AZƏRBAYCAN VƏ ÖZBƏKİSTAN ƏDƏBİ ƏLAƏQLƏRİNƏ BİR BAXIŞ

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı şair Güllü Eldar Tomarlının “İki qardaş xalq arasında mənəvi körpü” yazısını oxucularına təqdim edir. 

ll Türk Dünyası Ədəbiyyat və Kitab Festivalında Özbəkistan günü oldu. Bu günə mənim də töhfəm bu yazımdı, araşdırmamdı.

Elə münasibətlər var ki, yaşadığımız cəmiyyət onlarsız natamam görünər. Mədəniyyət, ədəbi əlaqələr, mənəvi dəyərlər olmasaydı, dünyaya baxışımız tam fərqli olardı, düşüncəmizdə, zəkamızda nələrsə çatışmazdı, xalqların bir-biri ilə münasibətlərində, qarşılıqlı əlaqələrində ən gərəkli tellər qırılardı. Xalqlar bir-birini yaxşı tanımazdı.

Çağdaş Türk dünyası arasındakı mədəni əlaqələr çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Bu, xalqların tarixi keçmişinə əsaslanır. Böyük Türk xalqlarının öndə gedən nümayəndələrindən biri də, şərəfli tarixi, zəngin ədəbiyyati ilə seçilən özbək qardaş və bacılarımızdı.

 Məşhur özbək şairi Əlişir Nəvai Şərq ədəbiyyatında Nizami Gəncəvidən sonrakı və Füzulidən əvvəlki dövrün ən böyük söz, fikir ustadıdır.

Əlişir Nəvai (1441-1501) özbək ədəbiyyatının əbədiyyət rəmzidi. Nizaminin “Xəmsə”sindən ilhamlanan Nəvai ilk dəfə Türk dilində “Xəmsə” yazan qüdrətli özbək şairidi. Nizaminin davamçısıdır.

Azərbaycanda Nəvainin əsərləri orta əsrlərin klassik milli poeziya nümunələri kimi oxunur, asan yadda qalır, başa düşülür, sevilir. Səməd Vurgun deyirdi ki, Nəvai həm də bizim şairimizdir.

Eyni zamanda Özbəkistanda Nəsiminin, Füzulinin əsərlərini tərcüməsiz anlamaq olur. Bu çoxdan qəbul olunmuş gerçəklikdir. Bu günümüzdə daha yüksək səviyyədədir.

 Azərbaycan və özbək xalqlarınının ortaq tarixi kökləri, adət-ənənələri ilə birlikdə, həm də poeziya ənənələri, milli-mənəvi dünyası çox doğma və yaxındır.

Dahi Nizami yaradıcılığndan başlanan ruh və söz yaxınılığını, dostluğunu min ilə yaxındır ki, Türk xalqlarının birliyinə əngəllər törətmək istəyənlərin qara niyyətləri sarsıda bilməyib.

Mirzə Fətəli Axundzadə ənənələri XX yüzilliyin əvvəllərində Özbəkistanda  Həmzə Həkimzadə Niyazi tərəfindən yaradıcı şəkildə davam etdirilmişdir.

 Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər” əsəri keçən yüzilliyin əvvəllərində Daşkənddə tamaşaya qoyulmuşdur.

XX əsrdə Səməd Vurğunla Məqsud Şeyxzadə və Qafur Qulamın, Mirzə İbrahimovla Şərəf Rəşidovun, Qeyrətəli ilə Süleyman Rüstəmin, Mehdi Hüseynlə Əshəd Muxtarın, Mirvarid Dilbazi ilə Zülfiyyənin dostluğu və yaradıcılıq əlaqələri Azərbaycan-Özbəkistan ədəbi əlaqələrinin möhkəm bağlılığına sübutdur.

1970-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı (indi Birliyi) görkəmli özbək şairi, dramaturqu, dilçisi, özbək ədəbiyyatının təməlini qoyanlardan biri, milliyyətcə Azərbaycan Türkü Məqsud Şeyxzadənin anadan olmasının 70 illiyini qeyd etmək üçün üçün onun əsərlərini nəşr etməyi qərara alır. Mirvarid Dilbazı, Balaş Azəroğlu, Ələkbər Ziyatay, Nəbi Xəzri, Əliağa Kürçaylı, Məmməd Araz, Xəlil Rza Ulutürk, İslam Səfərli, Nəriman Həsənzadə, Tofiq Bayram onun şeirlərini ana dilimizə çevirirlər.

1979-cu ildə Azərbaycanda Özbəkistan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyü, 1980-ci ildə Özbəkistanda Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyü keçirilib. Azərbaycanda keçirilən ongünlükdə qardaş ölkənin görkəmli söz, elm və mədəniyyət adamları – Kamil Yaşen, Qafur Qulam, Şükrullo, Zülfiyyə, Abdulla Aripov, Əshəd Muxtar, Mirmöhsün və başqaları iştirak etmişlər.  

Azərbaycanın ilk qadın Xalq şairi Mirvarid Dilbazı Özbəkistanın Xalq şairi, Lənkəranın fəxri vətəndaşı Zülfiyyəyə onun mis üzərində döyülmüş portretini hədiyyə etmişdi. Mirvarid xanımla Zülfiyyə xanımın dostluğu ədəbiyyat aləmində ən səmimi və sədaqətli dostluq nümunəsidir. Mirvarid Dilbazinin Zülfiyyənin şeirlərinin doğma dilimizə çevrilməsində zəhməti böyükdür.

 Müstəqillik dövrü bu əlaqələrin inkişafını daha da sürətləndirdi. İndi Azərbaycan ədəbiyyatının inciləri özbəkcəyə daha çox tərcümə olunur, qardaş ölkədə sevilə-sevilə oxunur. Eləcə də Azərbaycan oxucuları özbək ədəbi mühiti ilə daha yaxından tanış olur, özbək yazarların əsərləri ölkəmizdə, ədəbi-bədii jurnallarda çap olunur, klassik və çağdaş ədəbi nümunələr ana dilimizə çevrilir. 

