Adəm İsmayıl Bakuvi, yazıçı, publisist, Vəhdət Partiyasının sədri

Türbə - daş deyil, dəyərdir

Bir türbə, sadəcə bir məzar yeri deyil. Türbə - xatirənin cismaniləşməsi, hörmətin arxitekturası, bir xalqın dəyərə çevirdiyi yaddaşdır. O torpaqda bir bədən uyuyur, lakin o məkan yalnız bioloji bir sonun deyil, mədəni və mənəvi bir başlanğıcın ünvanıdır.

Seyid Yəhya Bakuvi kimi bir şəxsiyyətin türbəsi təkcə bir övliya üçün tikilmiş memarlıq nümunəsi deyil. Bu məkan Azərbaycan ruhunun fəlsəfi, ədəbi, sufi və mədəni təzahürüdür. Onun ruhuna hörmət göstərmək - milli yaddaşa, mədəni kökə və insanın mənəvi aləminə hörmət göstərmək deməkdir.

Bakuvi ədəbiyyatı

Ədəbiyyat - xalqın dua formasında danışan ruhudur.

Bakuvi ədəbiyyatı - yalnız bir sufi poetikası deyil. Onun yazdıqları insanın içində baş verən mübarizələrin poetik xəritəsidir. Deyirdi ki, "Söz ruhun qanadıdır. Əgər söz yanlışdırsa, ruh da yerə enər."

O, ədəbi dili dua ilə fəlsəfənin qovşağında işləyib. Onun risalələri yalnız dini mətnlər deyil, ədəbi psixologiyadır, fəlsəfi poeziyadır, ruhani dramdır.

Azərbaycan cəmiyyətində bu sözlərin təsiri səssiz, lakin dərin olmuşdur. Onun "Əsraru'l-Əvliya" adlı əsərindəki ruhun mərhələləri barədə fikirləri Azərbaycan ədəbiyyatında və mənəviyyatında "kamil insan" idealının əsasını təşkil edib. Nəsimi, Füzuli, Xətai, Sabir kimi nəhənglər bu irfan və düşüncə məktəbinin irsinə əsaslanaraq millətin qəlbini ədəbiyyatla oyadıblar. Bakuvi - bir xalqın daxili romanıdır.

Əgər xalqın tarixi "xarici hadisələr toplusudursa", onun ədəbiyyatı daxili hadisələrin salnaməsidir. Bakuvi isə bu salnamənin ilk fəslini yazanlardan biri olub.

Onun yazdıqları yalnız təsəvvüf deyil, içimizin inşasıdır. Onunla biz:

- Sevgi nədir?

- Dövlət nə zaman ədalətlidir?

- İnsan nə vaxt kamildir?

- Varlıq nədir, yoxluq nə ilə başlayır?

- kimi sualları cavablandırmağa cəhd edirik.

Əgər bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı bəşəri dəyərləri daşıya bilirsə, bu, Bakuvi irsinin mənəvi genetikası sayəsindədir.

Bakuvi irsi - dünyaya yazılmış Azərbaycan məktubudur.

Seyid Yəhya Bakuvi təkcə Azərbaycan xalqı üçün deyil, bəşəriyyət üçün də hikmət mənbəyidir. Hal-hazırda onun fəlsəfi və ədəbi fikirləri Afrika ölkələrində ruhi terapiya və kollektiv şəfa modellərində, Cənubi Amerikada sufi qrupların etik tərbiyəsində, Avropa fəlsəfəsində metafizik insan konsepsiyasının əsaslarında, İslam dünyasında şəxsiyyət və cəmiyyət münasibətinin tənzimində istifadə olunur.

Onun ardıcılları bu gün dünyada 100 milyona yaxın insanı əhatə edir. Bu artıq regional irs deyil, qlobal mədəniyyət hadisəsidir. Bakuvi Azərbaycanın dünyaya ünvanladığı ədəbi-fəlsəfi məktubdur.

İçərişəhər - sadəcə qala deyil, içimizdəki əbədiyyətdir

İçərişəhər Azərbaycan üçün yalnız memarlıq irsi deyil. Bu, daxili şəhərdir, xatirənin daşlaşmış formasıdır, bir millətin öz mədəniyyətinə etdiyi səcdədir.

İçərişəhərdə hər daş bir misra kimidir. Orada atılan hər addım bir fikrin üzərinə yazılıb. Seyid Yəhya Bakuvi məhz bu şəhərin divarları arasında:

- Səssizliklə danışmağı,

- Ruhla yazmağı,

- Ədəbi dili duaya çevirməyi

- öyrətdi.

İçərişəhər onun ruhunun məskənidir. Ora təkcə ziyarət yeri deyil - təfəkkür məkanı, mədəniyyət laboratoriyası, ədəbi və ilahi harmoniyanın vəhdət yeridir.

Hörmət: türbəyə yox, özümüzə

Türbənin yanında musiqi çalmaq və ya konsert keçirmək, əgər bu səslər əxlaqi ritmdən çıxıb, ictimai hörməti təhqir edirsə, bu, sadəcə bir mədəniyyət məsələsi deyil, bu, əxlaqi böhran, daxili nizamın pozulmasıdır.

Bu, bir övliyanı yox, öz ruhumuzu təhqir etməkdir.

"Əgər dəyərlərə sayğı duyulmazsa, zaman insanı yox, insan zamanı itirər." (Seyid Yəhya Bakuvi)

Nəticə əvəzinə: Bir türbə - bir fikir - bir məsuliyyət

Seyid Yəhya Bakuvi türbəsi təkcə bir şəxsin məzarı deyil. Ora mədəniyyətin məbədi, ədəbiyyatın sükutla oxunduğu məktəb, fəlsəfənin göy üzünə baxdığı bağça, dövlətin ruh axtardığı güzgüdür.

Əgər biz bu məkanı şouya çevirdiksə, dəyərlərimizi itirərik.

Əgər biz bu məkanı duaya çevirdiksə, xalq olaraq diriləriyik.

Ədəbiyyat - qəlbin danışığıdır.

Türbə - ruhun dincəldiyi yerdir.

Bakuvi - bu ikisini birləşdirən xalqın səssiz duasıdır.

Ona hörmət - keçmişə borc deyil, gələcəyə ümiddir.

Səssizlikdə Danışan Fəlsəfə: Seyid Yəhya Bakuvi və Mədəniyyətin İlahi Çəkisi.

Daxildən Başlayan Dövlətdir: Bakuvi Kimliyi və Ontoloji Dövlətçilik

XV əsrin bu günə əks-sədası olan şəxsiyyəti - Seyid Yəhya Bakuvi, yalnız dini elmlərin daşıyıcısı deyil, eyni zamanda ontoloji dövlət fəlsəfəsinin banilərindən biridir. Bakuvi üçün dövlət anlayışı, hüquqi və inzibati bir qurumdan daha artıqdır - o, insan ruhunun zahirdəki təcəssümüdür.

"Əgər içində nizam yoxdursa, çöldə qurduğun saray dağılacaq." (Seyid Yəhya Bakuvi)

Bu ideya Platonun "ideal dövlət" anlayışını xatırladır, lakin ondan fərqli olaraq Bakuvi dövlətin təməlini təkcə ağıl və əxlaqda deyil, ruhi mərifət və ilahi idrakla tənzimlənən daxili ölçüdə görür. O yazır ki, "Kamil insan dövlətdən əvvəl yaranmalıdır."

Bu isə bizə göstərir ki, Azərbaycan fəlsəfi ənənəsində dövlət sadəcə hakimiyyət aləti deyil, ruhani-mədəni bir missiyadır.

Bakuvi və Qərb Fəlsəfəsinin kəsişməsi: Susmaqla düşünmək

Avropa fəlsəfəsində Mistisizm, xüsusilə də Eckhart, Böhme, Hildegard von Bingen, daha sonra isə Kant və Heidegger kimi filosoflarda təsəvvüfə yaxın düşüncələr görünür. Xüsusilə Heidegger "varlığ"ın "səssizlikdə açıldığına" inanırdı.

Seyid Yəhya Bakuvi isə çox daha əvvəl yazırdı: "Səssizliyin içində Haqqın səsi duyular. Kəlmədən əvvəl hiss var, səsdən əvvəl nur."

Bu baxış tərzi, Qərb metafizikasında sonralar inkişaf edən "transsendental ideya" anlayışına paralel gəlir. Kantın "noumen" - ağılın tam dərk edə bilmədiyi, amma var olduğunu sezə bildiyi sahə, Bakuvidə "batini aləm" kimi mövcuddur. Fərq ondadır ki, Bakuvi onu təkcə sezmir, həm də mərifət və zikr vasitəsilə ona çatmağa çağırır.

Bu, Şərq təfəkkürünün Qərb fəlsəfəsinə verdiyi töhfənin nadir örnəyidir. Biz Qərbi öyrənirik, amma Qərb də Bakuvi kimi şəxsiyyətlərin vasitəsilə Şərqin fəlsəfi sakitliyindən bəhrələnmişdir.

İlahi Güc-Mədəniyyət-Dövlət üçbucağı

Seyid Yəhya Bakuvi dünyanı ilahi nizama əsaslanan bir mədəniyyət sferası kimi görürdü. O inanırdı ki, mədəniyyət - Tanrının yer üzündəki nəfəsidir, insan onu təcəlla etdirəndə dövlət mənəvi gücə çevrilir.

"Mədəniyyət - ruhun paltarıdır. Bu paltar cırıldıqda, cəmiyyətin həyası açılar."

Bu cümlə sadə görünsə də, dövlətlərin kultural təhlükəsizliyi və milli kimlik fəlsəfəsi üçün son dərəcə strateji bir düsturdur.

Bakuvi, Şirvanşah sarayında çalışarkən sarayla sufiliyi barışdırmış, zahiri hakimiyyətlə batini hikməti bütöv bir mənəvi konstruksiya halında yaşamışdır. Onun sarayda olması bu gün dövlətlərin mədəniyyət siyasəti üçün örnək ola bilər. Bugünkü hökumətlər də daxili hikməti dövlət mexanizminə daşımalıdır. Mədəniyyətin inkişafı: Təfəkkürdən Sənətə.

Bakuvi mədəniyyəti dekorativ sənət, rəssamlıq və poeziya ilə sıx bağlı görürdü. O, hər bir sənət formasında daxili təmizlik, ruhi kamillik və ilahi işıq axtarırdı. Məhz buna görə o, sənəti zikr formasına çevirir.

