Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bütün günəşdən əvvəl oyanıb küçələri təmizləyən, məktəbə şagirdlərinin, xəstəxanaya pasiyentlərinin yanına tələsən, özü yarım stəkan çay içmədiyi halda övladları üçün süfrə quran qadın... Yeri gəldikdə pilot, sürücü, aşpaz, təmizlik işçisi, memar, məmur kimi işində peşəkar, lazım olduqda isə ana, bacı, övlad kimi şəfqətli, bəzən inadkar və qətiyyətli, bəzən isə kövrək və yumşaqqəlbli qadın...

Müasir sivilizasiyanın təməl sütunlarından biri olan, daim yeniliyə, zəhmətə can atan, təhsilə, mədəniyyətə önəm verən, insanlara din, dil, irq fərqi qoymadan eyni sevgi və qayğıkeşliklə yanaşan, ailəsinə dayağ, övladına örnək olan qadın...

8 Mart—Beynəlxalq Qadınlar Günü, məhz bu fədakar, güclü və mübariz qadınların günü kimi tarixə həkk olunub. Bu gün təkcə gül almaq və ya xoş sözlər demək üçün deyil, qadın haqlarının tanınması, onların cəmiyyətdə layiqli yer tutması uğrunda mübarizəni yada salmaq üçündür.

8 Martın Tarixi

1857-ci ilin 8 martında Nyu-Yorkda tekstil fabrikində çalışan qadınlar ağır iş şəraitinə və aşağı maaşlara etiraz olaraq küçələrə axışdılar. Onların səsi susduruldu, bəziləri həbs edildi, bəziləri isə həyatını itirdi. Ancaq bu etiraz dalğası dayanmadı—qadınlar illərlə bərabər əmək haqqı, daha yaxşı iş şəraiti və səsvermə hüququ uğrunda mübarizəyə davam etdilər. 1910-cu ildə Kopenhagendə keçirilən Beynəlxalq Sosialist Qadınlar Konfransında Klara Setkin 8 Martı Beynəlxalq Qadınlar Günü kimi qeyd etməyi təklif etdi. 1977-ci ildə isə BMT bu günü rəsmi olaraq tanıdı.

Lakin bu qədər illər keçməsinə baxmayaraq, bu gün də dünyanın bir çox yerində qadınlar bərabər hüquqlar uğrunda mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalırlar. Təhsil almaq, işləmək, azad olmaq kimi fundamental insan hüquqları bəzi cəmiyyətlərdə hələ də qadınlara çox görülür.

Qadın—Zəif Deyil, Zərifdir

Qadın Allahın yer üzünə bəxş etdiyi ən gözəl lütfdür. Adına hədislər deyilmiş, şeirlər, nəğmələr həsr olunmuş ən ali varlıqdır. Qadın—anadır, bacıdır, həyat yoldaşıdır, cəmiyyətin qurucusudur. O, ailənin təməlini atan, evi yuva edən, varlığın simgəsidir.

Ancaq təəssüf ki, bəzi yerlərdə qadın yalnız bu rollarla məhdudlaşdırılır. “Qadın oxumaz”, “Qadın işləməz”, “Qadın sürücü, idmançı, rəssam ola bilməz”, “Qadının tək vəzifəsi nəsil artırmaqdır” kimi şablon fikirlər hələ də mövcuddur. Amma tarix bizə sübut edib ki, qadın özünü istənilən sahədə təsdiq edə bilər—əgər qarşısına maneələr qoyulmazsa.

Ən acısı isə odur ki, bəzi kişilər “qorumaq” adı altında qadınları azadlıqlarından məhrum edirlər. “Mən öz qadınımı qoruyuram” deyənlərdən soruşmaq lazımdır: qadınları kimdən, nədən qoruyursunuz? O murdar niyyətlərdən doğan zorakılıqlardan, təcavüzlərdən, istismardanmı? “Sevgi” adı altında sahiblik etmək, azadlığını əlindən almaq həqiqətən də sevgidirmi? “Qadın işləməz” deyənlər, sabah öz ailələri üçün qadın həkim, müəllim, vəkil axtaranda nə düşünürlər? Qadının təhsil almağını, işləməyini əxlaqsızlıq sayanlar, bəs həmin peşə sahibi bir qadının onlara kömək etdiyini görəndə nə hiss edirlər?