“Azərbaycan sülhsevər ölkə olaraq bütün dövlətlərlə və xalqlarla qarşılıqlı anlaşma, mehriban dostluq və əməkdaşlıq şəraitində yaşamaq istəyir” (Heydər Əliyev). Bu sahədə ədəbiyyatın rolu danılmazdır.

 Bakı və Daşkənd şəhərlərində Nizaminin və Nəvainin abidələrinin ucaldılması, Bakının küçələrindən birinə dünya şöhrətli astronom Mirzə Uluqbəyin adının verilməsi bu iki qardaş xalq arasındakı ehtiramın və qarşılıqlı hörmətin parlaq nümunəsidir.

2010-cu il sentyabrın 27-də Daşkənddə Azərbaycanın Özbəkistandakı səfirliyinin nəzdində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin və Özbəkistanın o zamankı Baş naziri Şavkat Mirziyoyevin iştirakı ilə Heydər Əliyev adına Mədəniyyət Mərkəzi açıldı. Mərkəz çox uğurlu və səmərəli işlər görür. Iki xalq arasında milli, mənəvi və mədəni körpü rolunu oynayır. Mədəniyyət Mərkəzi Ulu Öndərin adını daşıyan küçədə yerləşir. 

Mədəniyyət Mərkəzinin açılışında çıxış edən cənab İlham Əliyev deyib ki:

“Biz ölkələrimiz arasında humanitar əməkdaşlığı çox yüksək qiymətləndiririk. Bu tamamilə təbiidir, çünki xalqlarımız qardaş xalqlardır. Biz özbək ədəbiyyatını, musiqisini, mədəniyyətini çox sevirik. Yəni, bunlar sizin üçün olduğu kimi, bizim üçün də əziz və doğmadır”.

Son vaxtlar Daşkənddəki Heydər Əliyev adına Mədəniyyət Mərkəzi Azərbaycanın şair və yazıçılarının əsərlərini özbək dilində nəşr etdirir.

Özbəkistanın Xalq şairi Camal Kamalın və şair Alimcan Buriyevin çevirməsində Daşkənddə Nizaminin “Xəmsə”si nəşr olunmuşdur.

Eyni zamanda türkoloq professor Ramiz Əskər Nəvainin “Xəmsə”sini ana dilimizdə səsləndirmişdir.

Fərqanə şəhərində “Azərbaycan” küçəsi də iki xalqın qardaşlığının bariz nümunəsidir.

2019-cu ildə millət vəkili Qənirə xanım Paşayevanın “Aç eşiyi” kitabı özbək dilində çap olunub. Kitabın Daşkənddə təqdimatı keçirilib. Həmin tədbirdə Qənirə xanım Qarabağ həqiqətlərini özündə əks etdirən  “Qarabağ hekayələri” kitabının da Özbəkistan oxucularına təqdim olunacağını qeyd edib. Həmin tədbirdə Özbəkistanın xalq şairi Camal Kamalın çıxışı çox yaddaqalan olub:

 “Qənirə xanım, siz mənim yubileyimi Bakıda qeyd edəndə dediniz ki, sizin gələn yubileylərinizi işğaldan azad edəcəyimiz Qarabağımızda qeyd edəcəyik, inşallah. Mən o günü səbirsizliklə gözləyirəm. Qarabağ sizin qədər, bizim də ağrımızdır”.

Qənirə xanım Paşayeva Camal Kamalın çıxışına münasibətini  əminliklə və uzaqgörənliklə bildirib:

 “Ustad Camal Kamala demək istəyirəm ki, inşallah sizin gələn yubileylərinizi işğaldan azad edəcəyimiz gözəl Qarabağımızda qeyd edə biləcəyimizə inanırıq. Bunun üçün qardaş dövlət və toplumlar olaraq birliyimizi daha da artırmalıyıq”.

Qənirə xanımın, eləcə də Azərbaycan xalqının, Türk dünyasının arzusunu, inamını 2020-ci il sentyabrın 27-də başlayan ikinci Qarabağ müharibəsində Ali Baş Komadan İlham Əliyevin qətiyyəti, “dəmir yumruğu”, Vətən oğullarının şücaəti 44 gündə doğrultdu.

Özbəkistanın ünlü şairi, tərcüməçisi, Azərbaycan və Özbəkistan arasında möhkəm təməlli mədəni, ədəbi körpünün çağdaş dayaqlarından biri Dilbər xanım Haydarova 2023-cü il iyunun ilk günündə qiymətli, təmənnasız və ağır söz yükü ilə Bakıya təşrif buyurdu. Azərbaycanın poeziyasevərləri onun yolunu səbirsizliklə gözləyirdilər. Onun bu dəfəki töhfəsi 120-dən çox Azərbaycan şairinin poeziya örnəklərini özbək dilinə çevirərək nəfis formada nəşr etdirdiyi “Azərbaycan şeirləri antologiyası” adlı çox dəyərli kitab idi. Kitabda XIII əsrdən bu günə qədərki dövrdə yaşayıb-yaradan Azərbaycan şairlərinin özbək dilinə çevrilmiş şeirləri işıq üzü görmüşdür. Böyük həcmli antologiyada Azərbaycan poetik fikrinin korifey nəhəngləri Füzulinin, Nəsiminin, Sabirin, Müşfiqin, Hüseyn Cavidin, Səməd Vurgunun, Mirvarid Dilbazinin, Bəxtiyar Vahabzadənin, Xəlil Rza Ulutürkün, Zəlimxan Yaqubun və digərlərinin, həm də çağdaş şairlərin şeirləri özbək oxucularına təqdim olunur.

İyunun 2-də Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda Dilbər xanımla poeziyasevərlərin görüşü və antologiyanın təqdimetmə törəni keçirildi. Tədbiri AYB-nin beynəlxalq əlaqələr və tərcümə məsələləri üzrə katibi, şair-tərcüməçi Səlim Babullaoğlu açdı, hörmətli qonağı salamladı. Xüsusi olaraq bildirdi ki, bu kitab Azərbaycan ədəbiyyatına, şairlərinə hörmətdən, töhfədən əlavə, həm də iki qardaş xalqın dostluq əlaqələrinin daha da möhkəmlənməsinə xidmət edir.