Bu gün Azərbaycan mədəniyyəti Bakuvi fəlsəfəsini yalnız yaşatmalı deyil, həm də inkişaf etdirməlidir. Biz onun fəlsəfəsini rəssamlıqda, ədəbiyyatda, teatrda, musiqidə - həqiqi estetik-tərbiyəvi səviyyədə yaşatmalıyıq.

Türbəsinin önündə konsert keçirilirsə, bu, ritual bir musiqi, ruhu oyadan nağara, sufilərin səması, estetik dramaturgiya olmalıdır. Çünki bu məkanda mədəniyyət - ibadətdir.

Tarixi irsin qiyməti: sadəcə qorumaq deyil, tanıtmaq

Seyid Yəhya Bakuvi yalnız bir şəxsiyyət deyil, fikir memarıdır. Bu memarlıq - yalnız türbəsində deyil, həm də xalqın yaddaşında, dövlətin ideologiyasında, millətin özünü tanımasında davam etməlidir.

Tarixi dəyərlərə hörmət - təkcə qorumaq yox, onu doğru təqdim etməkdir. Əgər Bakuvi dünyaya təqdim olunacaqsa, bu təqdimat onun təsəvvüfündən çıxarılan müasir multikultural fəlsəfə ilə, ruh-dövlət-mədəniyyət əlaqəsinin içində olmalıdır.

Son nəticə: Bakuvi, Azərbaycan və bəşəriyyət

Bu gün Azərbaycanda Seyid Yəhya Bakuvi irsi yalnız dini və milli kontekstdə deyil, beynəlxalq fəlsəfi və humanist diskursun bir hissəsi kimi tanıdılmalıdır.

Bu məqsədlə:

- Bakuvi İrs Mərkəzi yaradılmalı, Multikulturalizm üzrə Bakuvi Forumu Bakı və Avropa şəhərlərində təşkil olunmalı, onun fikirləri əsasında Azərbaycan dövlətçiliyinin fəlsəfi əsasları yenidən yazılmalıdır.

Fəlsəfi yekun

Seyid Yəhya Bakuvi bizə öyrədir ki, dövlətin qüdrəti tankda deyil, təfəkkürdədir. Mədəniyyət isə kitabxanalarda deyil, könüllərdə yaşamalıdır. İlahi hikmət isə göylərdə deyil, insan ürəyinin aydınlığındadır.

Bakuvi - bir sükutdur. Bu sükutun içində bir millət danışır. Sükutun hikməti və daxili İşıq: Seyid Yəhya Bakuvi irsinə hörmət, mədəniyyətə dəvət.

İçərişəhərin daşları danışsaydı, ən çox danışan türbələr olardı. Onlar sükut içində nəfəslənən zamandır - susurlar, amma öyrədirlər. Bu gün Şirvanşahların mirası olan İçərişəhərdə, konkret olaraq Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi önündə keçirilən konsert proqramı cəmiyyətdə müxtəlif reaksiyalara səbəb oldu. Bu, sadəcə bir tədbir deyildi; bu, tarixlə bu gün arasındakı körpünün hansı səviyyədə inşa olunduğunun göstəricisiydi.

Əvvəlcə bir sual: Bakuvi kim idi və nə üçün bu qədər həssaslıq doğurur?

Təsəvvüfün zirvəsi: Bakuvi Kimdir?

Seyid Yəhya Bakuvi - XV əsrdə yaşayan, Şirvanşah sarayının rəsmi alimi, sufi filosofu, metafizik düşüncənin, ruhani tərbiyənin və Azərbaycan-islam elminin qızıl çağının nümayəndəsi. Onun əsərləri sadəcə dini yox, insanın daxili aləmi, dövlət-millət münasibəti, kainatla insan arasındakı metafizik əlaqə üzərində qurulub. O, təfəkkürü ibadətə çevirən, düşüncəni ruhun mərtəbələrinə çevirən bir müdrikdir.

Onun "Şərh-i Qasida-yi Tuidə", "Risalə fi təvhid", "Əsraru'l-əvliya" və digər əsərlərində biz yalnız dini təlimlər yox, həm də multikultural dünyagörüşün, insan hüquqları fəlsəfəsinin, mədəniyyətin mənəvi dayaqlarının dərin analizini görürük.

"Haqqı tanıyan insan, heç bir canlının izzətini tapdalamaz." Bakuvinin bu fikri bugünkü dünyanın böhranlı sivilizasiya düzənində, irq, din və kimlik münaqişələrinin fonunda bəşəriyyət üçün dəyərlər sistemidir.

Müqəddəslərin məkanı: əyləncə deyil, əyləv (təfəkkür)

Türbə - təkcə qəbir deyil. Türbə daxili aləmin şəhadətgahıdır. Bura musiqinin yox, səmanın, təfəkkürün, xatirənin səsləndiyi yerdir. Orada Bakuvi yatır - bir övliya, bir arif, bir sufi-alim. Onun yanında təşkil edilən tədbirlər yalnız "ədəbi", "mədəni" yox, həm də ruhani baxışla hazırlanmalıdır.

Bu məkanlarda keçirilən tədbirlər səssizlikdə səslənməli, estetikada tərbiyələndirici, kamil insan idealına yönəlik olmalıdır. Musiqi əleyhinə deyilik, lakin ruhani məkanlarda musiqi ilahi ritmə çevrilməlidir, ifrat səs, texno-dinamikası, qeyri-kamil səhnələr bu məkanın ruhuna ziddir.

İçimizdəki İçərişəhər

Seyid Yəhya Bakuvi Azərbaycan dövlətçiliyinin əsaslarından sayılan milli-mədəni özünüdərk, əxlaqi təməllər və daxili inkişaf fəlsəfəsini formalaşdıran şəxsiyyətlərdən biridir. O yazırdı: "Dövlət - insanın zahiri nizamıdır. Amma bu nizamın əsl dayağı daxili əxlaqdır."

Bu, bugünkü dövlətçilik və vətəndaşlıq anlayışı üçün bələdçi olmalıdır. Bakuvi üçün dövlət - xalqın daxili dünyasının idarə formasıdır. Hər bir fərdin öz ruhunu tanıması dövlətin sabitliyinə, mədəniyyətin isə davamlı inkişafına zəmin yaradır.

Multikultural dəyərlərin əsasında - sufi düşüncə

O, yalnız bir müsəlman alimi deyil. O, bütün insanlıq üçün danışan bir dəyərlər məbədidir. Onun təsəvvüfü - qapalı deyil, açıqdır. O, fərqliliklərdə vahidliyi, dillərdə bir səmanı, mədəniyyətlərdə bir dərinliyi axtarır.

"Dil dəyişə bilər, amma həqiqət eyni qalar. Tanrıya gedən yol fərqlidir, amma məqsəd eyni." (Bakuvi)

Bu fikir, UNESCO-nun mədəniyyətlərarası dialoq strategiyasının ruhuna uyğundur. Bakuvi - Azərbaycanın dünyaya verdiyi multikultural irs nümunəsidir.

Bu gün nə etməliyik?

Seyid Yəhya Bakuvi türbəsi sadəcə ziyarətgah deyil. Bu, mədəni və fəlsəfi maarifləndirmə məkanı olmalıdır. Burada:

- İllik Bakuvi Fəlsəfə günləri,

- Sufi Poeziya gecələri,

- Multikultural Dialoq Platforması,

- Təsəvvüf və Dövlətçilik simpoziumları keçirilməli,

- Gənclərə ruhi maarifləndirmə yönəlik layihələr hazırlanmalıdır.

Bakuvi türbəsi bir sükut kitabxanasıdır - biz onun səssizliyində danışmağı öyrənməliyik.

Bəzən səsdən deyil, səssizlikdən həyəcanlanmaq lazımdır. Bəzən musiqidən deyil, dua ritmindən ilham almaq lazımdır. Və ən əsası, bəzən bir məkan təkcə daş deyil - bir fəlsəfədir.

Seyid Yəhya Bakuvi Azərbaycan tarixinin yalnız keçmişi deyil, bugünkü kimliyimiz, gələcəyimiz və bəşəriyyətə cavabımızdır. Onun türbəsinə hörmət yalnız bir alimə deyil, insanlığa hörmətdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.06.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün AMEA Folklor İnstitutu Mifologiya şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor Seyfəddin Rzasoyun Qərbi Azərbaycanda aşıq yaradıcılığı: milli yaddaş və tarix” məqaləsi təqdim ediləcək.

Seyfəddin RZASOY

QƏRBİ AZƏRBAYCANDA AŞIQ YARADICILIĞI: MİLLİ YADDAŞ VƏ TARİX

Folklor – bütün tarix və zaman boyunca onu yaradan, yaşadan, qoruyan, nəsillərdən-nəsillərə ötürən xalqın yaddaşıdır. O, fərdin, etnosun, millətin və bütöv xalqın yaddaş səviyyələrindən təşkil olunan ənənəvi düşüncə sistemidir. Bir xalqın bütün söz və sənət kodları folklor yaddaşında inikas olunur. Folklor xalqın tale yoludur və hər bir etnosun taleyi onun milli yaddaşa nə dərəcədə bağlılığından birbaşa asılıdır. Yaddaşını qoruyan və zamanla ona qayıda bilən xalq onu millətlər içərisində millət edən zirvəyə qalxa bilir.