Zorakılığa Səssiz Qalmayaq

Günümüzdə qadınlar hələ də psixoloji, fiziki, iqtisadi və cinsi zorakılığa məruz qalırlar. Küçədə yüksək səslə gülmək, bir qarış qısa ətək geyinmək “günah”, amma qadının “şiddətlə sevilməsi”, təcavüzə məruz qalması və bunun ört-basdır edilməsi cəmiyyət üçün normal hal sayılır. “Qızın gözü başı qaynamasa söz atmazlar” kimi ifadələr hələ də işlədilir. Bu düşüncə tərzi nə qədər davam edəcək? Qadınlar nə vaxta qədər qorxu içində yaşayacaqlar? Emine Bulutlar nə vaxta qədər övladlarının gözü önündə öldürüləcək?

Bu sualların cavabı bizim əlimizdədir. Əgər həqiqətən cəmiyyətin dəyişməsini istəyiriksə, əvvəlcə düşüncə tərzimizi dəyişməliyik. Qadınları qorumağın ən yaxşı yolu onları azad buraxmaqdır. Seçim azadlığı vermək, onların yanında olmaq, onlara hörmət etməkdir. Qadını zəif yox, zərif görməkdir.

Qadınlara Hər Gün Bayramdır

Bütün qadınlara ilin yalnız bir günü deyil, hər günü özəl və dəyərli olmalıdır. Bütün şablonları qıra bilən, özünü sevməyi və sevdirməyi bacaran qadınlara sevgi, hörmət və azadlıq arzulayıram. Anamın və nənələrimin simasında bütün qadınları təbrik edirəm—yaxşı ki, varsınız!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.03.2025)

Varis, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bir müddət əvvəl filosof deyə çağırılan Əlisa Nicat əli xalqının qanına bulaşmış   Mir Cəfər Bağırovu Azərbaycan xalqının ən görkəmli nümayəndəsi adlandıraraq mədhiyyələrlə ucaltdı. İndi də Ədalət Abdinov adlı hansısa Azərbaycan Sosialist Hərəkatının sədri sosial mediada SSRİ dönəmində xalqlar həbsxanasının əsas cəlladı olmuş İosif Stalinə uzun-uzadı bir mədhiyyə yazıb. Bu o yana, onu sevməyənləri də topa-tüfəngə tutub. 

Sosial media axmaqlar üçün ağıllılara ağıl öyrətmək, bisavadlara savadlılardan səhv tutmaq, pozğunlara isə əxlaqlılara rişğənd eləmək meydanı verdi. Hamı da bunlara “məndən ötsün, qonşuma dəysin” deyib göz yummaqdadır. Hətta eldən arlanıb belələrini “like” da edirik. Amma kimlərsə dövlətçiliyə, xalqa qənim kəsilirsə, barı onlara qarşı susqun olmamalıyıq.

Qayıdaq yoldaş Abdinovla bağlı fakta.

“Stalin keçmişdə qalmayıb, Stalin postsovet məkanındakı xalqların qəlbində və şüurunda yaşayır. Onun keçmiş İttifaq respublikaları əhalisi arasında reytinqi həmin ölkələrin indiki prezidentlərinin  reytinqindən yüksəkdir. Üstəlik, Stalinin populyarlığı  gənclər arasında da fəal şəkildə artır”. Belə yazır yoldaş Abdinov.

Yaxşı, deyək ki fikir, əqidə plüralizmi var, insan siyasi yönüm seçməkdə azaddır, qoy danışsın. 

Amma o, on minlərlə işıqlı azərbaycanlını qırmızı terrora məruz qoyan diktatora haqq qazandırmaq üçün repressiya olunanlara ehtiram edən xalqımıza görün bir necə həaqarət yağdırır:

“Azərbaycana gəldikdə isə, son 30 ildə zühur etmiş bədnam millətçilər Stalinin repressiyalarından bəlağətlə zəvzəkləyirlər.”

Mən hüquqi müstəvini bir kənara qoyuram. Bu şəxsə ən azı ictimai qınaq tətbiq etmək lazımdır. 

Biz qırmızı xəttdən geri çəkildikcə kimlərsə daha abırsızcasına irəli şığıyırlar! 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.03.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Özümü dərk edəndən Qarabağ məsələsi ilə, məcburi köçkün olduğumuza görə, Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri ilə bağlı xəbərləri izləməyə çalışmışam. Hər zaman məni düşündürən bir məsələ olub ki, ermənilər bizi özünə düşmən bilir və iki əsrdir ki, bizə qarşı dəfələrlə soyqırımı aktı həyata keçiriblər. Ancaq bunu edənlərin əksəriyyətinin soyadında türk mənşəli sözlər var.