Sonra tədbirin idarə edilməsini Səlim müəllim mənə həvalə etdi. Mötəbər Dilbər xanımı salamlayaraq, mənim də iki şeirimi özbək dilinə çevirib “Azərbaycan şeirləri antologiyası”nda nəşr etdirdiyinə, bu qiymətli kitabı öz imzası ilə mənə hədiyyə etdiyinə görə təşəkkürümü bildirdim. İnanıram ki, əsrlər bundan əvvəl təməli qoyulan iki qardaş xalqın həm mədəni, həm də dostluq əlaqələri daha da möhkəmlənəcək.

Onu da qeyd etməyi özümə mənəvi borc bilirəm ki, Dilbər xanım Haydarova altı il əvvəl - 2017-ci ildə mənim şeirlərimi özbək dilinə çevirərək “Oşik Pari injələri” (“Aşıq Pəri inciləri”) kitabını Özbəkistanda nəşr etdirib, özbək oxuculara təqdim etmişdi.

 Natəvan klubundakı görüş haqqında zəngin təəssüratlarını jurnalist Əli Nəcəfxanlı xüsusi müxbiri olduğu “Xalq qəzeti”ndə oxucularla bölüşür:

 “Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda Özbəkistanın ünlü yazarı Dilbər xanım Haydarova ilə görüş və onun Azərbaycan şairlərindən özbəkcəyə çevirdiyi şeirlərdən ibarət antologiyanın təqdimat mərasimində istər-istəməz ulu söz dahimiz Hüseyn Cavidin bu sözlərini xatırladıq: 

Turana qılıncdan daha kəskin ulu qüvvət –

Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət!

Tədbir boyu bu fikir bütün çıxışlardan qırmızı xətt kimi keçdi və Azərbaycan-Özbəkistan mədəni, ədəbi əlaqələrinin hazırki səviyyəsi hamılıqla təqdir edildi.

Tədbirin aparıcısı - “Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi” İctimai Birliyinin sədri, şair Güllü Eldar Tomarlı lokomotivi ədəbiyyat olan ümumtürk mədəniyyətinin tarixən çulğalaşmasını, bu gün özünün zirvə həddinə çatmasını böyük uğur saydığını bildirdi və möhtərəm qonağımız Dilbər xanımın yeni kitabını böyük yaradıcılıq uğuru kimi dəyərləndirdi”.

Antologiyanın təqdimetmə törənində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələr şöbəsinin müdiri, tanınmış ədəbiyyatşünas, Nəvaişünas, yazıçı-publisist, filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvi Binnətova, AYB-nin Poeziya Bölməsinin rəhbəri, Türk Ədəbiyyat Vakfının fəxri üzvü İbrahim İlyaslı, AYB-nin İdarə Heyətinin üzvü, şair Elçin Mirzəbəyli, Əməkdar İncəsənət Xadimi, “Şöhrət” ordenli yazar Baba Vəziroğlu və başqaları “Azərbaycan şeirləri antologiyası”nın özbək dilində nəşr olunmasını poeziyamıza yeni üfüqlər açdığını bildirdilər.

Dilbər xanım Heydərova hər dəfə Azərbaycana gələndə qədim ənənələri ilə seçilən Azərbaycan poeziyasının müqəddəs ocaqlarından biri Gəncədə - Şeyx Nizaminin vətənində görüşləri artıq ənənəyə çevrilib. 2017-ci il mayın 16-da da Azərbaycan milli poeziyasının yorulmaz təbliğatçısı Dilbər xanımın və tanınmış özbək şairi, tərcüməçisi Xasiyat Babamuradovanın Gəncədə söz vurğunları ilə görüşü bu gün də tez-tez xatırlanır. Azərbaycan və Özbəkistan şairləri arasındakı qədim dostluğun davamı kimi keçirilən bu görüşdə Dilbər Haydarova və Xasiyat Babamuradova öz şeirlərini oxumuş, AYB-nin Gəncə bolməsinin bir çox üzvləri iki qardaş xalq arasında ədəbi əlaqələrin gündən-günə möhkəmləndiyindən qürur duyduqlarını qeyd etmişdilər.

Bu il iyunun 3-də ənənəyə sadiq qalaraq Dilbər xanım Gəncəyə səfər etdi. Gəncə Şəhər Icra Hakimiyyəti və AYB-nin Gəncə Bölməsi bu dəfə də Dilbər Haydarova ilə görüşün məmnuniyyətlə təkilatçısı oldular. Yenicə çap olunmuş antologiyada Gəncə ədəbi mühitinin şairləri - Aydın Murovdağlının, Sahib İbrahimlinin, İnqilab İsaqın, İmam Cəmillinin, Eltun Türkelin, Zahir Şiraninin, Zülfiyyə Yaqubun, Xəzangülün, mərhum Ramiz Təmkinin də şeirləri oxuculara təqdim edilmişdir.

AYB-nin Gəncə Bölməsinin sədri, Əməkdar Mədəniyyət işçisi Xəzangül tədbiri açaraq Dilbər xanımı və onunla birlikdə gələn qonaqları salamladı. Azərbaycan ədəbi mühitinə böyük qayğı və məhəbbətinə, tərcüməyə sərf etdiyi ağır zəhmətinə görə kitabda şeirləri nəşr edilən yazarlar adından təşəkkür etdi, kitabın məziyyətlərindən söhbət açdı. 

İlk söz Dilbər Haydarovaya verildi. Dilbər xanım bildirdi ki, onun Gəncə yazarları ilə tanışlığı, şair İmam Cəmilli vasitəsi ilə olub. Sonra başqa Azərbaycan şairlərinin şeirlərini sosial şəbəkələrdən götürüb özbəkcəyə çevirməyə başlayıb. Çıxışının davamında gördüyü işin məmnunluğundan və gələcək planlarından danışdı: 

“Bu kitab mənim böyük arzularımın bəhrəsidir. Mənim üçün çox dəyərlidi. Yenə də Azərbaycan poeziyasına tez-tez müraciət edəcəyəm. İnanıram ki, antologiyanın ikinci hissəsi də olacaq”.