Hər bir xalqın folklor yaddaşının daşıyıcı tipləri var: onlar yaddaşın qoruyucuları və yaşadıcılarıdır. Azərbaycan folklor yaddaşının daşıyıcıları içərisində əlahiddə yerdə duran, milli yaddaşın bütün poetik yükünü və tarixi-mədəni məsuliyyətini daşıyan sənətkar aşıqdır. Milli yaddaş sistemini bir orqanizmə bənzətsək, aşıq sənəti və yaradıcılığı həmin sistemin onurğa sütununu təşkil edir. Aşıqlıq ənənəsinin zəiflədiyi müasir qloballaşma şəraitində onun qorunması, qayğı göstərilməsi bizləri biz edən, millət edən, milli kimliyimizi itməyə qoymayan genetik yaddaş sistemimizin yaşaması deməkdir. Milli tarix, milli kimlik, milli özünüdərk, milli özünü yaratma kimi bütün dəyərlər aşığın varlığında kəsişməklə onu milli mövcudluğumuzun tarixi diskursu statusunda göz bəbəyimiz kimi qorumağı bizlərdən tələb edir. "Aşıq" demək – "millət", "xalq", "dövlət" və "milli tarix" deməkdir. Milli kimlik tariximizin banisi Şah İsmayıl Xətai Azərbaycan dövləti və kimliyini aşığın sazı və sözü ilə qurdu. O, milli dövlətçilik ideologiyasının xalqın ruhunu passionarlaşdıran bütün dəyərlərini insanlara aşıqların və el şairlərinin sazı, sözü, nəfəsi ilə çatdırıb onları vahid milli dövlətdə birləşdirə bildi. Azərbaycanın bir xalq kimi tarixi taleyinin "yazıldığı" həmin dövrdə Xətainin yanında bir tərəfdə əllərində qılınc tutmuş qazi-ərənlər, o biri tərəfində sinələrində saz və dillərində "Vətən" sözü olan aşıq-ərənlər durmuşdular. Məhz XVI əsrdə Şah babamızın sərkərdəliyi ilə aşıqlar, el şairləri ilahi-irfani dəyərləri tərənnüm edən sənətkar mərtəbəsindən milli kimlik və dövlətçilik ideyalarını tərənnüm və təbliğ edən, vətənçilik, yurdçuluq idealları uğrunda savaşan eşq ərənləri məqamına qalxdılar. Bu ruh, bu ali məqam əbədi olaraq aşıqların yaddaşında yaşamaqla xalqımızı tarixin ən çətin günlərində məhv olmağa qoymamış, milli varlıq və kimliyimizi qorumuşdur. Qafqaza ayaq açan rus işğalçıları və onların iyrənc xislətli nökərləri olan ermənilər hər vəchlə Azərbaycan-türk milli kimliyini məhv etməyə çalışanda aşıqların sözündə və sazında yaşayan milli yaddaş xalqımızın milli-mənəvi düşüncə sistemini dağılmağa, məhvə məruz qalmağa qoymadı. Saz və söz xalqımızın daim milli ruhunu oyatmış, ona milli kimliyini xatırlatmış, qanını və genini cuşa gətirərək milli kimlik savaşına ruhlandırmışdır. Heç təsadüfi deyildir ki, Qərbi Azərbaycanda ermənilər Rusiya imperiyasının çirkin demoqrafik siyasətini həyata keçirərək türk əhalini təcrid, inkar, deportasiya və s. antimilli təqiblərə məruz qoyanda aşıqlar erməni ideoloqlarına "güldən-bülbüldən", "aşiq-məşuqdan" nəğmələr oxuyan "təsirsiz", "zərərsiz" ünsürlər təsiri bağışlasa da, məhz onlar milli varlığımızı ayaqda saxlamağa nail oldular. Çünki ana etnosdan siyasi, inzibati, linqvistik, mədəni və s. cəhətlər baxımından ayrı düşmüş etnik toplumlarda etnoqrafik özünəməxsusluqlar milli özünüqoruma və özünüyaşatma mexanizmlərinə çevrilir. Bu cəhətdən, Qərbi Azərbaycan aşıqlarının yaradıcılığının bütün funksional-milli mahiyyəti məhz bu amilə – Azərbaycan-türk kimliyinin  yaşadılmasına müncər olunmuşdur.

Qərbi Azərbaycan aşıq yaradıcılığı sənət göstəriciləri, mədəni-coğrafi ölçüləri, fəlsəfi-poetik dəyərlər sistemi, sənət və yaradıcılıq xüsusiyyətləri, funksional mahiyyəti ilə ümumtürk şifahi sənət və yaradıcılıq sisteminin üzvi tərkib hissəsidir. XX əsr sovet inzibati-siyasi ərazi bölgüləri onu Şimali və Cənubi Azərbaycan aşıq yaradıcılığından təcrid etməyə çalışsa da, Qərbi Azərbaycan aşıq sənəti və yaradıcılığı nə özünün tarixi köklərindən, nə də ümumtürk mədəni ənənələr sistemindən heç vaxt ayrı düşmədi. Bunun əsas səbəblərindən biri Qərbi Azərbaycanda XIX əsrdə parlamış Aşıq Ələsgər adlı sənət günəşi idi.O, Azərbaycan ozan-aşıq sənəti tarixinin bütün bədii-estetik, mədəni-milli yaradıcılıq və ifaçılıq ənənələrini öz varlığında təcəssüm etdirərək Qərbi Azərbaycan folklor arealını bütün Azərbaycan aşıq sənəti və yaradıcılığının ən mühüm ocağına çevirdi. Aşıq Ələsgər özünün ilahi-ecazkar istedadı sayəsində sənət möcüzəsi yaratmaqla öz yaradıcılığını, əslində, çox nəhəng fiziki və mədəni coğrafiyanı əhatə edən Azərbaycan aşıq sənəti və yaradıcılığının bütün qollarını vahid məcrada birləşdirən konsentrasiya mərkəzinə çevirməyi bacardı.

Aşıq Ələsgər sənətinin möcüzəsi həm də onda idi ki, onun cismində və ruhunda təkcə özünün sazı və sözü deyil, eyni zamanda sənətin bütün tarixi yaddaşı dilə gəlirdi. Ələsgərin sazında və sözündə Şah İsmayıl Xətainin ideoloji-mənəvi silahdaşı Miskin Abdalın, Göyçəli Ağ Aşığın, Aşıq Alının poetik ruhu səslənirdi. Bu, türkün milli-mənəvi və dini-irfani dəyərlərlə süslənmiş, dünyanı və insanı onu yaradan Allaha, Allahı isə yaratdıqlarına xatir sevən Azərbaycan türkünün milli ruhunun səsi idi. Aşıq Ələsgər "dünya binə olandan""Ələst" məclisindən yol alıb gələn türkün mənəvi varlığını tərənnüm edərək onu özünə və bütün dünyaya sevdirməyi bacarmışdır:

Ələstidən "Bəli!" deyən Sübhana baş endirir,

Məhəmmədə nazil olan "Quran"a baş endirir.

Özü birdir, adı min bir, vəhdətu əl-laşərik,

Əhli-mömin görə bilməz, Pünhana baş endirir.

Aşıq Əlsəgərin sənətkar taleyinin naxışı onda idi ki, o, Qərbi Azərbaycanın aşıq mühitlərinin nüvəsi, ocağı olan Göyçə "sənət məbədində" pərvəriş tapmışdı. Ona qədər bu mühitdə XVI əsrdən üzü bəri Miskin Abdal, Aşıq Əliqulu, Ağ Aşıq, Aşıq Alı kimi nəhəng sənət korifeyləri olmuş, aşıq sənəti və yaradıcılığı ənənələrini daim sənət inciləri ilə zənginləşdirmişlər.

Qərbi Azərbaycan aşıq sənəti və yaradıcılığı Göyçə, Dərələyəz, Qaraqoyunlu, Dərəçiçək-Loru-Pənbək, Ağbaba kimi mühit və mədəni-inzibati arealları əhatə edir. Göyçə aşıq mühiti sənət və sənətkarlıq miqyası, yaradıcılıq dinamikası və poetik ehtiyatlar sisteminin tutumu baxımından mərkəz rolunu oynamış, Qərbi Azərbaycanın və ümumən bütöv Azərbaycanın aşıq mühitləri arasında körpü funksiyasını həyata keçirmişdir. Bu mühitin yaranmasında böyük rol oynamış Miskin Abdalın yaradıcılığında tərənnüm olunan milli-irfani ideyalar əsrlər boyunca aşıq yaradıcılığının bədii-estetik ənənələrini qidalandırmışdır:

Məğribdən Məşriqə səf çəkib durub,

Qüdrətdən çəkibdi baş-başa dağlar.

Qoynunda mehmandı Şahi-mərdanım,

Yanaşı qarıyın siz, qoşa dağlar.

Şeirdə işlənmiş "qoşa dağlar" ifadəsi XVI əsrdə Azərbaycan milli yaddaş sisteminin ən mühüm bədii-estetik, ideoloji-poetik konseptini ifadə edir. Şeirdəki iki dağın – irfani "Şahi Mərdan" dağı (Həzrət Əli ə.) və Oğuz türkünün əcdad kimi sığındığı "qarşı yatan Qara dağın" əbədi yaşaması haqqındakı arzu-dilək sazı və sözü ilə dövlət quran ərənlərdən olmuş Miskin Abdalın öz xalqına və sənət sələflərinə etdiyi vəsiyyəti idi. Azərbaycan aşıq şeirinin bütün tarixinə nəzər saldıqda bu "qoşa dağlar" hər tərəfdən ən uca məqamlar kimi boy verir. Nə Azərbaycan xalq poetik yaddaşı, nə də Qərbi Azərbaycan aşıqları heç vaxt bu "qoşa dağlar"dan ayrı düşməmiş, hər zaman onu milli yaddaşlarında gəzdirmiş və saz-sözləri ilə günümüzədək yaşatmışlar. Azərbaycan xalqı məhz həmin qoşa dağların eşqindən irfanlandığı üçün özünü bir xalq, millət, dövlət olaraq günümüzə qədər yaşada bilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, "torpaqdan yaranmışlıq" fəlsəfəsi "dünya binə olandan" fitrətində yaşayan, torpağı öz əcdadı sayan oğuz türkləri hər səhər günəş boylananda "qarşı yatan Qara dağ"a salam verdikləri kimi, Oğuz Xatunu Mahirə Nağı qızı da Qarabağda dağlara sığınan "mehmedciyə" salam verir:

Nağıqızı, az de, deyin,

Qardaş verər dərdə çiyin.

Kəlbəcərdə mehmedciyin

Salamına salam olsun.

Şah babamızın Miskin Abdalın dilindən bizlərə ünvanlanan "qoşa dağlar" vəsiyyəti, sadəcə, bir poetik bənzətmə olmayıb, türklüyün özünüqoruma, özünütəşkil və özünüyaşatma formuludur. Və çox maraqlı və çox əlamətdardır ki, türkün milli kimlik fəlsəfəsinin formulları Azərbaycan milli yaddaş sistemində həmişə poetik sözlə deyilib və qılıncla gerçəkləşib. Bu cəhətdən, Mahirə Nağıqızının "Qardaş verər dərdə çiyin" poetik kəlamı Miskin Abdalın "Yanaşı qarıyın siz, qoşa dağlar" kəlamının bütün yükünü özündə daşımaqla Şah babamızın dövlətçilik fəlsəfəsinin özəyini, mayasını, cövhərini təcəssüm etdirir. Məhz "qoşa dağlar" Qarabağda "çiyin çiyinə verərək", Azərbaycan kimliyinin qüdrəti və zəfərini əbədi olaraq təmin etdi. Bu, ilk baxışdan, bəlkə də, gözə dəyməsə də, milli zəfərimiz həm də aşıqların yaddaşında yaşayan milli kimlik ruhunun təcəssümü və təntənəsidir.