Məsələn: Babayan, Dəmirçiyan, Köçəriyan və s. Erməni soyadları, onların etnik kimliyi, tarixi mənşəyi və sosial-mədəni inkişaf prosesləri barədə mühüm məlumatlar əldə etmək üçün axtarış edəndə bir kitabla tanış oldum. Əziz Ələkbərli və Elbrus Qaraqoyunlunun "Türkmənşəli erməni soyadları" adlı kitabında təqdim olunan materiallar erməni toplumunun formalaşması və onların türklərlə əlaqələri barədə geniş və dərin araşdırmaları ehtiva edir. Kitabda erməni soyadlarının tərkibi araşdırılaraq, onların əsasən türkmənşəli olduğu elmi əsaslarla sübut edilir. Ermənilərin tarixi kimliyi və soyadlarınınmənşəyi onlarınmüxtəlif xalqlarla sıx əlaqədə olmasını sübut edir. Onların etnogenezi məsələsi tarixçilər arasında uzun illərdir müzakirə mövzusudur. Ermənilər özlərini "hay" adlandırsa da, onların kökləri müxtəlif etnik qrupların qarışığından yaranıb. Ənənəvi soyad sistemləri də bu qarışıq mənşəni əks etdirir.

Kitabda vurğulanır ki, Qafqazda və Yaxın Şərqdə tarixən yaşamış türk etnosları erməni toplumunun formalaşmasında mühüm rol oynayıb. Bir çox soyadlar türkmənşəli olub, zamanla fonetik dəyişikliklərə uğrayaraq erməniləşmiş formalar alıb. Araşdırmaya əsasən, erməni soyadları əsasən aşağıdakı qruplara bölünür:

1. Yer-yurd adlarından düzəlmiş soyadlar: Bu soyadlar, adətən, müəyyən bir bölgə ilə əlaqəli olur. Məsələn, Şuşanyan, Misiryan, Stambolçyan kimi soyadlar həmin şəxslərin və ya əcdadlarının müəyyən bir coğrafi məkandan gəldiyini göstərir.

2. Rütbə və mənsəb bildirən soyadlar: Qədim türklərdə geniş yayılmış ağa, şah kimi titullardan yaranan Ağayan, Ağabekyan, Şahyan, Şahnazaryan kimi soyadlar yüksək rütbəli şəxslərə aid olurdu.

3. Sifət və titul bildirən mürəkkəb soyadlar: Buraya Qarabekyan, Sarıbekyan, Qaraxanyan kimi soyadlar daxildir ki, bu da şəxsin xarakterik xüsusiyyətlərini və ya titulunu ifadə edir.

4. Heyvan və bitki adlarından düzəlmiş soyadlar: Türklərdə qədimdən yayılmış sözlərdən düzəlmiş Quzubekyan, Gülbekyan kimi soyadlar bu kateqoriyaya daxildir.

5. Ərəb və fars mənşəli isimlərdən yaranmış soyadlar: Türklərin vasitəsilə ermənilərə keçmiş Amiryan, Mirzoyan, Muradyan, Acemyan kimi soyadlar bu qrupa daxildir.

6. Peşə və sənət bildirən soyadlar: Türkmənşəli Dəmirçyan, Papaxçyan, Qırçyan kimi soyadlar konkret sənət və peşələrə işarə edir.

7. Məlik titulu ilə başlayan soyadlar: Zəngəzur-Qarabağ bölgəsindən olan Melik-Yeqanov, Melik-Şahnazaryan kimi soyadlar qədim alban-türk zadəganlarına məxsus olmuşdur.

8. Material adlarından düzəlmiş soyadlar: Dəmiryan, Daşyan, Altunyan, Gümüşyan kimi soyadlar müxtəlif metallar və materiallarla bağlıdır.

9. Dini adlardan düzəlmiş soyadlar: Allahverdyan, Tarverdyan, Mikaelyan, Davidyan, Musaelyan kimi soyadlar ilahi isimlərdən törəmişdir.

10. Türk etnoslarının adlarından düzəlmiş soyadlar: Arşakyan, Xalacyan, Avşaryan kimi soyadlar birbaşa türk tayfa adlarından götürülmüşdür.

Araşdırmalar göstərir ki, erməni soyadlarının böyük bir hissəsi türkmənşəli olub, uzun illər ərzində ermənilər tərəfindən qəbul edilib. Bu soyadlar təkcə fərdi identifikasiya vasitəsi deyil, eyni zamanda ermənilərin etnik və tarixi keçmişinin izlərini daşıyan mühüm elementlərdir.