“Azərbaycan şeirləri antologiyası” kitabında şeirləri nəşr olunan AYB-nin Gəncə Bölməsini üzvləri və qonaqlar çıxışlarında Dilbər xanım Haydarovanın zəhmətini yüksək qiymətləndirdilər, təşəkkürlərini bildirdilər, gələcək işlərində uğurlar, sağlam, mənalı, yaradıcı ömür arzuladılar.

Bakının görməli yerlərinə gəzintiyə çıxan Dilbər xanım Bakının daha da gözəlləşdiyinə heyranlığını gizlətmədi. Vətənimizi, onun qonaqsevər, səmimi insanlarını çox sevdiyini, Azərbaycanı ikinci Vətəni bildiyini, söz sənətimizin, xüsusilə poeziyamızın  möcüzə olduğunu, bu möcüzənin sehrinə düşdüyünü, bu sehirdən heç vaxt doymayacağını, ayrıla bilməyəcəyini bildirdi.

Bu görüş iki qardaş xaqın ədəbi və əbədi dostluğumuz, mədəni əlaqələrimiz, poeziyamızın, yazarlarımızın gələcək uğurları üçün möhkəm zəmin yaratdı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Poetik qiraət rubrikasının daimi aparıcısı, gözəl şairimiz Əlizadə Nuri sizə növbəti şeirini təqdim edir:

İlahi, dünyanı saxla bu yerdə…

Ay xanım, mən dünən ocaq yeriydim,

İndi kül yeriyəm, indi kül yeri.

Sinəmiz üstündə iki yer qalıb-

Məndə güllə yeri, səndə gül yeri.

Yüz yerə bölünən kiçik payam mən,

Ancaq bölünməyən tək hecayam mən.

Pəncərə deyiləm, bir bacayam mən-

Sən də axtarırsan məndə tül yeri.

Mən haqsız olmuşam haqla bu yerdə,

Nə xeyri, sızılda, ağla bu yerdə.

… İlahi, dünyanı saxla bu yerdə-

Ya nöqtə yeri tap, ya vergül yeri…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının daimi yazarı Elman Eldaroğlunun növbəti doğum günü təbriki bir xanım aparıcıyadır. Onu hamınız tanıyır, sevirsiniz…

Onu həmişə diqqətlə izləmişəm, maraqlı müsahibələr aparır. İndiyədək aparıcısı olduğu verilişlərin hamısı gözəl alınıb. Həm diktor və həm də aparıcı kimi peşəkardır. 

Deyir ki:- “Çox xoşbəxt insanam, çünki səhnədə və efirdə səviyyəmi qorumağı bacarmışam. Bu, hər adamda belə alınmır. Əminəm ki, bu dəyərli görünüşü hələ uzun müddət saxlayacam. Peşəmi çox sevirəm, çalşıram ki, bu sahədə özümü uzun müddət göstərim. Çünki nə vaxtsa bu sənət məni xilas edib. Şəxsi həyatımda olmasa da, işimdə xoşbəxtəm. Düzdür, mən də bir vaxtlar xoşbəxt, kiminsə sevimlisi olmuşam. Gözəl həyat yaşamışam. Amma təəssüf ki, qızım təkdir. Həyatımda ən böyük səhvim ikinci dəfə ana olmamağımdır. Qızımın 10 yaşı olanda boşandım və heç vaxt ailə qurmadım…” 

Bəli, Nərgiz Cəlilova xoşbəxt adamdır. Hələ uzun müddət insanların yaddaşında yaşayacaq.

Onun növbəti ad günü oldu, 63 yaşı tamamlandı. Mən bu rəqəmi 36 kimi qəbul edib, onu təbrik edir, möhkəm cansağlığı arzulayıram.

Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2023)

Akademik Milli Dram Teatrınının yeni mövsümdə afişasını üç yeni tamaşa bəzəyəcək

Yay fəsli teatrların fasiləyə çıxmaq və yeni mövsümə hazırlaşmaq vaxtıdır. Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı yeni mövsümümə birdən-birə üç tamaşa hazırlayır. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının növbəti xəbəri bu barədədir.

Teatrın mətbuat xidmətinin rəhbəri Cavid Zeynallının açıqlamasına görə, yeni yaradıcılıq işləri Çingiz Aytmatovun “Əsrə bərabər gün”, Şıxəli Qurbanovun “Sənsiz” və Xalq yazıçısı Anarın “Dantenin yubileyi” əsərləri əsasında hazırlanacaq eyniadlı tamaşalardır.

ƏSRƏ BƏRABƏR GÜN

Cavid Zeynallı bildirir ki, “Əsrə bərabər gün" tamaşasının quruluşçu rejissoru Akademik Milli Dram Teatrının Bədii rəhbəri, Əməkdar incəsənət xadimi Mehriban Ələkbərzadə, quruluşçu rəssamı Əməkdar mədəniyyət işçisi İlham Elxanoğlu, bəstəkarı Azər Hacıəsgərli, geyim üzrə rəssamı Aygün Mahmudova, işıq üzrə rəssamı Rafael Həsənovdur. Plastik həll Ceyhun Dadaşova, qrafika işi Tərlan Əskərli və Ruslan Kərimova məxsusdur. Səhnə əsərinin rejissor assistentləri Dilbər İsmayılova, Xanım Həsənova, Könül Kərimova, Vüqar Məmmədov və Nərmin Həsənovadır.

SƏNSİZ

“Sənsiz” tamaşası isə görkəmli teatr rejissoru, Xalq artisti Tofiq Kazımovun 100 illik yubileyinə həsr olunacaq. Əsərə, eləcə də müəllifin müraciət etdiyi dövrə fərqli və yeni baxış bucağından nəzər salınacaq. 1967-ci ildə Tofiq Kazımovun quruluş verdiyi "Sənsiz" tamaşası dövrünün böyük maraqla qarşılanan səhnə əsərlərindən biri olub. Tamaşanın quruluşçu rejissoru Nihad Qulamzadə, bəstəkarı Vüqar Balayev, rəssamı Vüsal Rəhim, işıq üzrə rəssamı Rafael Həsənov, rejissor assistenti Xanım Həsənovadır.