İri sənət və yaradıcılıq coğrafiyasına malik olan Göyçəni Aşıq Ələsgər dövründən günümüzədək Şair Məmmədhüseyn, Məhərrəm Alçalı, Aşıq Əziz, Aşıq Aydın, Musa Ağkilsəli, Aşıq Şirin, Çoban Məhəmməd, Nəcəf Daşkəndli, Usta Abdulla,  Qurban Göyçəli, Aşıq Talıb, Aşıq Mehdi, Zodlu Aşıq Ağayar, Aşıq Savad, Mahmud Ardanışlı və s. kimi çoxsaylı aşıqlar və el şairləri təmsil edir.

Dərələyəz Qərbi Azərbaycanın nəhəng aşıq bölgələrindən biridir. Özünəməxsus sənət və ifaçılıq ənənələri ilə seçilən Dərələyəz mühiti XIX əsrin görkəmli sənətkarı Aşıq Cəlildən başlamaqla Aşıq Qəhrəman, Aşıq Nəbi Əhmədoğlu, Aşıq Xanlar, Aşıq Məhəmməd, Axtalı Aşıq Qafar, Qulu Bayramoğlu, Bəhmən Sallılı, Aşıq Fətulla, Aşıq Behbud, Aşıq Əli Fərmanoğlu, Aşıq Şükür, Aşıq Talıb, Aşıq Abdulla və başqaları kimi sənətkarlarla təmsil olunur.

Qərbi Azərbaycan aşıq sənəti və ifaçılıq ənənəsində görkəmli rol oynamış Sallı Aşıq Cəlilin şeirlərində ümumən Azərbaycan aşıq poeziyası üçün səciyyəvi olan ənənələr öz əksini tapdığı kimi, onun özünə məxsus olan poetik nəfəsi, bədii-estetik dünyaduyumu da təcəssüm olunmuşdur. Aşıq Cəlilin şeirlərində tərənnüm olunan Gözəl obrazı ilahi dəyərlərlə süsləndiyi kimi, dövrün milli-siyasi ədalətsizlikləri də öz əksini tapmışdır. Məsələn, sənətkarın "Hardasan" qoşmasında rus antitürk və antimüsəlman siyasətini amansızcasına həyata keçirən ermənilərə qarşı kəskin etiraz ifadə olunur:

Yapon bu yerlərdə meyvə sulayır,

Nijdə belimizdə ocaq qalayır,

Yurdumda-yuvamda bayquş ulayır,

Sönür od-ocağım, közüm, hardasan?

Sənətkarın bu şeiri milli yaddaşın poetik-fəlsəfi sistemi baxımından qatbaqat quruluşa malikdir. Şeirin üst qatında haray, fəryad, çağırış var. Aşıq Cəlil ermənilərin xalqımıza qarşı törətdiyi amansız və qanlı faciələri göz yaşları içərisində misralara çevirməklə milli yaddaş tarixi yaradır:

Kafir süngüsünə keçir qız-oğlan,

Arpa qayasından qan süzülür, qan!

Qalmadı mahalda ər, sənə qurban,

Şahid olur oğlum-qızım, hardasan?

Civə, Sallı, Ərgəz oda qalandı,

Leyliqaçan, Bülbülölən talandı,

Arpa qan ağladı, sular talandı,

Açılmaz baharım, yazım, hardasan?

Aşıq Cəlil yurdun talanmasını təsvir etməklə, əslində, oğuz türkünün yaddaşını oyatmağa çalışır. Bu cəhətdən, şeirin misralarında yağı düşmən, kafir tərəfindən talanmış yurdunun qarşında durub qız-gəlinin fəryadını gözləri qarşısında canlandıran, öz qəzəbini, nifrətini, qisas duyğularını haraylayan Salur Qazan da boy verir:

Kəsdilər yağılar bərəni-bəndi,

Odlara qalandı Əmağu kəndi.

Bütün Dərələyəz ağlayır indi,

Bu dərdə mən necə dözüm, hardasan?

Və son dərəcə əlamətdardır ki, sənətkar şeirin son bəndində "qoşa dağlar"ı – Xan Abbası, telli sazı səsləyir:

Cəlil deyər, gözlərimiz qan ağlar,

Viran oldu abidələr, saraylar,

Sinəm üstə gecə-gündüz haraylar,

Xan Abbasım, telli sazım, hardasan?

Şeirin son misrasındakı "Xan Abbas" özünün real kimliyindən asılı olmayaraq, adının "Həzrət Abbas" semantikası ilə "Şahi-Mərdan" dağını, telli saz isə "qarşı yatan Qara dağı" təcəssüm etdirir. Telli saz ulu əcdadla sənətkar, övliya ilə bəndə arasında mediativ vasitə, ilahi-kommunikativ ünsiyyət mexanizmi kimi çıxış etməklə milli yaddaşı oyadır. Aşıq Cəlil öz himayəçi əcdadlarını, mədətkar ruhları davulu ilə çağıran qam-şamanlar, qopuzu ilə səsləyən ozanlar kimi "Xan Abbas"ı telli sazı ilə səsləyir.

Qərbi Azərbaycanın Qaraqoyunlu bölgəsi Əsəd Rzayev, Məhəmməd Rzayev, Cahad Qaraqoyunlu, Səlim Abdullayev, Kərəm Bəkiroğlu, İxtiyar Qocayev və bu kimi sənətkarlarla təmsil olunur.

Əlamətdardır ki, Qərbi Azərbaycan aşıq yaddaşı ozanların adlarını da qoruyaraq günümüzə qədər yaşatmışdır. Bu cəhətdən, XV əsrdə Dərəçiçək mahalının Ozanlar kəndində yaşayıb-yaratmış Ozan Heydərin, yenə də həmin kənddən olan Ozan İbrahimin (XVI əsrin sonu – XVII əsrin əvvəlləri) yaradıcılığından bəzi incilər hələ də Qərbi Azərbaycan folklor yaddaşında yaşamaqda davam edir:

Ozan İbrahim:

Sübh ikən Sübhana düşdüm,

Baş qoydum ocaq üstündə.

Dəryayi-ümmana düşdüm,

Şam gördüm çıraq üstündə...

Ozan İbrahim:

Bar İlahim, bu nə işdi,

Haqq işim divana yetməz?

Öz-özünü adil bilən

Günahsız qurbana yetməz...

Sufi-irfani dəyərlərlə süslənmiş bu poeziya nümunələri Qərbi Azərbaycan aşıq yaradıcılığının bütün hallarda ilahi dəyərlərə bağlı olduğunu, bədii-fəlsəfi sisteminin mayasında ilahi dəyərlərin durduğunu, bölgə insanı və onu təmsil edən sənətkarın dəyərlər dünyasının ilahi mizanlara söykəndiyini təsdiq edir.

Qərbi Azərbaycan aşıq yaradıcılığında Ağbaba bölgəsi sənətkarlarının da böyük rolu vardır. Bölgə Azərbaycan aşıq sənəti və yaradıcılığına Xəstə Hasan, Qarani, Çıldırlı Şenlik, Çorlu Məhəmməd və s. kimi sənətkarlar bəxş etmişdir. XVIII-XIX əsr sənətkarı Xəstə Hasan aşıq yaradıcılığının klassik poeziya ənənələrini, əsrlərin sınağından çıxmış bədii-estetik mizanlarını yaşatmaqla yanaşı, özünəməxsus poetik kimlik çalarlarını da şeirlərində təcəssüm etdirməyi bacaran sənətkar olmuşdur. O, bir el ağsaqqalı, el adabının qoruyucusu kimi, milli-mənəvi dəyərlərin də keşiyində durmuş, onların aşınmasına dünyanın ilahi nizamının pozulması kimi baxmışdır:

Geyinib-kecinib toya gedənlər,

Amandı, amanat qız oynamasın.

Cavandı, oynamaq ona xoş gələr,

Yüngüllük eyləyib tez oynamasın...

Bölgənin daha bir sənətkarı Çıldırlı Aşıq Şenliyin (1853-1912) şan-şöhrəti təkcə bölgə ilə məhdudlaşıb qalmamış, o, özünün yüksək estetizmə malik şeirləri və yaratdığı dastanlarla digər aşıq mühitlərində də tanınan və sevilən ustad aşıq olmuşdur. Səciyyəvidir ki, Aşıq Şenlik də başqa ustad sənətkarlar kimi, saz-söz vergisini ilahi aləmdən almış, bütün yaradıcılığı boyunca ilahi dəyərlərdən ayrı düşməmiş, dünyanı və insanı, Allahın yaratdığı bütün gözəllikləri dini-irfani ülgülər baxımından bədiiləşdirmiş və tərənnüm etmişdir:

Düşmüşəm qəm dəryasına, ümmanda üzən mənəm,

Röyada çərxi-aləmi dövr edib gəzən mənəm.

Dərsim aldım Pünhandan, əyana çıxmaz sirrim,

Əhli-mərifət, xoş nəsihət, cəvahir lisan mənəm...

Eşqin qəm dəryasına düşən, ilahi eşq ümmanında üzən, buta yuxusunda varlıq aləmini seyri-süluk edən Aşıq Şenlik dərsini Panhandan aldığı üçün sirrini hamıya bəyan edə bilmir. Şenliyin təsvir etdiyi bu hal "aşiqlikdən aşıqlığa" gedən yolun sxemi, düsturu, irfani-psixoloji mexanizmidir. İnsanda təcəlla edən Allaha "aşiq" olmadan "aşıq" olmaq mümkün deyildir. Aşıqlıq ilahi butadan başlanır. Bu cəhətdən, Qərbi Azərbaycanın ilahi vergili aşıqlarının yaradıcılığı başdan-başa ilahi dəyərlərlə süsləndiyi üçün əsrarəngiz gözəlliyə və intəhasız cazibəyə malikdir. Aşiqlərə dərs verən Pünhan ilahi aləmi təmsil edən varlıq – övliyadır. İlahi eşqə düşüb "çərxi-aləmi" seyri-süluk edən "Aşiq" elə ilahi sirlərə şahid olur ki, onları bəyan edib aşkara deyə bilməz. Bu – aşiqlik məqamıdır: Aşiq öz Məşuqunun camalında gördüyü ilahi sirri bir kimsəyə bəyan edə bilməz. Çünki eşqin sirri buta olaraq yalnız onun özünə verilmişdir. Bu məqamdan "aşiq"in "aşıq"lığı başlanır: Pünhandan dərs alan, sirrini bəyan edə bilməyən "aşiq" mərifət əhli, xoş nəsihət verən, danışdığı ləl-cəvahir olan "aşığ"a çevrilir. Ona görə də təkcə Qərbi Azərbaycan aşıq yaradıcılığında deyil, ümumən, Azərbaycan aşıq yaradıcılığında "dədə aşıqlar" ilahi aləmin qasidləridir. Onlar nə deyirlərsə, nə oxuyurlarsa, Pünhanın təlqini ilə oxuyurlar. Ona görə də sazları və sözləri sirli-sehrlidir; insanları ovsunlayır, onları ilahi mizanlardan yayınmağa qoymurlar. Bu – aşıqların insan, cəmiyyət, xalq, millət və ümumən, bəşəriyyət qarşısında ilahi-tarixi missiyalarıdır. Erməni faşistləri Qərbi Azərbaycan aşıqlarını yer-yurdlarından qoparıb didərgin salsalar da, onlar öz tarixi-mədəni missiyalarından ayrı düşməyib, vətən, yurd, el-oba, dövlət və dövlətçilik, insan sevgisini tərənnüm etməyə davam etdilər. Elə bu sevgi də bizləri yağı düşmən üstünə aparıb tarixi zəfərimizə qovuşdurdu.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Daha bir Xalq rəssamımızı xatırlayacağıq.

