzahürü olan və sosial həyatı formalaşdıran əhəmiyyətli bir simvolik yük daşıyır. Bu hadisələrin semantik təhlili, həm türk mifologiyasını, həm də qədim türk toplumunun təbiətə və Tanrıya olan münasibətini daha yaxşı anlamağa imkan verir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

Cahangir Nomozov, Özbəkistan. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə Türk mədəniyyəti xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq layihəsindəyik.

Özbəkistanın Xalq yazıçısı, şair, tərcüməçi və alim, özbək xalqının məşhur yazıçısı, çoxsaylı tarixi romanları ilə tanınan Məhəmməd Əli qonağımızdır. 

Söhbətimiz onun uşaqlıq illərindən, ədəbiyyat dünyasından, böyük Teymurilərin tarixindən, tarixi romanların yazılması prosesindəki məsuliyyətlərindən, çətinliklərindən getdi.

—İnsanın həyatında uşaqlıq illərinin, xatirələrinin xüsusi yeri var. 

O illəri necə xatırlayırsınız?

—Uşaqlığım Mərkəzi Fərqanənin göbəyində, Avlokun “Beşkal” kəndində keçib.

Mən bu kənddə doğulmuşam. Dörd tərəf də səhra idi. İndi o torpaqlar Böston rayonu adlanır. Mən burada məktəbdə oxumuşam. İki il birinci sinifdə oxumuşam.

Mən altı yaşımdan məktəbə getmişəm. Ona görə də təməl möhkəmdir. 

1959-cu ildə Daşkənd vilayətinin Bekabad rayonundakı Əlişir Nəvai adına məktəbi bitirmişəm.

— Tələbə olduğumuz zamanlardan müəyyən bir peşəni sevir və arzulayırıq. Heç şair və ya yazıçı olmaq arzusunda olmusunuzmu?

— Şeir yazmağa 3-cü sinifdə oxuyandan başlamışam. O zaman məndə güclü inam var idi ki, mən mütləq şair, yazıçı olacağam. Bu mənim ən böyük arzum idi.

— Mütaliəyə, ədəbiyyata sevginizi oyandıran ilk əsər hansı olub?

— Məncə, ulu nənəm Hosiyyət-otinin uşaq vaxtı mənə oxuduğu kitablar olmalıdır: Yasəvi Hikmətəli, “Nurinoma”, “Məlikayi Dilorom” kimi əsərlər. Üçüncü sinifdə oxuyanda ailəmizdə Erqaş Cumanbülbülün oğlunun söylədiyi “Küntuğmuş” dastanını oxuduğumu xatırlayıram... Mən 4-cü sinifdə oxuyanda atam Muxtar Auezovun “Abay” romanını səfərdən gətirmişdi, oxudum.

—Məktəb illərinizin ən yadda qalan günündən danışsanız...

— 8-ci sinifdə oxuyurdum, “Var dostum” adlı ilk şeirim “Qızıl Özbəkistan” qəzetində (17 fevral 1957-ci il sayında) dərc olunub. O gün mənim üçün

unudulmaz bir gün idi.

— Ustadlarınızdan öyrəndiyiniz ən yaxşı keyfiyyətlər...

— Çalışın, oxumaqdan, yaxşılıq etməkdən, insanlara kömək etməkdən, irəliləməkdən və səy göstərməkdən heç vaxt əl çəkməyin...

— Eyni zamanda şair, yazıçı, tərcüməçi, alim kimi işləmək çətin deyilmi?

—Mənim üçün çətin deyil. Çünki hər janrın öz məqsədi, vəzifəsi, tələbi var.

 Bu, təbii ki, yazıçının yaradıcılıq arzularından, kifayət qədər elmi biliklərindən asılıdır. Alim kimi də, yaradıcı kimi də insan həmişə axtarışda olur…

---"Nəsr ağır, poeziya sürətlidir ”, deyən məsəllər var. Bu barədə nə düşünürsünüz?

— Belə deyirlər. Düzdür. Nəzm - bir anlıq qığılcım, şimşək, parlayanda tutulan - xoşbəxt. Nəsr gurultulu tonqaldır, poeziya ilə müqayisədə o, geniş obraz və təsvir imkanlarına malikdir, yaradıcının əl-ayağını bağlamır, onu azad edir.

— Teymurilər tarixinə həsr olunmuş romanlarınız oxucular tərəfindən sevilir və öyrənilir. “Böyük səltənət” roman-epopeyanızın yazılması neçə il çəkdi?

Bu epik romanın yazılma prosesini bölüşərsinizmi?

— Epik romanın yazılma prosesi, araşdırmalarım haqqında xüsusi məqalə yazmışdım. Ümumiləşdirsək, “Uluq Sultanat” roman-epopeyası 4 kitabdan ibarətdir, iyirmi il (1993-2013) qələmə alınıb. Bir sözlə, roman yorulmaz və gərgin araşdırmalar nəticəsində yaranıb.

— İndiyə qədər neçə əsər və şeir tərcümə etmisiniz?

— Tərcüməyə yanaşanda ədəbiyyatımızda olmayan janrlarda və ya mövzularda yazılmış əsərləri (əsasən şeiri) seçirəm ki, ədəbiyyatımızı zənginləşdirsin.

 Qədim hind eposu “Ramayana”, qaraqalpaqların “Şəhriyor”, “Maspoşho” dastanları, Höte, Robert Börns, Şiller, Bayron, Heyne, Puşkinin, Miskeviç, Lermontov, Abay, Berdaq, Taqor, Rəsul Həmzətov və s.-nin şeir və dastanlarını, dünyanın tanınmış şairlərinin əsərlərini dilimizə tərcümə etmişəm.

— Gənclərə daha çox hansı kitabları oxumağı tövsiyə edirsiniz?

—Gənclərə onları maraqlandıran yaxşı kitabları oxumağı məsləhət görürəm.

— Ədəbiyyat sahəsinə qədəm qoyan yaradıcı gənclərə məsləhətiniz…

— Gənclərə məsləhətim: ilk növbədə qarşınıza böyük məqsəd qoyun, işi sevin, oxuyun, öyrənin, nəticədən asılı olmayaraq başladığınız işi bitirin, tənbəllik sözünü lüğətinizdən çıxarın, heç vaxt ümidinizi itirməyin, deyirəm.

— Sizcə, uğurlu nəticələrin əldə olunmasında ən vacib amillər hansılardır?

— Bilirəm ki, məqsədə doğru getməkdən yorulmadım, yorulmadan oxudum, niyyətimdən əl çəkmədim, böyüklərdən dərs aldım, onların ardınca getdim. Düz yolda olduğuna əmin olduqdan sonra nəticələr də uğurlu olur.

— Mənalı və maraqlı söhbətiniz üçün minnətdaram!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)