DANTENİN YUBİLEYİ

“Dantenin yubileyi” tamaşasının quruluşçu rejissoru Ərşad Ələkbərov, quruluşçu rəssamı Samirə Həsənova, geyim üzrə rəssamı Aygün Mahmudova, işıq üzrə rəssamı Rafael Həsənov, musiqi tərtibatçısı Amal Ramazanov, rejissor assistentləri Dilbər İsmayılova və Vüqar Məmmədovdur.

Qeyd edək ki, tamaşaların premyeralarının cari ilin sentyabr-dekabr aylarında olacağı planlaşdırılır. İlin yekunu üçün hazırlanacaq səhnə əsərləri müxtəlif rejissor yanaşmaları əsasında fərqli təqdimatda, bütün truppa üzvlərinin yaradıcılığa cəlb olunması ilə tamaşaçıların ixtiyarına veriləcək. 

Bir sözlə, yeni mövsümdə bizi gözəl tamaşalar gözləyir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qiraət saatı”nda Fəxrəddin Qasımoğlunun “Son gecə” detektiv romanının dərcini yekunlaşdırdı. Böyük oxucu marağını və istəyini nəzərə alıb romanın davamı olan “On ikiyə işləmiş” romanının dərcinə başlayırıq.

Özü polis orqanlarında çalışan, ən dəhşətli, tükürpədici cinayətlərdən bilavasitə xəbər tuta bilən müəllifin bu romanı da sizləri sonadək gərginlik içində saxlayacaq. Və siz bu romanı da çox bəyənəcəksiniz.

2-ci dərc

Adətim üzrə ətrafı nəzərdən keçirmək üçün görüş yerinə bir qədər tez gəlmişdim. Tanış parkda on dəqiqəyə qədər gəzişib şübhəli bir şey müşahidə etmədim. Nə qədər fikirləşsəm də, tək özümə məlum olan bir ünvanda mənə görüş təyin edən birinin kim ola biləcəyinə qərar verə bilmirdim.

Saata baxdım, 19:59 idi. Çayxanaya girib beş nömrəli otağa keçməliydim.

Otağın qapısını döymədən açdım. İçəri keçməyə tələsmirdim. Otağın quruluşu elə idi ki, içəri boylanmadan oradakı adamı görmək mümkün deyildi. Çayxananın açdığım qapıdan görünən alaqaranlıq otağındakı masanın üstündə buğlanan çaynik, yanında iki armudu stəkan və qəndqabı qoyulmuşdu. Stəkanlardan birinə çay süzülmüşdü, o birisi isə boş idi.

İki stəkan… Bu yaxşı əlamət idi… Demək, boş stəkan mənim üçün nəzərdə tutulmuşdu.

Bir addım atıb içəri keçdim. Uzunsov otaqda, girdiyim qapıdan sol tərəfdə masanın yuxarı başında oturmuş adama tərəf baxanda isə... Bu ola bilməzdi…

-Siz?

-Otur Bəxtiyar, səninlə söhbətimiz uzun olacaq…

Çayxananın otağında məni gözləyən polkovnik Arif Dadaşzadə idi. Az əvvəl haqqında danışdığım, əməliyyat işində «Qurdboğan» ləqəbi qazanmış müəllimimin mənim inanılmış şəxslərlə görüşdüyüm yeri müəyyən etməsi təəccüblü deyildi. Bunu təxmin edə bilərdim. Ancaq istədiyi vaxt mənimlə sərbəst şəkildə görüşmək imkanına malik, istefada olan polis polkovnikini belə gizli görüşməyə vadar edən səbəb nə ola bilərdi?

Arif müəllimin uzatdığı əlini sıxıb boş stullardan birinə oturdum.

-Özünə çay süz və məni diqqətlə dinlə. Məsələ çox ciddidir.

Ən çətin vəziyyətlərdə də soyuqqanlılığını itirməyən Arif müəllim adəti üzrə sakit və təmkinli idi. Ancaq pıçıltı ilə danışması indi deyəcəklərinin son dərəcə ciddi bir məsələ ilə bağlı olduğuna işarə idi.

Stəkana çay süzüb qabağıma çəkdim.

Qocaman polkovnik danışmağa tələsmirdi. Nəhayət, uzun fasilədən sonra düz gözlərimin içinə baxıb dedi:

-Söhbət ikimizin də yaxşı tanıdığı, Day-day ləqəbli İsfəndiyar Mövlayevin oğlunun qətlindən gedir.

İndi də mən xeyli susdum. İsfəndiyar Mövlayevi nəinki ikimiz, bütün şəhər tanıyırdı və əgər onun oğlunun maşın vurması nəticəsində həlak olmasını neçə ildən sonra müəllimim qətl adlandırırdısa, deməli ortaya yeni faktlar çıxmışdı.

-Səhv etmirəmsə, Day-dayın aman-zaman bircə oğlu var idi? - artıq yeni araşdırmamızın başladığını başa düşüb, Arif müəllimə ilk sualımı verdim.

-Hə, elədir. Nə qədər möhkəm adam olsa da, yeganə övladını itirmək onun üçün ağır zərbə oldu. İsfəndiyarla münasibətimizin tarixçəsi çox keçmişə gedib çıxır. Yəqin başa düşürsən ki, hələ o vaxtlar nə milis zabiti kimi mənim, nə də kriminal aləmdə nüfuz sahibi kimi onun statusu bizim aşkar dostluq etməyimizə imkan vermirdi. Həmin ərəfədə böyük qardaşım Rusiyada ticarətlə məşğul olmaq üçün külli miqdarda borca girib sonradan həmin pulu batırmışdı. Borc müəyyən şərtlərlə verilmişdi. Borc sahibləri də çox imkanlı və əlləri hər yerə çatan insanlar idilər. Qardaşıma vaxt qoymuşdular. Pul qaytarılmazsa, məsələnin nə ilə bitəcəyi məlum deyildi. Qardaşım hara əl atdısa, kimə müraciət etdisə, pulu düzəldə bilmədi. Verilən vaxt bitirdi. Mən cavan oğlan idim, Çəmbərəkənddə, İsfəndiyarın yaşadığı ərazinin sahə müvəkkili işləyirdim, qiyabi tanışlığımız var idi onunla. Bax onda, ən çıxılmaz vəziyyətdə onun qapısını döydüm, vəziyyəti izah etdim.