Azərbaycan SSR xalq rəssamı Tağı Tağıyevi.

Bu gün onun anım günüdür.

Tağı Tağıyev 1917-ci il noyabr ayının 7-də Bakı şəhərində anadan olub. Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Texnikumunda, daha sonra isə Moskva Rəssamlıq İnstitutunda oxuyub. O, əsasən tematik tablolar, natürmort, portret, mənzərə və məişət səhnələrinin müəllifidir.

Tağıyev portret ustası kimi daha məşhurdur. Yaradıcılığında tarixi mövzular və tarixi şəxsiyyətlərin təsviri, əmək adamlarının obrazı və əməyin tərənnümü, doğma təbiətin təsviri mühüm yer tutur. "Koroğlu dəsgahı", "Poladəridən", "Qaynaqçı", "Göy-göl", "Qarlı yollar" kimi əsərlərini qeyd etmək olar.

Rəssamın ən yaxşı əsərləri "Uşaqlıq xatirələri", "Abşeron silsiləsi", "El gözəli", "Qarayanız qız" və bir çox digər rəsm əsərləri Praqa, Pekin, Dakar, Bağdad və s. şəhərlərdə, "Qara Qarayev" və "Səttar Bəhlulzadə" tabloları dünyanın bütün böyük sərgi salonlarında uğurla nümayiş olunub.

O, 1954-cü ildə Avropa, Afrika ölkələrinə səyahətə getmiş, dinindən, dilindən asılı olmayaraq insanları, onların ideyalarını, arzularını bədii boyalarla təsvir etmişdi. Həmin səfərdən sonra yaratdığı "Afrikalı qız" və "Salam, yeni dünya" əsərlərinə bu gün də maraqla baxılır. Bu əsərlərdə zülmə, tabeçiliyə, əsarətə dözməyənlərin duyğuları ustalıqla təsvir olunub

Tağı Tağıyevin əsərləri Şərq Xalqları İncəsənəti Muzeyi (Moskva), Rüstəm Mustafayev adına Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi, Azərbaycan Dövlət Rəsm Qalereyası və s. muzeylərdə saxlanılır.

Mükafatları

- "Şərəf nişanı" ordeni

- "Azərbaycan SSR Əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı 

- "Azərbaycan SSR Xalq rəssamı" fəxri adı

Tağı Tağıyev 27 iyun 1993-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib. Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2025)

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və Incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bu gün sizlərə türk dünyasınının ğn böyük mədəni miraslarından olan “Kitabi-Dədə Qorqud” barədə danışacağıq.

"Oğuznamə”lərdən birində İrqıl Xoca Oğuzun böyük oğlu Gün xana belə deyir: “Oğuz böyük padşah olmuş və dünyanın idarəçiliyini öz hakimiyyəti altına almış, böyük sərvət və saysız-hesabsız mal-qara toplamışdı. İndi bütün bunlar sizə məxsusdur. Siz altı qardaşsınız və Allahın iradəsilə hər birinizin dörd oğlu, cəmi isə iyirmi dörd nəsliniz vardır. Onların aralarında gələcəkdə münaqişələr baş verməsini Allah rəva görməsin... Bunu dövlətin sabitliyi və sizin qəbilələrinizin təmiz adı üçün etmək zəruridir”.

Dünyanın işlərini ağılla saf-çürük etməyi bacaran, döyüşkən ruha malik olan türkü siyasət və döyüş meydanında məhv etmək müşkül məsələ idi. Bunu bacarmayan düşmənlər öz məkrli siyasətlərini həyata keçirmək üçün, birinci növbədə, türk xalqlarının bütövlüyünü pozmağa, onları üz-üzrə qoymağa və ölkələrində sabitliyi pozmağa çalışıblar. Yaxşı bilirdilər ki, türk xalqlarının birliyini sarsıtmadan, ölkələrində qarşıdurma yaratmadan onları məğlub etmək mümkün deyil. Bu səbəbdən də türklərin ədəbi abidələrində milli birlik həmişə və hər şeydən üstün tutulmuşdur.

Dediklərimizi Azərbaycan türklərinin yazılı yaddaşı olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında da aydın müşahidə etmək mümkündür. Dastanda milli birliyin qorunması və möhkəmləndirilməsinə möhtəşəm çağırış ruhu hakimdir və bu, təkidlə tələb olunur.Qarşıdurmalar pislənilir, vətənin bütövlüyü,  xalqnı həmrəyliyi  və milli birlik ideyaları qırmızı xətlə keçir.

Dastanın ümumi məzmunundan aydın olur ki, oğuzların milli birliyi həm xarici, həm də daxili düşmənlər tərəfindən tez-tez təhlükələrə məruz qalır. Xarici qüvvələri ermənivə gürcü feodalları, slavyanlar və Bizans təmsil edir. Düşmənlərmüxtəlif türk qəbilələri arasında nifaq salır, onları öz əlləri ilə məhv etməyə çalışırlar. İstəklərinə çatmaq üçün qıpçaq türklərini (Şöklü Məlik və Qıpçaq Məlik bugünkü anlamda erməniləri təmsil edirlər)oğuz türklərinin üzərinə qaldırırlar. Ona görə də tanınmış türkoloq Nizami Cəfərov qeyd edir ki, dastanda cərəyan edən tarixi hadisələr “oğuz-qıpçaq qarşıdurması” fonunda baş veirir.

Bununla kifayətlənməyən xarici düşmənlər türk ölkəsində ixtişaş törətmək, sabitliyi pozmaq üçün hətta  eyni qəbilədən olan türkləri də bir-biri ilə vuruşdurmağa, üz-üzə qoymağa çalışırlar. Məsələn, “Uşun Qoca oğlu Səyrək boyu”nda iki qardaşı – Səyrəklə Əyrəyi, “Salur Qazan tutsaq olub oğlu Uruz çıxardığı boy”da Qazan xanla Uruzu toqquşdurmağa səy göstərirlər. “Salur Qazanın evinin yağmalanması boyu”nda isə Qaraca Çobanı öz tərəflərinə çəkmək, Qazana qarşı qoymaq üçün ona bəylik təklif edirlər.

Amma oğuz türkləri heç vaxt düşmənlərin fitnə-fəsadına uymur, onların niyyətlərinin baş tutmasına imkan vermir, milli birliyi və vətənin bütövlüyünü qorumağı bacarırlar. El birliyi daxilində üsyan olanda, və ya da xarici düşmənlər el birliyini təhdid edəndə, təcavüzə başlayanda, bütün sancaq bəyləri bir nəfər kimi ölkə başçısı Bayandır xanın ətrafında sıx birləşirlər.Döyüş başlayır, qələbə qazanılır. Oğuzlar sübut edirlər ki, xalqın birliyi və vətənin bütövlüyü sarsılmazdır – İç və Daş Oğuz, adlı-sanlı igidlərin başçılıq etdikləri sancaqlarla Oğuz eli bir bütövdür. Onlar üçün Göyçə də,  Ağcaqala da, Bərdə də, Gəncə də, Dərbənd də, Əlincə qalası da əziz və doğmadır.

Dastanın ümumi məzmunundan belə bəlli olur ki, ölkədə qarışıqlıq yaradan daxili düşmənlər daha qorxuludurlar. Necə deyərlər, xain içəridən olanda qapı kilid tutmaz. Eposda Dirsə xanın “igidləri”, bəzi saray adamları, Təpəgöz və Aruz Qoca daxili düşmənlərin ümumiləşdirilmiş obrazlarıdır. Şəxsi mənafeləri üçün Dirsə xanla oğlu Buğacı üz-üzə qoyanların, xalqı fiziki cəhətdən məhv edən, onu yeddi dəfə köç etməyə məcbur qoyan, alplar başı Qazanı, onun qardaşı Qaragünəni, Büğdüz Əməni zəbun edən, Aruza qan qusduran və Qıyan Səlcuqu həlak edənTəpəgözün, Qazana asi olub İç Oğuzla Daş Oğuzu bir-birinə düşmən etməyə çalışan  Aruz qocanın xəyanəti və sui-qəsdi, ölkədə sabitliyi pozmaları məmləkətin dağılmasına, xalqın parçalanmasına və beləliklə, mülli müstəqilliyin məhv olmasına yönəlmişdir. Daxili çəkişmələr, iğtişaş və qiyamlar ölkəni qeyri-sabit içtimai-siyası duruma, anarxiya girdabına sürükləyir, vətəndaş qarşıdurmasına – vətəndaş müharibəsinə səbəb olur, siyasi və iqtisadi durumu çətinləşdirir, torpaqların xarici düşmənlər tərəfindən işğal olunmasına rəvac verir. Sadə vətəndaşların, görkəmli dovlət xadimi və sərkərdələrin fiziki məhvi ilə nəticələnir. Məsələn, dastanda daxili düşmənlərin hərəkətləri Bamsı Beyrək, Qıyan Səlcuq, Alp Rüstəm, Uşun Qoca oğlu, Dəmir donlu Mamaq kimi dövlət xadimi və sərkərdələrin faciəli ölümünə gətirib çıxarır.