Bu tədqiqatın nəticələri onu göstərir ki, tarixi reallıqları düzgün anlamaq üçün erməni etnogenezi və onların soyad sistemini diqqətlə öyrənmək lazımdır. Soyadlar yalnız adlar toplusu deyil, həm də xalqların keçmişinə işıq salan bir vasitədir.

Şəkildə: İndi çox yəqin ki, cəhənnəmdə qovrulan bu ən mənfur erməni, türkün qatı düşməni olmuş Zori Balayan da türk mənşəli soyadı daşıyırdı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.03.2025)

Əli Çağla, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Güney Azərbaycan təmsilçisi

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun təşkilati  dəstəyi ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında həyata keçirilən “Güney Azərbaycan Ədəbiyyatının təbliği” layihəsində bu gün sizlərə Pərisa Təqizadənin şeirlərini təqdim edəcək.

Son bir ildə böyük oxucu auditoriyası toplayan və hər iki Azərbaycanda sevilərək izlənən layihəmiz davam edir. 

I.

Darıxır xiyabanlar 

Küçələr 

Pəncərələr, 

Əsarətin zəncirini qırmağa

Yerikləyirlər gülləyə 

Baramanı tərk edən kəpənəklər. 

Yarır Ərkin bağrını dilsiz etirazlar 

Baltalanırlar birbəbir çinarlar,

Artıq zeytun dalları kökdən qurusun 

Mən güllərə darıxmışam 

Güllələrsə ürəyimə 

Gəl qanımı sovur azadlıq 

Canım gicişir adın gələndə 

Damarlarımda al qanım darıxır. 

II.

Bu şəhər bu qədər qaranlıq deyildi 

Qar yağardı zalımın xiyabanlarına 

Əriyib canlanardı ürəyimizdə 

Novdanların taqqataq səsi 

Oxuyardı sərçələri,

Yaşayırmışıq kimi

Xəyal qurub 

Qol-boyun dolaşardıq 

Sevgimizdən keflənmiş küçələrini 

Biz uduzduq. 

Bir gecə yarısı 

Çıxmaz küçələrə azadlıq adı veriləndə 

Bağışla ana 

Uduzan balana

Ölüm yaraşar. 

III.

Gicəlir otağım 

Bir kölgə düşdü pəncərəyə sanki 

Saat qabağının zili tək 

Səsin beynimdə hələ də fırlanır. 

Yoxluğun Təbrizi səssizliyə bürüyür 

Təbrizin də gözləri küçələrindədir. 

Aynalar əl-ələ səni yoxlayır 

Sənsizlik başıma belə çırpılmamışdı. 

IV.

Mən 

Mirzə Cəlilin yazmadığı son məktubam. 

Molla Nəsrəddin nağılında 

Pəncərə həsrətində boğulan 

Müsəlman qadın. 

Qəm pəncərəsinin ssenari təməli.

Kefli İsgəndərin içməyə qıymadığı son bardağıyam. 

Mən tanrının ətəyindən asılan yasaq almayam. 

Bayraq olub göylərdə əsməyə həvəslidirsə ürəyim 

Mən barış ağacının sınan beliyəm. 

Mən tanrının göndərməmiş son mələyi. 

İnsanların çəkə bilmədikləri həsrət yükü. 

Çiçəklərin solan üzüyəm 

Hər yarpağım torpaq qoxulu. 

Mən tanrının doğulmamış sonbeşik qızıyam. 

V. 

Nə qədər yetimdir ürəyin şair, 

Payız yetişəndə dərdin deşilir. 

Darıxır varlığın, sıxılır canın, 

Solunda sızlayan həyat eşilir. 

Batır qulaqların ədalət kimi, 

Kimsəni eşitmək istəmir canın. 

Bir sən olursan, bir də sonsuz yağış, 

Həsrətdir damarda dolaşan qanın. 

Kədərli atırsan addımlarını,

Bilmirsən taleyin harasındasan? 

Gəzirsən tapasan həsrətin sonun, 

Oyanmaz bəxtinin çarasındasan. 

Dənizsən, önündə damladır həyat, 

Sığmayır yer-göyə dəli ürəyin. 

Nə yatdın, nə yuxu görəsən axı –

Nə biləsən nədir arzun, diləyin? 

Qasırğa, yaz, yağış, əsən küləklər, 

Hər fəsil şairə güzdür, payızdır. 

Dəlidən soraqlaş şairin halın, 

Dəlilik şairə yaranan özdür. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.03.2025)