Arif müəllim azacıq susub danışmağa davam etdi:

-İsfəndiyar da cavan idi. Ancaq artıq nüfuzu ilə şəhərdə kifayət qədər tanınırdı. Məsələni boynuna götürdü. Səhəri gün eşitdim ki, borc sahibləri ilə görüşüb. Borc verilən məbləği qaytarıb, verilmə şərtlərindəki tələblərinin isə yazılmamış qanunlara zidd olduğunu onlara izah edərək ləğv elətdirib. Qarşı tərəf, onun məntiqi izahı və nüfuzu qarşısında susmağa məcbur olmuşdu. Qardaşım işlərini qaydasına qoyub onun borcunu hissə-hissə qaytarsa da, mənim İsfəndiyar Mövlayev qarşısında bir mənəvi borcum qaldı o vaxt. O hadisədən sonra aramızda yaranan münasibət get-gedə daha da istiləşdi, dediyim kimi, aşkar mümkün olmasa da, gizlində dostluq etdik. Ancaq bir dəfə də etdiyini dilinə gətirmədi. Xidmət yerimi dəyişsəm də, münasibətlərimizi davam etdirirdik. Sonra oğlunun faciəli ölümü baş verdi. Oğlanın meyiti gecə saatlarında elə Çəmbərəkənddə, yaşadıqları evin qarşısında tapılmışdı. O proses barədə bəlkə sən də bir şeylər eşitmişdin. Kifayət qədər peşəkar əməkdaşların cəlb olunduğu istintaq qrupu heç bir izə düşə bilmədi. Axtarışlar nə qədər davam etsə də nə maşın tapıldı, nə də sürücüsünü müəyyən etmək mümkün oldu.

Arif müəllim sözünü kəsib qayğıkeşliklə mənə “Çayını soyutma, iç” deyib də sonra sözünə davam etdi:

-İstintaqın gəldiyi yekun nəticə oğlanın qaranlıq küçədə naməlum maşın tərəfindən vurulması oldu. İsfəndiyara da, istintaqın yekun qərarı ilə razılaşmaq qaldı. Həmin vaxt hamı hadisəni arxasında hər-hansı düşmənlik amili dayanmayan, bədbəxt hadisə kimi qəbul etdi və bu məsələ belə də bağlandı. Mən istintaq qrupuna daxil edilməmişdim. Ancaq məsələ barədə ətraflı məlumata malik idim və elə o vaxtlar nə isə məni istintaqın bu qərarı ilə razılaşmağa qoymurdu. Bəzi şübhələrim var idi. Keçən illər ərzində bu məsələ ilə bağlı kiçik də olsa, bir ipucu tapmağa çalışırdım. Gümanım gələn bütün imkanlardan istifadə edir, atdığım hər addımımı isə yüz ölçüb, bir biçirdim. İçimdən gələn bir hiss məni son dərəcə ehtiyatlı olmağa vadar edirdi. İsfəndiyar Mövlayevin hansı dairələrlə əlaqədə olmasını bilirsən. Mən isə, tam işin içində deyildim. Marağım kimlərinsə xoşuna gəlməyə bilərdi və bu, mənə baha başa gələrdi. Nəhayət ki, illər sonra şübhələrim təsdiqləndi. Son dərəcə məxfi olan bir mənbədən aldığım məlumat neçə illər əbəs yerə çalışmadığımı təsdiqlədi. İsfəndiyarın oğlu qətlə yetirilib, Bəxtiyar.

Həmsöhbətim çay süzülmüş stəkanını əlinə götürdü. Mən susur, müəllimimin nə vaxt davam edəcəyini gözləyirdim. Aramla çayını içdikdən sonra o, yenə də pıçıltı ilə sözünə davam etdi:

-Hansı səbəbdən, nəyə görə qətlə yetirildiyini mənə demədi həmin şəxs. Bəlkə də bilmir, bəlkə də deməyə qorxdu. Ancaq hadisənin qətl olduğunu əminliklə təsdiqlədi. Bir zamanlar real sübutlar əldə edərəmsə, İsfəndiyarın və günahsız qətlə yetirilmiş oğlu Əmirxanın intiqamını alacağıma özümə söz vermişdim. İndi həmin sözümü tutmağın vaxtı çatıb, Bəxtiyar. Vicdan borcum olan bir kişinin oğlunun qanının yerdə qalmasına imkan verməyəcəyəm. Bunu edənlər kimlərdirsə, mütləq cəzalarına çatmalıdırlar. Cinayətkarları müəyyən etmək bizə müyəssər olarsa, onların yalnız və yalnız qanun qarşısında cavab vermələrini istərdim. Ancaq hadisədən illər ötüb, özün başa düşürsən.

-Bəli, qanunda nəzərdə tutulan müddət bitib.

Bunu deyib, zənlə müəllimimə, həyatı boyu qanunun aliliyini rəhbər tutan qocaman polis polkovnikinə baxdım. Onun bu halda hansı qərar qəbul edəcəyi mənə çox maraqlı idi.

Müəllimimsə, bu məsələnin üstündə çox dayanmadı. Yəqin ki, dayanmaq istəmədi.

-Bu cinayəti araşdırmağını istəyirəm. Hadisələrin səni haralara aparıb çıxaracağını bilmirəm, ancaq bunu unutma ki, bu dəqiqədən etibarən ikimiz ülgüc üzərində gəzirik. Bir dəfə də büdrəməyə ixtiyarımız yoxdur.