Oğuzlar ölümü və zindanlarda can çürütməyi el birliyinə, vətənə və xalqa xəyanət etməkdən üstün tuturlar. Qaraca Çoban ona bəylik təkilf edən düşmənə deyir: “Boş-boş danışma, itim kafir! İtimlə bir yalaqdan yal içən, azğın kafir”. Yaxud  qiyam törədən Aruzdan  Qazana asi olmaq “təklifi” alan Beyrək  xəyanətkara deyir: “Mən Qazana asi olmazam. Mən Qazandan dönməzəm, bəllü bigil. Qazandan dönməzəm, gərəksə, yüz para eylə”.

Dastan Vətənin bütövlüyü və milli birlik üçün təhlükə yaradan halların qarşısını almağın konkret yollarını da göstərir. Bu yol ölkənin müdafiə qabiliyyətini yüksək saxlamaq, sosial ədalətin təntənəsi, qanunçuluğa əməl etmək, vətəndaş həmrəyliyi, insanların hüquq və azadlıqlarının qorunması,xalqın mənafeyini hər şeydən üstün tutan rəhbərlərin ətrafında sıx birləşməkdir.

Dastanda xalqı üz-üzə qoymaq,qiyam və iştişaş törətmək və buna cəhdetmək ən ağır cinayət sayılır. Ən böyük fəlakət, dövlətin sabitliyinə, milli birliyə ən ağır qəsd hesab olunur.

Bu cinayəti törədənlər mənsəbindən və mövqeyindən asılı olmayaraq, ən ağır şəkildə cəzalandırılır. Xainə və xəyanətkara aman yoxdur. Beyrək son nəfəsində belə xəyanətkarın (Aruzun) cəzalandırılmasını tələb edir. Xalqın birliyinə qəsd edən Aruz Qazanın doğma dayısı olsa da, etdiyi cinayətə görə başı kəsilir. Basat xalqa düşmən kəsildiyinəgörə süd qardaşı Təpəgözü məhv edir. Buğac atası Dirsə xana xəyanət edib, onu “kafir ellərinə” əsir aparmaq istəyən qırx namərdlə açıq döyüşdə onların bir qisminin boynunu vurur, bir qismini isə həbs edir. Beləliklə, vətəndaş qarşıdurması aradan qaldırılır, ölkədə sabitlik yaradılır, dövlət ilə xalqın birliyi, yekdilliyi təmin olunur.

Keçmişimizi öz səhifələrində yaşadan və bunu gələcək nəsillərə çatdıran, xalqımızın 1300 illik dünyagörüşünü, mədəniyyət və mənəviyyatını özündə əks etdirən  “Kitabi-Dədə Qorqud” bizə milli birliyimizin və həmrəyliyimizin necə böyük dəyər olduğunu  göstərir. Bu birliyin və həmrəyliyin pozulmasının hansı faciələrə səbəb olduğunu anladır. Beləliklə, gələcək nəsillərə milli birliyi qorumaq və daxili çəkişmələrdən çəkinmək barədə vacib mesajlar ötürür. Ötürülən mesajları düzgün oxumaq, anlamaq və nəzərə almaq isə hamımızın borcudur. Əslində “Cılız və xırda hisslərdən, şəxsi mənafedən doğan daxili çəkişmələrin Oğuz icmasının dağılmasına gətirib çıxarması və bunun sonuncu boyda dərin məyusluqla, ağrı və sarsıntı ilə təsviri tarixin bizə xatırlatdığı acı ibrət dərsidir”.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı bizim heç vaxt dəyərini itirməyən dərsliyimizdir. Bu dərslik (dastan) “elə bir enerji mənbəyidir ki”, istəsək də, özümüzü ondan ayrı təsəvvür edə bilmərik. Onu oxumağa məcburuq. Çünki “Böyüyə hörmət, ata-anaya məhəbbət, iman və etiqad, namus və qeyrət, ailəyə, torpağa, vətənə sədaqət – bu insani keyfiyyətlər, mənəvi məziyyətlər Qorqud övladlarının qanına ana südü ilə, ata nəfəsi ilə birlikdə daxil olur və son mənzilə qədər də onlarla birlikdə gedir...Dastanın məzmununu, mənasını, onun hər bir kəlməsini hər bir azərbaycanlı məktəbdən başlayaraq öyrənməli və bilməlidir”. (Heydər Əliyev)

"Kitabi-Dədə Qorqud"a qayıdış azərbaycançılığa ən böyük töhfədir, gücümüzə güc qatır. Azərbaycançılıq isə etnik mənsubiyyət olmayıb, ölkədə yaşayan bütün etnik qrupları və xalqları ümumi mənafe ətrafında birləşdirməkdir. Onların mənəvi-əxlaqi və psixoloji birliyinin, birgəyaşam üsulunun ən gözəl formuludur.

Geniş missiya daşıyan dastan bizi başa salır ki, milli birlikistəniləntəxribatınqarşısınıalmaqiqtidarındadır. Milli müstəqilliyə qovuşmağımızda, 20 Yanvar hadisələrində və 1990-cı illərdə baş vermiş iğtişaşların aradan qaldırılmasında, müstəqilliyimizin möhkəmlənməsində və daxili sabitliyin qorunmasındakı həmrəylik, nəhayət, İkinci Qarabağ müharibəsində qazanılmış möhtəşəm qələbə milli birliyimizin və yekdilliyimizin misilsiz gücünün parlaq sübutudur. Birliyimizin təntənəsidir.

            Bu gün birliyimizin qorunması və möhkəmləndirilməsi isə həmişəkindən daha çox vacibdir. Ta­rixi şəraitin özü, xalqımızın beynəlxalq arenada üzləşdiyi ədalətsizliklər və ikili standartlar, türk ölkələrinin birliyinin yaranmasına və möhkəmlənməsinə olan siyasi qısqanclıqlar, revanş xəyalı ilə yaşayan erməni tör-töküntülərinin hələ də qalması, ölkəmizin indiyəcən məruz qaldığı çətin sınaqlar, hələ də  Respublikamızda siyasi sabitliyi pozmağa can atanların olmasımilli birliyimizin və həmrəyliliyimizin, etnik-siyasi mütəşəkkilliyimizin möhkəmləndirilməsini həyati zərurətə çevirir. Zaman böyük qayıdış və quruculuq işlərinin uğurla başa çatdırılması, ölkəmizin gələcək  inkişafı, “müstəqilliyimizin daimi və əbədi olması” üçün bizə birlik ideyası ilə yanaşı,  vahid xalq olaraq güclü lider ətrafında sıx birləşməyi diktə edir.

Bu yolda Ana kitabımız “Kitabi-Dədə Qorqud” isə həmişəki kimi güclü stimul verməklə öz böyük missiyasını yerinə yetirməyə davam edir.Biz “Kitabı-Dədə Qorqud”un “xatırlatdığı acı ibrət” dərslərindən nəticə çıxarmalı, Mehmet Akifin “Girmədən təfriqə bir millətə düşmən girəməz” misrasını özümüzə şüar etməli, etnik mənsubiyyətimizdən, dünya görüşümüzdən, fərqli mədəniyyət, inam və etiqadlarımızdan asılı olmayaraq vahid Vətənimizin və dövlətimizin mənafeyi naminə birliyimizi daha da möhkəmlətməli, dövlətimizə bərk-bərk sarılmalı və güvənməliyik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

O həm danışığı, həm jestləri, həm mimikası ilə gülüş yaratmağı bacarırdı. Nəsibə Zeynalova və Hacıbaba Bağırovla birlikdə magik gülüş üçlüyü yaratmışdılar. Həqiqətən də indi onlar kimi təbii gülüş yaradan aktyor nə gəzir?

Azərbaycan realist aktyor məktəbinin nümayəndələrindən biri, Azərbaycan komediyasının ən unudulmaz imzalarından olan Xalq artisti Səyavuş Aslanın bu gün anım günüdür. Səhnə həyatı uğurlu, şəxsi həyatı uğursuz olmuş böyük aktyoru fəxarət hissiylə anırıq. Həm də üzümüzdə təbəssüm. Axı onun adı çəkiləndə dərhal çöhrəmizə gülüş qonur...

Səyavuş Aslan 1935-ci il sentyabr ayının 5-də Bakının Saray kəndində doğulub. İndi Saray kəndi Abşerona baxır, mən bilmirəm, orda Səyavuş Aslanla bağlı nəsə bir xatirə izi varmı. Yoxdursa da, bu çox pisdir.

Akytor 1954-cü ildə az müddət musiqili komediya estrada truppasında, 1958-ci ildə Quba Dövlət Dram Teatrında işləyib.

1959-cu ildə Bakıya qayıdan Səyavuş Aslan Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrının yardımçı heyətinə işə qəbul olunub. Elə həmin il Ağası Məşədibəyovun "Toy kimindir?" tamaşasında Qoşun rolunu uğurla ifa etdiyinə görə aktyor heyətinə keçirilib.

Uzun illər Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrının aparıcı aktyorlarından idi. Bir müddət həmin teatrın bədii rəhbəri işləyib və bir çox obrazların mahir ifaçısı olub.

Filmoqrafiya

1. 100

2. Sabiqlərin yeni sərgüzəştləri

3. Sevdagül və Şarlotta

4. Sehrli çıraq

5. Ulduz

6. Ünvansız eşq

7. Üzr istəyirəm

8. Yaşıl eynəkli adam

9. Yaşıl eynəkli adam-2

10. Yaxşı qurtardıq

11. Yay gününün xəzan yarpaqları

12. Yeganə çıxış yolu

13. Yol əhvalatı

14. Yuxu

15. Həmyerlilər

16. Bizim qəribə taleyimiz

17. Metranpaj

18. Dəvətnamə

19. Evlənmək istəyirəm

20. Bəyin oğurlanması

21. Belə lazımdır

Mükafatları

- "Azərbaycan SSR Əməkdar artisti" fəxri adı

- "Azərbaycan SSR Xalq artisti" fəxri adı

- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü

- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu

- "Şərəf" ordeni

- "Şöhrət" ordeni.

2004-cü ildə Səyavuş Aslanın 70 illiyinə Əsgər Əsgərov tərəfindən 70-dən 1-ə… 1-dən 70-ə adlı qısametrajlı sənədli televiziya filmi həsr olunub.

Səyavuş Aslan uzun sürən xəstəlikdən sonra 27 iyun 2013-cü ildə Bakıda vəfat edib. II Fəxri xiyabanda dəfn olunub. Ruhu şad olsun.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycanda ilk klassik skripka ifaçısı Azad Əliyev olub. Bu alətdə milli musiqimizi televiziyada ilk dəfə Natiq Nuriyev ifa edib. Sonra bu musiqi alətinin mahir ifaçılarından biri kimi Kazbek Əliyev tanınıb. Üçüncü nəsil skripkaçılar arasında isə ən çox tanınanlardan biri də Ceyhun İsmayılovdur. Bu dəfə sizə onun haqqında danışmaq istəyirəm. Axı, bu gün - iyunun 27-si maestronun 50 yaşı tamam olur...

“Dostlarım deyirlər ki, bu sənət səninlə davam edəcək. Sonra söyləyirlər ki, sən skripka ifaçılarının şahısan. Səndən başqa skripkada gözəl ifa edən kimsə yoxdur. Niyə yoxdur ki? Var! Azərbaycan xalqı həmişə istedadlar yetişdirib və yetişdirəcək də. Sadəcə olaraq, KİV-in vasitəsilə həmin ifaçılara bildirmişəm ki, onlar tənbəldirlər. Öz üzərilərində işləmirlər. Onları müəyyən toylarda, el şənliklərində görürəm. Yaradıcılıqlarına bir az fikir versinlər. Toylarda müğənniləri müşayiət etməklə məşğuldurlar. Solo fəaliyyətlərinə, solo əsərlərinə və alətlərinə daha çox fikir versələr, yaxşı olar. Efirdən və müsahibə verməkdən qaçmasınlar. Yəni daha çox bu səpkidə işlər görsünlər. Hər bir insanın taleyi öz əlindədir. Onlar elə etsinlər ki, musiqiləri sevilsin və ifaları tanınsın. Skripkanın kamanı simə sürtüləndə səsdən bilinsin ki, bu filankəsin skripkasının səsidir. Toyda, bayramda iştirak edirlər. Hamı kimi işləyib, pul qazanırlar, elə mən də... Çox gözəl! Ümumiyyətlə, bəyəndiyim instrumentalistlər, müğənnilər və xanəndələr var. Və bunların da hamısını izləyirəm, müşahidə edirəm.”- söyləyir.

O, 1975-ci ildə Sumqayıt şəhərində dünyaya gəlib. Əslən Qubadlı rayonundandır. Sumqayıt Musiqi Texnikumunda və Konservatoriyada təhsil alaraq, skripka alətinin sirlərinə bələd olub. 2015-ci ildən Respublikanın Əməkdar artistidir...

Deyir ki:- “Dünya musiqisinin müxtəlif janrları ilə maraqlanıram. Evimdə divarın böyük bir hissəsini dünya skripkaçılarının diskləri bəzəyir. Dostlarım xarici ölkələrdə olanda, həmin ölkənin skripka və folklor janrlarının əks etdirən diskləri gətirirlər. Mən də bu ölkələrinin musiqilərindən qidalanıram. Onu da qeyd edim ki, skripka ifaçısı üçün dünya musiqisini dinləmək zəruridir. Çünki bu musiqi aləti dünyəvi alətdir. Məsələn, tarı, kamançanı bizim alət olduğunu dünyaya bəyan edirik. Skripka aləti isə bizim alət deyil, əcnəbi musiqi alətidir. Sadəcə olaraq, bizim musiqilər skripkada gözəl səslənir. Odur ki, biz həmin aləti özümüzünküləşdiririk. O cümlədən, biz mütləq italyanın, şotlandın, almanın, fransızın dilini və musiqisini bilməliyik. Və sabah da onlara başa salaq ki, sizin musiqinizi də və öz musiqimizi də çox gözəl bilirik. Onlar isə bizim musiqiləri öz musiqi alətlərində eşidəndə daha çox bəyənirlər.”

Babası görkəmli yazıçımız Süleyman Rəhimovla bacanaq olublar. Məktəb illərində yay tətillərinin bir hissəsini böyük ədibin anadan olduğu, füsünkar mənzərəsi olan Əyin kəndində keçirib. “Həmin kənddə Səngər dağı var, o dağın üstündən baxanda Qarabağın bütün rayonları, kəndləri ovucun içi kimi görünürdü. Uşaqlığım o dağın başında keçib.”- dilə gətirir...

“Hər il iyul ayında gedib, avqustun sonu şəhərə qayıdırdıq. Mən xatırlayıram avqustun artıq ortalarından Qubadlıya o qədər yağıntı düşürdü ki, heç bir maşın o yolları keçə bilmirdi. Ya traktorla, ya da atla gedib-gəlmək mümkün olurdu. Qubadlı işğal olunanda mənim 18 yaşım var idi. Az müddət deyil. 27 il biz o torpaqlara getməyin xəyalı, ümidi ilə yaşamışıq. Qubadlı ilə bağlı xatirələrim həddindən artıq çoxdur. Qubadlıya gedəndə, əgər salamat qalıbsa ilk gedəcəyim yer babamın, nənəmin məzarları olacaq. Dağıtmayıblarsa evimizə getmək istəyirəm. Mən hər il ad günümdə evimizin divarlarına, həyətimizdəki tikililərin üstünə işarələr qoyurdum. C. 13, C. 14... Hər yerdə o işarələr var. İnşallah Qubadlının infrastrukturu yenidən qurulandan sonra böyük məmnuniyyətlə gedəcəm, hətta köçüb orda yaşayacam. O torpaqlarda yaşamaq sağlamlıqdır, uzunömürlülükdür.”- söyləyir.

Şou-biznesə pis baxmır. Yeri gələndə bu sahədə görünməkdən də çəkinmir...

Deyir ki:- “Şou-biznes deyəndə, insanların ağlına hay-küy, qalmaqal, başına stəkən atmaq və başqa hadislər gəlir. O şou-biznes deyil. O paparatsinin qiyamətdən düşmüş fonlarıdır. Elə mənim bütüm həyatım şou-biznesdir. Şou-biznesin üzvü olmaq hər bir insana nəsib olmur. İnsan var ki, 50 ildir çalır-oxuyur, amma şou-biznesə qatıla bilmir. Bunun üçün müəyyən meyarlar olmalıdır. Amma bəzi insanlar düşünürlər ki, uzun boya, xarici görkəmə və başqa meyarlara sahib olsam, şou-biznesə daxil ola bilərəm. Bu belə deyil. Əsas sənətdir. Sənətin olsa, hər şey öz yolunu tapacaq. Şou-biznes odur ki, şou göstərməklə, millətə xidmət etdiyin musiqi ilə pul qazanırsan.”

Skripkada xeyli musiqi bəstələyib. Bəyənmədiyi musiqiçilər haqqında nə danışmağı, nə də ki onlara baxmağı sevmir. Düşünür ki, musiqi alətlərində ifa edənlərdən mənfi və ya müsbət obraz yaratmaq onun işi deyil. Onsuz da sənəti olan ifaçılara zaman öz qiymətini verəcək...

“Artıq yay fəsili gəlib. Yayda qismən də olsa, yaradıcılıqla məşğul oluram. Amma fəsil boyu çalışacağam ki, fiziki işlərlə, yəni bağımda abadlıq işləri ilə də məşğul olum. Bütün bunlarla yanaşı dənizdə olmağı və istirahətə üstünlük vermək istəyirəm.”- söyləyir.

Emosionallığı və həssaslığı ilə fərqlənir. Qürurludur, bu da onu cəlbedici edir. Duyğuları dərindir. Ünsiyyətdə mehriban və qayğıkeşdir. Dostları, sevdiyi tərəfdaşları üçün əlindən gələni etməyə hazırdır. İnsan hisslərini çox yaxşı bilir və hər zaman öz hisslərinə güvənir. Səmimi, yumşaq, mülayim və başqalarına kömək edən insanlardan xoşu gəlir...

...Yaxşı yadımdadır, təxminən 22-23 il bundan əvvəl Sumqayıtın Kimyaçılar adına mədəniyyət evində hansısa bədii tədbir keçirilirdi. Həmin tədbirdə şəhərin o vaxtki icra başçısı Təvəkkül Məmmədov da iştirak edirdi. Skripkada elə məharətlə ifa etdi ki, bütün tədbir iştirakçıları vəcdə gəlmişdi. Və ifanın sonunda icra başçısı xüsusi ehtiramla səhnəyə qalxıb maestro Ceyhunu bağrına basdı..

Bəli, maestro Ceyhunun 50 yaşı tamam olur. Onu yubileyi münasibətilə təbrik edir, yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün Azərbaycan SSR xalq artisti Kövkəb Səfərəliyevanın anım günüdür. Çarizm, xalq cumhuriyyəti və sovet işğalı – bu dövrlərdən keçənlər yalnız bilər, əsl çətinlik, keçilməz sədlər necə olur.

Kövkəb Səfərəliyeva 1907-ci ildə Bakı şəhərində anadan olub. 1915-ci ildə səkkiz yaşlı Kövkəb Marinski adına ümumtəhsil məktəbinə daxil olub. Eyni vaxtda o həm də fortopiano sinfində musiqi dərsləri də alıb. 1916-cı ildə isə təhsilini musiqi texnikumunda davam etdirib.

1926-cı ildə Musiqi texnikumunu bitirib və çox gənc olmasına baxmayaraq onu Türk qadın seminariyasına işə dəvət ediblər. Burada o ilk pedaqoji fəaliyyətinə və məhz bu seminariyada da möhtəşəm ikilinin — Üzeyir bəylə Kövkəb xanımın tanışlığı və birgə fəaliyyətləri başlayıb.

Musiqi Texnikumundan sonra Səfərəliyeva dövlət konseravatoriyasının fortopiano şöbəsinə daxil olub. Öz dövrünün dəyərli mütəxəssislərindən dərs alıb. Onlardan öyrəndiklərini isə o, illər sonra məhz elə bu musiqi ocağında yeni nəslə öyrədəcəkdi. Əvvəlcə təcrübəçi-pedaqoq, sonra isə xüsusi fortopiano sinfinin pedaqoqu kimi.

Kövkəb Səfərəliyeva bəstəkar Asəf Zeynallının nişanlısı olub. Amma istedadlı bəstəkar 1932-ci ildə 23 yaşında ikən vaxtsız vəfat etdikdən sonra Kövkəb xanım heç kimlə ailə həyatı qurmayıb.

Mükafatları

- "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı

- Azərbaycan SSR Əməkdar incəsənət xadimi

- "Şərəf nişanı" ordeni

Bakı şəhərində 16 nömrəli Uşaq Musiqi Məktəbi Kövkəb Səfərəliyevanın adını daşıyır. Bakı şəhərinin mərkəzi hissəsində adına küçə vardır.