Həddən çox əziyyətimi çəkmiş, mənə mənəvi atalıq etmiş müəllimimin hər bir sözü mənim üçün qanun idi. Ancaq bunu bilən müəllimim onu da gözəl başa düşürdü ki, başqa heç bir məlumata malik olmadan, yalnız hadisənin bədbəxt hadisə deyil, qətl hadisəsi olduğunu öyrənməklə, illər əvvəl baş vermiş bir cinayəti açmaq necə çətin olacaq… Tapşırığını verərkən, məhz bunu düşündüyünü onun baxışlarından hiss edirdim. Mənsə rahat idim. Olduqca rahat. Çünki mənə bu tapşırığı verən müəllimim özü kənara çəkilmir, hadisələrin gedişatını nəzarətində saxlayacağına, koordinasiya edəcəyinə eyham vururdu. Mənə bu bəs edirdi. Adı gələndə cinayətkarların qorxudan tük saldıqları, elə onların özlərinin «Qurdboğan» ləqəbi verdikləri polis polkovniki Arif Dadaşzadə mənimlə olacaqdı.

-Günü bu gündən başlayıram. Belə başa düşürəm ki, vaxt məhdudiyyəti yoxdur?

-Hərəkətlərində və qərarlarında tam sərbəstsən. Ancaq vaxt məsələsində bunu deyə bilmərəm, nə qədər cəld işləsən, bir o qədər yaxşı olar.

-Əlaqə vasitəsi?

-Nizami küçəsindəki valyutadəyişmə məntəqəsi. Sənin ofisinin qapısı ilə üzbəüzdəki ağacın gövdəsində ağ təbaşirlə çəkilmiş üfüqi xətt əlaqə üçün işarə olacaq. Çəhrayı təbaşirlə çəkilmiş xətt təhlükədən xəbər verəcək.

-Parol?

-«Dediyim məbləği toplamısınız?»

-Cavab?

-«Bəli, ancaq bu zərfdəki anketi doldurduqdan sonra Baş ofisimizə yaxınlaşıb pulunuzu götürə bilərsiniz».

- Aydındır. Bəs mənim suallarım olarsa və ya təcili görüş istəyərəmsə?

-Suallarını da, görüş yeri və vaxtı yazılmış kağızı da elə aldığın zərflərdən birində həmin valyutadəyişmə məntəqəsinə verməyin kifayət edər.

 Texniki vasitələrlə bütün əlaqələr qadağan edilirdi. Arif müəllim deməsə də, nəyin haradan uzandığını təxmin edirdim. İsfəndiyar Mövlayev kimi zəhmli və olduqca imkanlı bir kişinin oğlunu qətlə yetirməyə cəsarət etmək kimlərin işi ola bilərdi, siz də təxmin etdinizmi? Ola bilər ki, təxmin etdiniz. Belə adamların hər yerdə adamı ola bilərdi…

-İsfəndiyarın açıq-aşkar düşmənləri olmayıb, - Arif müəllim yaranmış sükutu pozdu. Əksinə, çoxlu dostları olub həmişə. Ancaq bu dostların içərisində ikisi ilə çox yaxın dostluq edib Day-day. Onlardan biri - Səttar, dünyasını dəyişib, yəqin bilirsən. İkincisi - Səlim isə həyatdadır. Elə yaxın dostlarından başlayacağıq. Sən ölmüş Səttarın keçmişini kəşfiyyata başla, gör nə öyrənə bilirsən. Səttarın bir oğlu var idi, səhv etmirəmsə, atasının ölümündən sonra Xudat şəhərinə köçüb. Onunla maraqlan. Bəlkə bu bizə nəsə verdi. Səlimlə mən məşğul olacağam hələ ki.

-Bəs, digər dostları?

-Onların da, Səttarın oğlunun da adlarını və ünvanlarını başqa məlumatlarla bir yerdə sənə çatdıracaqlar.

Müəllimim sualımı dərhal cavablandırdı. Onun bu sualı gözlədiyi, həmin adamların dairəsini müəyyən etmək üçün lazımı tapşırıqlarını verdiyi bəlli idi. Kimə və ya kimlərə, bunu təkcə özü bilirdi.

-Yaxşı çaydı, soyutma, heyifdi. Mən çıxıram.

Bunu deyib, Arif müəllim cibindən çıxardığı, xüsusi yapışdırıcısı olan süni bığ və saqqalı taxdı, sonra qulağı ağır eşidən insanların istifadə etdiyi eşitmə cihazını qulağına keçirdi, əyilib stolun altına qoyduğu çəliyi götürdü və ayağa qalxdı. Mən də qalxdım. Bunu müəllimimə olan ehtiramımdan etdim. Onu ötürməyəcəyimi ikimiz də bilirdik. Müəllimim qrimləndikdən sonra, bir anda iyirmi-iyirmi beş yaş qocalsa da, yenə də bizi birlikdə heç kim görməməliydi.

Arif müəllim sanki doğrudan da səksən beş yaşındaymış kimi, çəliyini yerə döyə-döyə, asta addımlarla çayxananın otağını tərk etdi.  

Boşalmış stəkanıma yenə də çay süzdüm. Onsuz da, hələ ən azı on beş dəqiqə buranı tərk edə bilməzdim. Bu çayxananın çayına isə doğrudan da söz ola bilməzdi.

Çayxananın sahibi Xəqani Gədəbəy rayonundan idi. Onun sifarişi ilə yığılan, dağlarda bitən müxtəlif şəfalı otlar kölgəlik yerdə qurudulur, sonra ona göndərilirdi. O isə bu otların qarışığından hazırladığı cürbəcür dəmləmələri müştərilərinə təklif edirdi. Hansı otu hansı ilə dəmləmək lazım olduğunu isə ona hələ uşaq vaxtı babası öyrədibmiş. Bakıya köçdükdən sonra bu bilikləri onun işinə yaramış, işlətdiyi çayxana dəmlədiyi otların sayəsində xeyli məşhurlaşmışdı. Otların ona havayı başa gəldiyini nəzərə alan Xəqani qiymətləri də münasib etdiyindən xeyli müştəri toplamışdı. Elə indi içdiyim çay da hansısa otların qarışığından hazırlanmışdı və adam içdikcə içmək istəyirdi.

Daimi müştərisi olduğum üçün Xəqani ilə yaxın münasibətimiz yaranmışdı. Agentlərimlə növbəti görüşü təyin edərkən, ona zəng vurur, boş otaq saxlamasını tapşırırdım. O da mənə otağın nömrəsini deyirdi.

Belə-belə işlər, cənab Nəzərli. Keçmişə qayıtmalı, bəlkə hələ ölülər aləminə də baş vurmalı olacaqsan. Görəsən, o qətldən neçə il keçib, məncə otuz, ya bir qədər də çox? - özüm özümə sual verdim.

 Öyrənilməsi çətinlik törətməyən, qətlin tarixi də daxil olmaqla zəruri olan bu və digər məlumatların yaxın zamanda mənə çatdırılacağını bilirdim. Belə başa düşdüm ki, polkovnik Dadaşzadə Day-dayın oğlunun qətlə yetirilməsini təsdiqləyən şəxslə elə bu gün, uzaqbaşı dünən axşam görüşüb və ondan ayrıldıqdan qısa müddət sonra mənimlə görüşmək istəyib. Tumsatanla görüşün vaxtının yaxınlaşdığını bilən müəllimim görüş vermək üçün nə vaxtsa özünün mənə ötürdüyü bu gizli əlaqə kanalından istifadə edib. Məsələnin ciddiliyini nəzərə alaraq, ilk dəqiqələrdən ehtiyatla tərpənməyə qərar verib. Bu anlaşılandır.

Əks təqdirdə, toplanılması elə də çətin olmayan məlumatları indi, burada mənə təqdim edərdi. Sadəcə, vaxtı az olduğu üçün hələ bu məlumatları əldə edə bilməyib.

Sonra nə? İllər öncə törədilmiş cinayətin, qoy lap elə qətl olsun, araşdırılmasına bu gün və ya bir həftə sonra başlamağın, fikrimcə, heç bir fərqi yoxdur. Burada zaman məfhumu, «isti izlər» və sairə öz əhəmiyyətini itirir, yalnız həqiqətin üzə çıxması maraq kəsb edir, zaman yox. Nəticədən asılı olmayaraq, bu yalnız keçmişə bir səyahət olacaq. Ancaq Arif müəllim mənimlə dərhal görüşmək istəyib, söhbət zamanı da vaxtın məhdud olduğunu dedi. Bu halda belə tələsməyin yalnız bir izahı var. Polkovnikin bildiyi, mənə demək istəmədiyi başqa bir şey də var. Onu tələsməyə vadar edən səbəb. Bu nə ola bilər görəsən? Hələlik bunu yaddaşa yazıb bir kənara qoyaq.

Bəs sonra?.. Araşdıracağım işi keçmişə səyahət adlandırdım az öncə. Bu yalnız zaman anlamından belədir. Əslində isə, belə başa düşürəm ki, kimlərinsə ciddi-cəhdlə uzun illər üzərinə qara pərdə çəkdiyi hadisələrə səyahət cəhdini edən istənilən naşı «səyyah» elə səyahətinin əvvəlində ölümə məhkumdur. Yəqin ki, dediyim qara pərdənin altında tək bir gəncin qətli deyil, çox şeylər yatır.

Daha nə?.. Polkovniklə ikibaşlı oyun də oynaya bilərdilər. Qətl barədə məlumatı ona ötürən mənbə, paralel olaraq başqasına da ötürə bilərdi. Hər-halda nəzəri cəhətdən bunun mümkünlüyünü təcrübəli polkovnikin mütləq hesaba aldığına şübhəm yoxdur. Heç kimə, hətta ən etibarlı mənbəyə də yüz faiz güvənmək olmaz. Bunu əməliyyat işinin yazılmamış qanunları tələb edir. Bu halda, əgər məlumat başqa mənbəyə də ötürülübsə, o zaman təqaüddə olan polis zabitinin gündəlik, heç nə ilə fərqlənməyən həyat tərzində diqqəti cəlb edəcək istənilən aktivliyin həmin mənbə tərəfindən müşahidə olunması onun üçün real təhlükəyə çevrilirdi. Çünki bu aktivlik, onun məlumatı aldıqdan sonra hərəkətə keçməsinin təsdiqi kimi qəbul olunacaqdı. Xüsusilə onun əməkdaşı olmuş keçmiş polis zabiti, hazırda isə detektiv olan şəxslə, yəni mənimlə təcili görüşməsinin əlavə şərhə ehtiyacı ola bilməzdi qarşı tərəf üçün. Deyilənlər, polkovnikin bu işi araşdırmağa başlamasına işarə idi.

Bunu, bəlkə də bundan çoxunu polkovnik Dadaşzadə də gözəl anlayır və onun birdən-birə iyirmi-iyirmi beş il «qocalması»na səbəb budur. Əgər düşündüyüm kimidirsə, dediyim arqumentlər ehtiyatlı olmaq üçün kifayət qədər ciddi əsas ola bilərdi. Hər şey elə indi düşündüklərimə oxşayırdı. Bu isə heç ürəkaçan deyildi, heç…

Başqa bir şey də aydınlaşdı mənimçün bu gün. Detektiv fəaliyyətinə yeni başlayanda İsfəndiyar Mövlayev qaçırılmış maşınının tapılması üçün mənə müraciət etmişdi. Həmin vaxt onun qəzetdə verdiyim elan vasitəsilə ofisimə gəldiyini düşünmüşdüm. İndi başa düşdüm ki, o, mənim ofisimi təsadüfən seçməyibmiş. Belə-belə işlər detektiv…

Saata baxdım. Müəllimimin getməsindən on beş dəqiqə keçmişdi. Gedə bilərdim. Ayağa qalxdım. Çayın pulunu masanın üzərinə qoyub otaqdan çıxdım.

 Çayxananın giriş qapısı birbaşa parka açılırdı. Sakit çayxana otağından sonra parkdakı səs-küydən burada bir an da ləngimək istəmədim. Bu saatdan sonra ofisdə elə bir işim qalmamışdı. Evə gedəcəkdim. Asta-asta avtobus dayanacağına tərəf addımladım…                                               

Davamı var

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2023)