Kövkəb xanım 27 iyun 1985-ci ildə vəfat edib. Ruhu şad lsun deyək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun haqqında söhbətimə hazırda BDU-nun Milli mətbuat tarixi kafedrasının müdiri, bir zamanlar onun qrup rəhbəri olan, professor Cahangir Məmmədlinin sözləri ilə başlamaq istəyirəm.

Professor söyləyir:- “O vaxt rəhbəri olduğum 3796-cı qrupun tələbələrini nəinki unutmamışam, hətta həmin tələbələrlə bu gün də sədaqətli dostluq əlaqələrim var. Sən demə, onların qəribə taleləri varmış. Elə bil qrupdakı tələbələrin hamısını Allah öz sevgisilə yaratmışdı: Alı Mustafayev, İradə Tuncay, İlqar Həsənov, Mirzə Əsgərov, İntiqam Abışov, Füzuli Mustafayev, Sadiq Məsiyev, Xudayət Həsənli, Cümşüd İsgəndər, Züleyxa Nadir, Rauf Ağayev, Qərənfil Xəlilova, Nərminə Əlixanbəyova, Araz Qurbanov, Rafiq Nəbiyev və İradə İmranqızı- ömrünü jurnalistikaya bağlamış əsl qələm sahibləridir. Tale elə gətirib ki, barəsində məlumat topladığınız adamın ömür yolu, karyera inkişafı həmişə gözümün qabağında olub. İndi də hər gün eyni iş yerində - Jurnalistika fakültəsində görüşürük. O, bu nöqtəyə qədər çox böyük bir ömür yolu keçib: o yolun çox maraqlı nöqtələrindən biri, hələ tələbəykən onun SSRİ Jurnalistlər İttifaqına üzv qəbul edilməsidir, o biri isə Jurnalistika fakültəsində oxuduğu beş il ərzində əlli üç imtahan verməsi və əlli bir “əla”, iki “yaxşı” qiymət almasıdır. O, universiteti bitirən kimi çox sevdiyi jurnalistika peşəsinin məsuliyyətli sahəsində fəaliyyətə başlayıb. Əvvəlcə Naxçıvan Dövlət Televiziyasında, sonra Naxçıvanda nüfuzlu “Şərq Qapısı” qəzetində, daha sonra “Xalq qəzeti”ndə məsul vəzifələrdə işləyib, “Azad Azərbaycan” qəzetinin Baş redaktoru, eyni adlı radionun məsul redaktoru olub. Bir müddət də Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin mətbuat xidmətinə rəhbərlik edib.”

Elədir, düz tapdınız, söhbət BDU-nun professoru, filologiya elmləri doktoru Allahverdi Məmmədlidən gedir. O, 1956-cı ildə, ilin ən uzun gündüzü olan gündən beş gün sonra Babək rayonunun Nehrəm kəndində, rəhmətlik Məhərrəm kişinin ailəsində dünyaya gəlib. Orta məktəbi ata-baba yurdunda başa vurandan sonra Bakıya üz tutub. BDU-nun Jurnalistika fakültəsində ali təhsilə yiyələnib. Ötən müddət ərzində qəzet, radio və televiziyada bir sıra vəzifələrdə çalışıb. 2004-cü ildə "Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında azərbaycançılıq" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək filologiya üzrə fəlsəfə doktoru olub. 2015-ci ildə isə "Molla Nəsrəddin ədəbi məktəbində azərbaycançılıq ideyasının bədii əksi problemləri" mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək, filologiya üzrə elmlər doktoru alimlik dərəcəsinə yiyələnib. Hazırda BDU-nun Jurnalistika fakültəsində çalışır. 2017-ci ilin may ayından fakültənin Televiziya və radio jurnalistikası kafedrasının müdiridir. Bir dərs vəsaitinin və bir neçə kitabın müəllifidir. 2016-cı ildə “Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalisti” fəxri adına layiq görülüb...

Deyir ki:- “Televiziya və radio sahəsində çalışan jurnalistlərin əksəriyyəti dil normalarını pozaraq çox ciddi nöqsanlara yol verirlər. Bunun əsas səbəbi, sözsüz ki, həmin sahədə çalışan jurnalistlərin təhsil bazalarının sırf jurnalist ixtisası olmamasıdır. Həmçinin onların böyük əksəriyyəti ədəbiyyat və jurnalist ixtisası ilə sıx əlaqəsi olmayan insanlardır. Jurnalistika sahəsində çalışanların bir çoxu həkimdir, bir qismi iqtisadçıdır və başqa ixtisas sahibləri də var. Hər bir dilin öz qayda-qanunu mövcuddur. Gərək dillə məşğul olan mütəxəssis bu qayda-qanuna əməl eləsin. Bizim jurnalistlər çox zaman buna əməl etmirlər. Onlara efir verildikdə özlərini çox sərbəst aparırlar. Əlbəttə, səhnədə özlərini sərbəst aparmalıdırlar və bu sərbəstlik təbiidir. Çox vaxt həmin sərbəstlikdən irəli gələn səbəblərə görə, dilin normaları kobudcasına pozulur. Həmin jurnalistlər çox zaman jarqon ifadələr işlədirlər. Əslində, belə ifadələr tamaşaçıya heç nə vermir. Əksinə, tamaşaçının dilə olan münasibətini, zövqünü və marağını korlayır. Nəticədə tamaşaçıda olan dil haqqındakı bilik və təsəvvürlər yoxa çıxır. Dil xalqın varlığıdır. Dil televiziya və radio məkanında elə qorunmalıdır ki, o, estetik baxımdan gözəl olsun. Həm də bu dil vasitəsilə kütləni öz arxanca aparmalısan. Bununla yanaşı, kütlənin zövqünü, səviyyəsini yüksəldərsən. Kütlə o vaxt sənə inanıb etibar edir ki, sən dildən gözəl istifadə edirsən və ifadələri yerində işlədirsən. Əlbəttə, istifadə etməyəndə müəyyən nöqsanlar yaranır. Bizim televiziyada kifayət qədər belə faktlar var.”

Allahverdi müəllim doğru deyir, bu gün bizim televiziyalarda aparıcılar akademik dildə deyil, xalqa daha yaxın tərzdə danışmağa üstünlük verirlər. Sanki küçədə söhbət edirlərmiş kimi dilin qayda-qanunlarına riayət etmirlər. Bəlkə də təbii haldır. Öz aramızdır, bu kimi problemlər bütün dünya televiziyalarında da var, rəsmi dil tədricən arxa plana keçir və mürəkkəblikdən sadəliyə doğru dəyişir. Mən buna ABŞ televiziyalarında da şahidi olmuşam. Axı dünya dəyişir və dəyişdikcə bütün qaydaları da dəyişdirir…

“Bilirsiz ki, jurnalistika daim yenilənir. Jurnalistikada durğunluq yoxdur. Əgər durğunluq varsa, deməli, jurnalistikanın özü də yoxdur. Jurnalistika hər gün, hər saat yenilənir. Biz daima nəsə öyrənirik. Kafedranın müəllimlər qarşısında öz tələbləri var. Hər bir müəllim tədris etdiyi fənn üzrə dərs vəsaitləri hazırlamalıdır. Mütləq proqramlar hazırlanmalı və hər il yenilənməlidir. Dərs deyən müəllimlərin çoxu kitab müəllifidir. Həmçinin müxtəlif təşkilatlarla da əlaqələrimiz var və birlikdə kitablar nəşr edirik. Biz müəllimlərin bilik səviyyəsinin artırılması üçün onları xarici seminar və konfranslara göndəririk. Orta Asiya, Rusiya və Türkiyə kimi ölkələrin universitetlərinin Jurnalistika fakültələri ilə sıx əlaqə qurmağa çalışırıq. Burada tələbə və müəllimlərin mübadiləsini nəzərdə tuturuq. Bizim fakültədə jurnalistlərin etik davranışı və normaları ilə bağlı xüsusi bir fənn tədris olunur. Jurnalistlər təkcə efirdə yox, ictimai həyatda da nümunə olmalıdırlar. Bu normalardan danışarkən öncə nəzərə almalıyıq ki, biz vətəndaş yetişdiririk. Hətta sizə deyim ki, tələbəni qiymətləndirərkən onların biliyi ilə yanaşı, mədəniyyəti, tərbiyəsi, dünyagörüşü kimi amilləri də nəzərə alıram. Təkcə bilik nəzərə alınsa, birtərəfli olur. Xüsusilə teleməkanda jurnalist, geyimindən üzünün ifadəsinə qədər tamaşaçıya nəsə çatdırır. Bunlara əməl olunmasa, tamaşaçıda narazılıq yaranır. Etik mədəniyyət vacib olan amildir. Hər kəs televiziyadan öyrənir. Televiziya tərbiyə və maarifləndirmə vasitəsidir. Tamaşaçı çalışır ki, teleməkanda gördüklərini öz həyatında tətbiq etsin.”- söyləyir.

Nə isə, çox dərinə gedib vaxtınızı almaq istəmirəm. Söhbətimin sonunda yenə də professor Cahangir Məmmədliyə istinad etmək istəyirəm. O, deyir:- “Allahverdi Məmmədli, həqiqətən də, harada olur-olsun, ətrafındakıların hörmətini, məhəbbətini qazanan adamdır. Onun bu xarizmatik xarakteri ailədən, Nehrəmdəki orta məktəbdən gəlib, universitetin Jurnalistika fakültəsində zühur edib, onun iş yerində tam formalaşıbdır. Mən Allahverdinin orta məktəb müəllimi olmuş Məsumə xanım Əliyevanın onun haqqında haçansa yazdığı bir təbrik məktubunu həyacansız oxuya bilmədim. Məsumə xanım yazır: “Sən yeddinci sinifdə oxuyanda mən sizə “Fermada” adlı inşa yazdırdım. Sənin yazın bütün uşaqların yazılarından seçilirdi. Mən o vaxt: sənin yazından jurnalist qoxusu gəlir- dedim. Sənin gələcəkdə yerin universitetin jurnalistika fakültəsidir. Mənimlə razılaşdın. Axırda da jurnalist, hələ üstəlik alim də oldun...”

Bu gün Allahverdi müəllimin növbəti ad günüdür, 69-u arxada qoyub keçir 70-ə. 70 yaş isə qocalığın cavanlıq dövrünün başlanğıcıdır...

...Hələ bitməyibsə gücün, təpərin,

Hələ düşməmisən ruhdan, taqətdən.

Hələ görünmürsə səddi, çəpəri,

Söyləmə- qocaldım! Danışma bəddən...

Hörmətli Professoru təbrik edir, möhkəm can sağlığı, işlərində uğurlar arzulayırıq... 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.06.2025)